Ο Eyüp Engin Küçük επιχειρεί να προσεγγίσει την αλληγορία του σπηλαίου μέσα από βασικές Λακανικές έννοιες. Επιχειρεί μια ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου. Στο παρόν κείμενο θα ιχνηλατήσουμε τη σκέψη του, αφού τονίσουμε ότι πρόκειται για μια ακόμη ανάγνωση του κλασικού μύθου που παραθέτει ο Πλάτωνας. Είναι εύλογο ότι σε μια τέτοια ανάγνωση ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που προβάλουμε τη δική μας σκέψη στη σκέψη ενός διανοητή που έρχεται από ένα μακρινό παρελθόν και μια εντελώς διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η προσπάθεια καταδεικνύει για ακόμα μια φορά το πόσο επιδραστικός είναι αυτός ο μύθος που μας έρχεται από το μακρινό παρελθόν. Ταυτόχρονα είναι μια ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με την οξύνοια και τη διεισδυτικότητα της σκέψης του Lacan.
Οι αρχαίοι Ελληνικοί μύθοι και η ψυχανάλυση
Αρκετά συχνά και ειδικά στα πρώτα βήματά της η ψυχανάλυση εστίασε και βοηθήθηκε από τη μελέτη των αρχαίων Ελληνικών μύθων. Ο Freud εστίασε στη μορφή του Οιδίποδα. Ο Lacan έχει κάνει μια θαυμάσια ανάγνωση ενός άλλου έργου του Σοφοκλή, της Αντιγόνης. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του ίδιου του Freud, ο οποίος δήλωσε ότι σε όποιο σημείο και αν έφτασε στις αναζητήσεις του, διαπίστωνε πως ένας ποιητής είχε ήδη φτάσει.
Η αλληγορία και οι αναγνώσεις της
Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την αλληγορία του σπηλαίου ως ένα από τους θεμελιωδέστερους μύθους κάθε εποχής, άρα και της δικής μας . Η αλληγορία βρίσκεται στον Πλατωνικό διάλογο Πολιτεία. Στο πέρασμα των αιώνων το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει μελετηθεί και έχει αναγνωσθεί με διαφορετικούς και πρωτότυπους τρόπους. Καταρχάς, ας επισημάνουμε ότι χαρακτηρίζεται – και δικαίως – ως ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πέρα από το φιλοσοφικό ενδιαφέρον, ο αναγνώστης γοητεύεται και συμπαρασύρεται από τον πλούτο των εικόνων και τη ροή του κειμένου.
Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας – Εισαγωγή
Η αλληγορία μπορεί να αναγνωσθεί με τρόπο που να εστιάζουμε στην πολιτική θεωρία του Πλάτωνα ή στη μεταφυσική του προσέγγιση ή ακόμα στη γνωσιολογία του. Παρατηρούμε με δυο λόγια ότι η αλληγορία είναι ένας μύθος με τον οποίο επιχειρείται να σκιαγραφηθεί συνολικά η ανθρώπινη ζωή μέσα στο πλαίσιο των κοινωνιών. Εντοπίζουμε λοιπόν, την πρώτη ομοιότητα με το έργο του Lacan. Ο Γάλλος ψυχαναλυτής προσπάθησε να εξηγήσει τη δομή του κόσμου μέσα στον οποίο ο άνθρωπος γεννιέται, ζει, αναπτύσσεται και πεθαίνει.
Μικρή σύνοψη της αλληγορίας
Η αλληγορία είναι ένας μύθος ευρύτατα γνωστός. Ας θυμίσουμε, ωστόσο, τα βασικά σημεία της. Σε ένα υπόγειο σπήλαιο συναντάμε ανθρώπους καθισμένους. Είναι αλυσοδεμένοι, στο λαιμό και στα άκρα με τρόπο που δεν μπορούν να γυρίσουν το βλέμμα τους. Κοιτούν μόνο μπροστά προς τον τοίχο της σπηλιάς. Μάλιστα, αυτή είναι η μόνη κατάσταση που γνωρίζουν καθώς πάντοτε ήταν αλυσοδεμένοι. Δεν έχουν, λοιπόν, συνείδηση της κατάστασής τους. Πίσω από αυτούς καίει μια τεχνητή φωτιά, την οποία φυσικά δεν μπορούν να δουν. Σε κάποια απόσταση από αυτούς και πίσω τους υπάρχει ένας δρόμος. Άνθρωποι περνούν από εκεί, κρατώντας ομοιώματα αντικειμένων. Ένα τειχίο τους καλύπτει. Με αυτόν τον τρόπο αυτά που προβάλλονται στον τοίχο της σπηλιάς είναι μόνο οι σκιές των τεχνητών αντικειμένων. Οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές και αποδίδουν τις φωνές των ανθρώπων που περνούν σε αυτές. Οτιδήποτε βλέπουν στον τοίχο της σπηλιάς, το θεωρούν αληθές. Είναι η πραγματικότητά τους.
Με κάποιον τρόπο ένας δεσμώτης απελευθερώνεται. Ανακαλύπτει την τεχνητή φωτιά. Συνειδητοποιεί πως αυτή ήταν υπεύθυνη για ό,τι έβλεπε στον τοίχο. Αρχίζει μια ανάβαση, που θα τον οδηγήσει έξω από το σπήλαιο. Αυτή η ανάβαση είναι δύσκολη. Το φως που πληθαίνει καθώς αυτός ανεβαίνει κάνει τα μάτια του να πονούν. Το πρώτο διάστημα που είναι έξω από το σπήλαιο δεν μπορεί να αντικρίσει τον ήλιο. Μετά από προσπάθεια θα κατορθώσει να τον θεαθεί.
Όταν πλέον έχει γνωρίσει τον κόσμο έξω από το σπήλαιο, αποφασίζει να επιστρέψει στους δεσμώτες και να τους ενημερώσει για όσα είδε. Στην καλύτερη περίπτωση θα συναντήσει αδιαφορία. Αν επιμείνει στις θέσεις του, η χλεύη και η επιθετικότητα θα είναι οι αντιδράσεις των δεσμωτών. Κανείς δεν θέλει να ακούσει τα όσα έχει να πει.
Ο βασικός συμβολισμός της αλληγορἰας
Ο Σωκράτης ξεκαθαρίζει στον συνομιλητή του τον Γλαύκωνα πως η σπηλιά συμβολίζει την ανθρώπινη κοινωνία. Δεν γνωρίζουμε την αληθινή φύση των πραγμάτων. Υποθέτουμε και υποστηρίζουμε την πλάνη μας με φανατισμό. Ο ήλιος συμβολίζει το Αγαθό, την αληθινή γνώση, την πηγή της και την εκδήλωσή της. Όλη αυτή η ανηφορική πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη συμβολίζει την πορεία του φιλόσοφου προς τη γνώση.
Βασικές έννοιες στο σύστημα του Lacan
Μια μικρή εισαγωγή σε βασικές Λακανικές έννοιες είναι απαραίτητη. Ο Lacan χρησιμοποιεί μια τριμερή δομή στην προσπάθειά του να περιγράψει τη ζωή και τις ψυχικές διαδρομές του ανθρώπου. Στο σύστημά του υπάρχει το Πραγματικό, το Φαντασιακό, το Συμβολικό. Για τον Lacan, το υποκείμενο χρειάζεται διαρκώς έναν “άλλον”, ώστε να μπορέσει να συγκροτήσει τη δική του ταυτότητα. Πρόκειται για μια διαδικασία που ξεκινά με ένα μωρό, το οποίο ερμηνεύει την αντανάκλασή του στον καθρέφτη ως ετερότητα. Στη συνέχεια, η διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου συγκροτείται με το ευρύτερο περιβάλλον του. Αυτό το περιβάλλον είναι ο “μικρός άλλος”για το υποκείμενό μας. Ο “΄μεγάλος Αλλος”, αντιστοιχεί στην τάξη που συγκροτεί ο συνδυασμός των “άλλων”.
Σύμφωνα με αυτή την κατηγοριοποίηση μπορούμε να πούμε ότι η παράδοση, ο νόμος, το κράτος, η μητέρα για το μικρό παιδί, εκείνος του οποίου η άποψη και η κρίση θεωρείται πάντα σωστή και βάσιμη αποτελούν τους “‘Αλλους”. Συγκροτούν τη συμβολική τάξη και ο ρόλος τους είναι να καθορίζουν τα όρια εντός των οποίων κινείται το υποκείμενο. Η θέση αυτή φωτίζεται καλύτερα με ένα παράδειγμα: Όταν ένα άτομο εκτελεί μια πράξη με δημόσιο αντίκρυσμα, πάντοτε αναρωτιέται για τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος γύρω του θα υποδεχθεί την ενέργειά του. Το πιθανότερο είναι ότι κανείς δεν θα ασχοληθεί με την πράξη του και κανείς δεν θα του πει κάτι. Το υποκείμενο, ωστόσο, κατευθύνει τις πράξεις του με βάση την αντίδραση που υποθέτει ότι θα έχει “Ο Άλλος”. Ο λόγος του Άλλου θεωρείται για το υποκείμενο ως το κέντρο της Αλήθειας. Αυτό που εκπροσωπεί θεωρείται αυτοδίκαια σωστό.
Η συμβολική τάξη
Για τον Lacan η πολιτιστική και γλωσσική δομή μέσα στην οποία η ανθρωπότητα ζει, αποτελεί τη συμβολική τάξη. Η συμβολική τάξη έχει άμεση σχέση με τον Άλλον. Στο συμβολικό το αντικείμενο δεν έχει κάποια αυθύπαρκτη ουσία, ούτε κάποιο νόημα. Η ουσία του και το νόημά του αποκτώνται μόνο μέσα στο δίκτυο των σχέσεων που δομούν το συμβολικό. Το συμβολικό δεν έχει πρόσβαση στο πραγματικό. Δεν μπορεί να εισχωρήσει εντός του, δεν μπορεί να το χαρτογραφήσει. Για παράδειγμα, ένα ρούχο καλύπτει και προφυλάσσει το σώμα από τις καιρικές συνθήκες. Στο επίπεδο του συμβολικού, ωστόσο, το ένδυμα γίνεται σύμβολο, το οποίο εκφράζει μια στάση ζωής.
Η έννοια του πραγματικού έχει μεγάλη βαρύτητα στο έργο του Lacan. Το υποκείμενο ευθύς μετά τη γέννησή του εισέρχεται στη συμβολική τάξη, όπως εισέρχεται ένας ναυαγός στον ωκεανό. Το πραγματικό από την άλλη είναι αυτό που δεν μπορεί να ενταχθεί στο συμβολικό. Είναι προγλωσσικό, άφατο. Η συμβολική τάξη αναδύεται ως έλλειψη του πραγματικού. Τα ανθρώπινα όντα πασχίζουν να καλύψουν αυτή την έλλειψη μέσα στη λειτουργία της συμβολικής τάξης. Ο αγώνας είναι εξ ορισμού μάταιος, καθώς το πραγματικό είναι αυτό που ξεφεύγει της συμβολικής τάξης. Το υποκείμενο έχει συνείδηση της ύπαρξης του πραγματικού, αδυνατεί όμως να το εντάξει στη συμβολική δομή. Ο μόνος δρόμος που μένει στο υποκείμενο είναι να λειτουργεί παράλληλα μέσα στη συμβολική τάξη, η οποία αναπαριστά αλλά και τροφοδοτείται από τη έλλειψη. Ας χρησιμοποιήσουμε το ακόλουθο παράδειγμα:
Ο καθένας γνωρίζει πως κάποια στιγμή μπορεί να υπάρξει ένας καταστροφικός σεισμός. Συνεχίζει, ωστόσο, να ζει στη συμβολική τάξη με τον καθημερινό του τρόπο. Αν το υποκείμενο ξεκινήσει να ζει αναλογιζόμενο ότι μπορεί να υπάρξει αυτός ο σεισμός -και μάλιστα από στιγμή σε στιγμή – θα βρεθεί μέσα σε μια ψυχωτική δίνη.
Ο Lacan μας καταδεικνύει ότι το υποκείμενο δεν μπορεί μέσω της συμβολικής τάξης να αγγίξει το πραγματικό. Η έλλειψη είναι πάντα παρούσα και για αυτόν τον λόγο το υποκείμενο επιχειρεί να καλύψει αυτή την έλλειψη μέσω του φαντασιακού, το οποίο ορίζεται από τον Άλλο. Η ύπαρξη του συγκροτείται γύρω από αντικείμενα – επιθυμίες τα οποία εδράζονται στο φαντασιακό. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας είναι η ιδέα του θανάτου. Ο θάνατος εδράζεται στο φαντασιακό του ανθρώπου. Όλοι γνωρίζουμε πως ό,τι είναι έμβιο πεθαίνει. Ο θάνατος λοιπόν ανήκει στη σφαίρα του πραγματικού διότι μας είναι αδύνατο να συλλάβουμε την έννοιά του, όντας μέσα στη ζωή. Συνεχίζουμε τη ζωή μας σαν να μην πρόκειται να πεθάνουμε. Έχοντας βρει καταφύγιο στο φαντασιακό αντλούμε δύναμη και προχωρούμε. Αυτού του είδους οι φαντασιακοί τόποι μας δίνουν τη δυνατότητα να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας και ενισχύουν το υποκείμενο κατά τη διάρκεια της πορείας του. Είναι σημαντικό να έχουμε επίγνωση της αναγκαιότητας του φαντασιακού. Ο Zizek τονίζει ότι η λύση στο πρόβλημα αυτό δεν είναι να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αλλά να τη διασχίσουμε ( not detroying fantasy – traveling fantasy ).
θα προσπαθήσουμε μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου να προσεγγίσουμε αυτά τα θέματα και ίσως να τα καταστήσουμε πιο σαφή.
Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου
Ας φέρουμε στο νου μας την εικόνα του σπηλαίου. Η σπηλιά θα λέγαμε ότι εκπροσωπεί τη συμβολική τάξη. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Σωκράτης, οι δεσμώτες πιστεύουν απόλυτα ότι η αλήθεια είναι οι σκιές των τεχνητών δημιουργημάτων που αντανακλώνται στον τοίχο μπροστά τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι καθώς οι σκιές των αντικειμένων περνούν από μπροστά τους, οι δεσμώτες διαρκώς ονομάζουν ό,τι βλέπουν. Τα πάντα ονομάζονται, τα πάντα γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν στο συμβολικό. Αυτές οι σκιές ουδεμία σχέση έχουν με τη μορφή των αντικειμένων των οποίων είναι αντανακλάσεις. Ό,τι φαίνεται λοιπόν, στον τοίχο της σπηλιάς είναι φαντασιακό. Μάλιστα, οι σκιές δημιουργούνται από ένα φως που δε είναι το φως του ήλιου (το πραγματικό φως). Σήμερα, όλο αυτό θα μας θύμιζε το θέατρο σκιών.
Όταν κάποιος από τους δεσμώτες απελευθερώνεται, αντικρίζει το πραγματικό φως έξω από το σπήλαιο. Ο ήλιος συμβολίζει την πηγή όλων των μορφών γύρω μας. Ο δεσμώτης νοιώθει πόνο στα μάτια καθώς προσπαθεί να λειτουργήσει μέσα στο πραγματικό φως. Τον ήλιο (το πραγματικό) δεν μπορούμε να τον δούμε με τους συνήθεις τρόπους. Ο Lacan τονίζει ότι η προσπάθεια του ανθρώπινου υποκειμένου να εντάξει το πραγματικό στο συμβολικό – πέρα από ελλειμματική εξ ορισμού – είναι και βαθύτατα τραυματική. Όπως βλέπουμε και στην αλληγορία του σπηλαίου η διαδικασία είναι τραυματική για τον απελευθερωμένο δεσμώτη.
Επιπρόσθετα, όταν επιστρέφει στο σπήλαιο επιχειρεί να πείσει τους πρώην συντρόφους τους ότι το σπήλαιο είναι στην πραγματικότητα ένα σύμβολο, μια αντανάκλαση του πραγματικού. Τα πάντα μέσα στο σπήλαιο τους εξηγεί κινούνται στον χώρο του φαντασιακού. Χρειάζεται να φύγουν από τον τρόπο με τον οποίο έχουν συνηθίσει να βλέπουν τα πράγματα, ώστε να θεαθούν την ευρύτερη εικόνα που εκείνος μπόρεσε να αντικρύσει έξω από το σπήλαιο.
Κανείς φυσικά δεν θα δεχθεί τα όσα ισχυρίζεται. Κανείς δεν θα δεχθεί να καταστραφεί η φαντασίωση μέσα στην οποία συγκροτήθηκε η ζωή του. Ας μην ξεχνάμε ότι τα ίδια πίστευαν και οι πρόγονοί του, αλλά και δίπλα του οι φίλοι, οι οικείοι. Ο Άλλος με τη μορφή της παράδοσης τους “διατάζει” να δεχτούν ό,τι βλέπουν στον τοίχο ως αληθινό. Είναι τρομακτικά δύσκολο να αναγνωριστεί το φαντασιακό ως τέτοιο. Αν επιχειρήσουμε να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αντί να τη διασχίσουμε (traveling), μόνο επιθετικότητα και αντίδραση θα λάβουμε.
Βιβλιογραφία:
- Evans, Dylan. Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. London, New York: Routledge, 1996
- Zizek, Slovaj. The sublime object of ideology. London, New York: Verso, 2008
