• By Μάκης Τσελέντης
• Αρχαία Ελληνικά, Εκπαιδευτικό Υλικό, Κατηγορηματική μετοχή, Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής

Κατηγορηματική Μετοχή συνημμένη στο Υποκείμενο

Όσον αφορά το υποκείμενο, υπάρχουν κάποιες κατηγορίες ρημάτων τα οποία λειτουργούν ως συνδετικά. Συνδέουν το υποκείμενο  του ρήματος και το κατηγορούμενό του. Όταν το κατηγορούμενο είναι μετοχή, τότε έχουμε κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. Χρησιμοποιώντας ένα πολύ γενικό ορισμό θα λέγαμε ότι ως κατηγορηματική μετοχή χαρακτηρίζεται η μετοχή που λειτουργεί ως κατηγορηματικός προσδιορισμός ή κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος.

 

 

Η λεπτή σημασιολογική διαφορά

 

 

 

 

Αν κάτι χαρακτήριζε τον Αρχαίο Ελληνικό Λόγο, αυτό ήταν η δυνατότητα να αποδώσουμε λεπτές σημασιολογικές διαφορές μέσα από διαφορετικές λεκτικές μορφές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ρήμα οἶδα , το οποίο έχει ένα διαφορετικό σημασιολογικό περιεχόμενο από το γιγνώσκω, το ἐπίσταμαι και το αἰσθάνομαι.

Κατ’αυτόν τον τρόπο και η κατηγορηματική μετοχή χρησιμοποιούταν για να δηλωθεί μια πραγματική και θεμελιωμένη γνώση. Είναι χαρακτηριστική η χρήση της στα Πολιτικά  από τον Αριστοτέλη. Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη του: “Ἐπειδή πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινά οὖσαν...”. Η χρησιμοποίηση της κατηγορηματικής μετοχής οὖσαν στο κείμενο ενισχύει την αντικειμενική διάσταση των γραφομένων. Πρόκειται για μια γνώση, πέραν κάθε αμφιβολίας.

 

 

 

 

Η Θέση της Κατηγορηματικής Μετοχής

 

 

Με δεδομένο ότι η κατηγορηματική μετοχή χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο ή κατηγορηματικός προσδιορισμός, είναι εύλογο ότι θα τη συναντήσουμε σε μια πρόταση σε αντίστοιχη θέση. Θα βρίσκεται – όταν αναφέρεται σε έναρθρο ουσιαστικό – είτε πριν από το άρθρο του ουσιαστικού που προσδιορίζει είτε μετά το ουσιαστικό. Ας δούμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα:

 

• ἤκουσεν ἔργα ἀνδρὸς διαχειριζόμενον τὸν Κῦρον:  Σε αυτή την περίπτωση η μετοχή διαχειριζόμενον λαμβάνει την κλασική θέση του κατηγορηματικού προσδιορισμού, η οποία είναι πριν το άρθρο του ουσιαστικού. (τὸν Κῦρον)

 

• εἶχον τὰς ἀσπίδας ἐκκεκαλυμμένας): Σε αυτή την περίπτωση η θέση της μετοχής είναι αμέσως μετά το έναρθρο ουσιαστικό. 

 

 

 

 

Κατηγορηματική Μετοχή συνημμένη στο Υποκείμενο

 

 

Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο δέχονται καταρχάς τα ρήματα εἰμί, ὑπάρχω, γίγνομαι. Σε αυτές τις περιπτώσεις η μετοχή λειτουργεί ως κατηγορούμενο. Σημαντικό είναι να σημειώσουμε ότι η μετοχή σε συνδυασμό με το συνδετικό ρήμα σχηματίζει περίφραση απλού ρήματος. Για παράδειγμα: 

 

Ὑπῆρχον Ὁλύνθιοι δύναμίν τινά κεκτημένοι. 

Αυτή η διατύπωση ισοδυναμεί με την πρόταση: Ὁλύνθιοι δύναμίν τινα ἐκέκτηντο. 

 

Το ίδιο ισχύει και στα παρακάτω παραδείγματα:

 

 

ἦν δὲ τὸ δεῖπνον ποιεύμενον ἐν Θῄβῃσι ( = το δείπνο έγινε στις Θήβες.) Ηρόδοτος

 

ἃ μεταπεμπόμενοι ἦσαν (= αυτά που είχαν παραγγείλει.) Θουκυδίδης

 

συνελυληθότες ἦσαν αὐτόσε καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες καὶ κτήνη πολλά ( = είχαν συναθροιστεί σε κείνο το μέρος και άνδρες και γυναίκες και πολλά ζώα. ) Ξενοφών

 

τί ποτ’ ἐστὶν οὗτος ἐκείνου διαφέρων ( =σε τι λοιπόν διαφέρει αυτός από εκείνον.) Πλάτων

 

τοῦτο ὑπάρχειν ὑμᾶς εἰδότας ἡγοῦμαι ( =πιστεύω ότι σίγουρα το γνωρίζετε αυτό.) Δημοσθένης

 

μὴ σαυτόν θ’ ἅμα κἄμ’, ὄντα σαυτοῦ πρόστροπον, κτείνας γένῃ ( =για να μη γίνεις φονιάς του εαυτού σου και δικός μου, που είμαι και ικέτης σου.) Σοφοκλής

 

μισοῦντες γίγνονται τοὺς κακούς ( = μισούν τους κακούς ή γίνονται άνθρωποι που μισούν τους κακούς).

 

 

 

 

Κατηγορίες Ρημάτων

 

 

• Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στα παρακάτω ρήματα που λαμβάνουν κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο. Ας τα δούμε πιο αναλυτικά: τυγχάνω, λανθάνω, διατελῶ, οἴχομαι, φθάνω, διάγω, διαγίγνομαι, φαίνομαι, φανερός εἰμί, δῆλός εἰμι

 

Χαρακτηριστικό αυτών των ρημάτων είναι ότι δηλώνουν την κατάσταση που βρίσκεται το υποκείμενο ή το πως αυτό ενεργεί. Το βάρος του νοήματος το έχει συνήθως η μετοχή και το ρήμα της πρότασης έχει δευτερεύουσα σημασία. Επομένως, σε αρκετές περιπτώσεις η πιο δόκιμη μετάφραση είναι να μεταφράζουμε το ρήμα ως επίρρημα και τη μετοχή ως ρήμα.

 

 

• τυγχάνω ( = τυχαίνει να…, κατά τύχη…τυχαία…)

 

– Αὐτοί γάρ οἱ ἄνθρωποι τυγχάνουσι νομίζοντες τον Δία τῶν Θεῶν ἄριστον και δικαιότατον ( τυχαίνει να…, συμβαίνει να…), Πλάτων 

– Καί ἔτυχεν ἡ φυλή ἠμῶν πρυτανεύουσα ( =κατά τύχη πρυτάνευε ), Πλάτων

 

• λανθάνω ( =μένω απαρατήρητος, δε γίνομαι αντιληπτός, κρυφά, χωρίς να το καταλάβω…) 

– Ἔλαθον ἐμαυτόν ουδέν εἰπὠν ( δεν είπα τίποτα κρυφά από τον εαυτό μου )

 

• διατελῶ, διάγω, διαγίγνομαι ( =περνάω τον καιρό μου, βρίσκομαι συνέχεια, συνεχίζω να…, χωρίς διακοπή, διαρκώς, πάντοτε )

– Παρασκευαζόμενοι ταῦτα ὅλην τήν ἡμέραν διετέλεσαν οἱ Ἀθηναῖοι ( = Χωρίς διακοπή παρασκεύαζαν αυτά όλη την ημέρα οι Αθηναίοι ), Θουκυδίδης 

 

• οἴχομαι ( = έχω φύγει, είμαι φευγάτος, γρήγορα, κατευθείαν  )

– Εἰ μέν γάρ ὡς ἐκράτησε Φίλιππος ᾤχετ’  εὐθέως ἀπιών… ( Αν έφευγε κατευθείαν, γρήγορα… ) Δημοσθένης

 

• φαίνομαι, φανερός εἰμί, δῆλός εἰμι  ( = φαίνομαι ότι…, είναι φανερό ότι…, αποδεικνύεται ότι…, πραγματικά είμαι, φανερά, απροκάλυπτα ) 

– Λακεδαιμόνιοι δέ πρότερόν τε δῆλοι ἦσαν ἐπιβουλεύοντες ἡμῖν καί νῦν οὔχ ἥκιστα 

– ( = Οι Λακεδαιμόνιοι και πριν φανερά σχεδίαζαν κακό εναντίον μας )  Θουκυδίδης

 

• φθάνω ( =προφταίνω, φτάνω πρώτος, πρώτος, αμέσως, μόλις, πριν, γρήγορα ) 

– Φθάνουσιν ἐπί τῷ ἄκρῳ γενόμενοι τούς πολεμίους ( =φθάνουν στην κορυφή πριν από τους εχθρούς ) 

Να σημειώσουμε για το ρήμα φθάνω πως η φράση οὐκ ἄν φθάνοιμι + μετοχή δηλώνει έντονη προτροπή και μεταφράζεται “θα κάνω κάτι αμέσως“

 

 

 

Ρήματα ψυχικού πάθους

 

 

Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο μπορούν να λάβουν και τα ρήματα ψυχικού πάθους. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να σημειώσουμε πως τα ίδια ρήματα συντάσσονται -λόγω της σημασίας τους – και με αιτιολογική μετοχή. Ορισμένες φορές, μάλιστα, η διάκριση δεν είναι εύκολη νοηματικά. Η άποψη που έχει επικρατήσει είναι ότι, εφόσον η μετοχή δηλώνει πράξη σύγχρονη προς την πράξη που δηλώνει το ρήμα θα θεωρηθεί κατηγορηματική. Εφόσον η μετοχή δηλώνει το προτερόχρονο σε σχέση με το ρήμα θα θεωρηθεί αιτιολογική.

 

 

Επομένως:

 

Ἀγανακτῶ ἐνθυμούμενος ( Αγανακτώ να θυμάμαι ) η μετοχή είναι κατηγορηματική.

Οἱ Ἀθηναῖοι μετεμέλοντο τἀς σπονδάς οὐ δεξάμενοι ( Οι Αθηναίοι μετανοούσαν επειδή δεν δέχτηκαν τις σπονδές) Η μετοχή είναι αιτιολογική, καθώς χρονικά προηγείται η ενέργεια που δηλώνει σε σχέση με την ενέργεια του ρήματος.

 

 

Τα πιο συνηθισμένα ρήματα ψυχικού πάθους είναι τα εξής:

 

ὀργίζομαι

ἄχθομαι ( ενοχλούμαι, στεναχωριέμαι),

ἀγανακτῶ

βαρύνομαι (στεναχωριέμαι),

βαρέως ή χαλεπῶς φέρω (δυσανασχετώ)

λυπῶ -λυποῦμαι

ἀλγῶ (πονώ)

αἰσχύνομαι (ντρέπομαι)

αἰδοῦμαι (ντρέπομαι)

ἥδομαι (ευχαριστιέμαι)

χαίρω

ἀγαπῶ (ευχαριστιέμαι)

μεταμέλομαι

ζηλῶ

μέμφομαι

θαυμάζω (απορώ)

φθονῶ

χαίρω

ἀθυμῶ (δυσανασχετώ)

οἰκτίρω (λυπούμαι)

 

 

Ας σημειωθεί ότι και σε αυτή την κατηγορία ρημάτων, όπως άλλωστε και στην προηγούμενη αλλά και στις επόμενες, η κατηγορηματική μετοχή ενδέχεται να είναι ο φορέας του κύριου νοήματος της πρότασης και να αποδίδεται για τον λόγο αυτό με ρήμα, ενώ το ρήμα να έχει μια δευτερεύουσα νοηματική λειτουργία και να μεταφράζεται με επίρρημα ή επιρρηματική φράση:

 

ἥδομαι, ὦ Κλέαρχε, ἀκούων σου φρονίμους λόγους ( = χαίρομαι, Κλέαρχε, που ακούω συνετά λόγια από σένα ή: ακούω με ευχαρίστηση συνετά λόγια από σένα.) Ξενοφών

χαίρω διαλεγόμενος τοῖς σφόδρα πρεσβύταις (= χαίρομαι να συζητώ με τους πολύ ηλικιωμένους ή: συζητώ με χαρά κ.λπ.) Πλάτων

 

 

 

Ρήματα έναρξης και λήξης

 

 

Κατηγορηματική μετοχή στο υποκείμενο λαμβάνουν και τα ρήματα που δηλώνουν την έναρξη ή τη λήξη μιας πράξεως. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι τα εξής:

 

ἄρχω ή ἄρχομαι (ξεκινώ να…)

ἀπολείπω (παύω)

διαλείπω (παύω)

ἐπιλείπω (αφήνω)

λήγω

παύομαι

ὑπάρχω

 

Σε αυτή την περίπτωση μεταφράζουμε με το να +υποτακτική. Για παράδειγμα:

Σωκράτης οὐκ ἔληγε φιλοσοφῶν ( Ο Σωκράτης δεν σταματούσε να φιλοσοφεί)

Οὖτος ἦρξε ἀδικῶν ἡμᾶς ( Αυτός άρχισε να αδικεί εμάς)

Οὔποτε ἐπαυόμην ἡμᾶς οἰκτίρων ( Ποτέ δεν έπαψα να σας λυπούμαι)

 

 

 

Ρήματα που δηλώνουν υπομονή, καρτερία, ανοχή, κάματο

 

 

Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο λαμβάνουν και τα ρήματα που δηλώνουν καρτερία, ανοχή, υπομονή, κάματο. Τα πιο συνηθισμένα από αυτά είναι:

ἀνέχομαι

ἀπαγορεύω ( κουράζομαι, εξαντλούμαι ) Ας σημειωθεί ότι το ρήμα στον αόριστο και στον παρακείμενο σχηματίζεται αντίστοιχα: ἀπεῖπον, ἀπείρηκα

κάμνω ( κουράζομαι )

καρτερῶ

ὑπομένω

 

Ἀπείρηκα ἀκούων ( Κουράστηκα να ακούω)

ἤν καρτερῶσιν προσκαθήμενοι ( εάν επιμείνουν καρτερικά στην πολιορκία ) Θουκυδίδης

 

 

 

Ρήματα πλησμονής, κορεσμού, απόλαυσης, επάρκειας 

 

 

Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο μπορούν να λάβουν και ρήματα που δηλώνουν πλησμονή, κορεσμό, απόλαυση και επάρκεια. Τα πιο συνηθισμένα είναι:

 

πίμπλαμαι

κορέννυμαι ( χορταίνω)

μεστός εἰμί ( είμαι γεμάτος)

πλήρης εἰμἰ

ἀρκῶ

ἄδην ἔχω ( χορταίνω)

ἰκανός εἰμί ( έχω επάρκεια)

 

Μεστός ἦν θυμούμενος ( Ήταν γεμάτος από θυμό) Σοφοκλής

Οὔτοι σόν βλέπων ἐμπίμπλαμαι πρόσωπον  ( Δε χορταίνω να βλέπω το πρόσωπό σου) Ευριπίδης

 

 

 

Ρήματα που δηλώνουν νίκη ή ήττα

 

 

Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο λαμβάνουν και ρήματα που δηλώνουν νίκη ή ήττα. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι:

 

ἡττῶμαι ( μειονεκτώ, φαίνομαι κατώτερος )

λείπομαι ( είμαι κατώτερος)

νικῶ

περιγίγνομαι ( υπερτερώ)

 

Οὐχ ἡττησόμεθα εὖ ποιοῦντες τοῦτον ( δεν θα είμαστε κατώτεροι στο να τον ευεργετούμε)

Οὐδείς πώποτε τήν πόλιν ἡμῶν δοκεῖ νικῆσαι ( κανείς ποτέ δεν ξεπέρασε την πόλη μας στην ευεργεσία)

 

 

 

Ρήματα ευεργεσίας ή αδικοπραγίας

Ρήματα που δηλώνουν πράξη ευεργεσίας ή αδικίας λαμβάνουν, επίσης, κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο.  Τα πιο συνηθισμένα είναι:

 

ἀδικῶ

δίκαια ποιῶ

εὖ ποιῶ ( ευεργετώ)

κακῶς ποιῶ ( βλάπτω)

χαρίζομαι ( κάνω χάρη, γίνομαι ευχάριστος, αρεστός)

 

Εὖ ποιήσας ἀναμνήσας με ( Έκανες καλά που μου το θύμησες)

Ἀδικεῖτε πολέμου ἄρχοντες ( Αδικείτε με το ναξεκινάτε τον πόλεμο)

 

 

Γενική παρατήρηση 

 

Ως γενική παρατήρηση, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι τα αμετάβατα και παθητικά ρήματα λαμβάνουν γενικά κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο, ενώ τα μεταβατικά κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο αντικείμενο. Και φυσικά, υπάρχουν πολλές κατηγορίες ρημάτων που λαμβάνουν κατηγορηματική μετοχή, τόσο στο υποκείμενο, όσο και στο αντικείμενό τους.

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

 

Παναγιώτου Τζαβέλη – Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα 

Πολυξένη Μπίλλα – Μαθήματα Σύνταξης της Αρχαίας Ελληνικής,  Εκδόσεις Σαββάλας 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία

Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε στην αυγή της Δυτικής σκέψης και φιλοσοφίας.  Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι στα σπαράγματα, που έχουν φτάσει ως εμάς η διάκριση ανάμεσα στην ποίηση, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν είναι εύκολα διακριτή. Έτσι, τα σύμβολα στην Προσωκρατική φιλοσοφία χρησιμοποιούνται συχνά και βοηθούν στη σκιαγράφηση της σκέψης των διανοητών. Ο Ξενοφάνης γράφει έμμετρα. Τα θέματά του είναι φιλοσοφικά. Το ίδιο συμβαίνει με τον Παρμενίδη. Η εξαιρετικής σημασίας σύλληψή του αποτυπώνεται σε ποιητική μορφή. Τα σύμβολα και οι εικόνες, λοιπόν,  έρχονται εύκολα στο λόγο αυτών των υπέροχων διανοητών. Αποτυπώνουν τη δική τους αντίληψη, σχεδιάζουν τον κόσμο με τα δικά τους χρώματα.

 

 

 

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι τρεις διανοητές

 

 

Η λύρα, η σφαίρα και η καρδιά λειτουργούν ως σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία. Ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τη λύρα, ο Παρμενίδης τη σφαίρα και ο Εμπεδοκλής την καρδιά. Μέσω αυτής της επιλογής επιχειρούν να μεταδώσουν την αντίληψή τους για τη μορφή του κόσμου, όπως τη συλλαμβάνουν μέσα από την εικόνα των τριών συμβόλων.

 

 

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι Κοσμολογικές Αρχές

 

Μελετώντας την Ελληνική κοσμολογία ερχόμαστε σε επαφή με δύο βασικές αρχές: την αρχή του κυκλικού γίγνεσθαι και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων. Οι αρχαίοι Έλληνες παρατηρούσαν την εναλλαγή των εποχών. Σε μια εποχή που δεν υπήρχε ίχνος ρύπανσης, ήταν επόμενο οι εποχές να έρχονται και να παρέρχονται χωρίς καμία σχεδόν αλλαγή. Αυτό εδραίωσε την πίστη ότι αυτός ο κύκλος είναι αέναος και, ακόμη, ότι αποδεικνύει την τελειότητα της Φύσης.

Ο Ηράκλειτος παρατηρεί αυτή τη ροή και στη δική του σκέψη σχηματοποιείται με τον ακόλουθο τρόπο: Η μεταβολή είναι η σταθερά της Φύσης. Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε από πιο κοντά θα δούμε ότι κάτι που μεταβάλλεται και λαμβάνει μια άλλη μορφή έχει και τη δυνατότητα να επανέλθει στην προγενέστερη κατάσταση. Το νερό μπορεί να μεταβληθεί και να γίνει πάγος, στη συνέχεια, όμως, μπορεί να ξαναγίνει νερό. Άρα, ό,τι μεταβάλλεται στην ουσία του είναι το ίδιο.

Το σημείο αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον καθώς διαπιστώνουμε ότι ο Ηράκλειτος δεν είναι τόσο μακριά από τον Παρμενίδη, όσο η παραδοσιακή ανάγνωση – επηρεασμένη από τον Πλάτωνα – αφήνει να διαφανεί.

Η πολλαπλότητα των κόσμων εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της φιλοσοφικής διερεύνησης του Ενός και του Πολλαπλού. Ας αναφέρουμε, απλά, ότι ο αρχαϊκός άνθρωπος ζει σε μια πραγματικότητα πολλαπλή, καθώς ζώντες, θεοί, πνεύματα, νεκροί ζουν σε ένα παρόν μόνιμο, λαμπερό.

 

 

Η λύρα του Ηρακλείτου

 

Ο Ηράκλειτος συγκρίνει τη Φύση με μια λύρα. Μέσα στη λειτουργία της λύρας διακρίνει τόσο την κυκλικότητα του γίγνεσθαι, όσο και την πολλαπλότητα των κόσμων. Η σκέψη του Ηρακλείτου συγκροτείται γύρω από την παλίντονον αρμονίην, την αρμονία των αντιθέτων. Στη λύρα μπορούμε να εντοπίσουμε:

• Την εναλλαγή των χορδών. Κάποιες παράγουν ήχο πιο οξύ, κάποιες αμβλύ. Αυτή μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μια μεταφορά για την αρμονία των αντιθέτων.
• Το πλήθος των χορδών το οποίο παραπέμπει ως μεταφορά στην πολλαπλότητα των κόσμων
• Τέλος, τη δόνηση των χορδών – τη μετακίνηση και, τελικά, την επιστροφή τους στην αρχική θέση – η οποία μπορεί να θεωρηθεί ότι παραπέμπει στη θεωρία της Αέναης Επιστροφής.

 

 

Η Σφαίρα του Παρμενίδη

 

Ο Παρμενίδης μας δίνει μια άλλη εικόνα του κόσμου. Παρουσιάζει την εικόνα της Σφαίρας. Η Φύση αποτελείται από επάλληλες σφαίρες, οι οποίες περικλείονται από την ανώτερη σφαίρα. Τον κλειστό και ακίνητο ουράνιο θόλο. Η Φύση δεν αποτελείται από Νερό, όπως υποστήριζε ο Θαλής, ούτε δημιουργείται από τη Φωτιά, όπως άφηνε να διαφανεί ο Ηράκλειτος. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία – Γη, Νερό, Αέρας, Φωτιά – απουσιάζουν στη σκέψη του Παρμενίδη. Το υπέρτατο Όν δημιουργεί τα πάντα, είναι το μόνο αληθές και με τον ίδιο τρόπο που ένα διαμάντι είναι στο βάθος του άνθρακας, έτσι και η Φύση είναι το Όν.

 

 

Η μεταφορά της καρδιάς στον Εμπεδοκλή

 

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η σύνθεση που μας παρουσιάζει ο Εμπεδοκλής. Η Ηρακλείτεια σύνθεση των αντιθέτων μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στη θαυμάσια σύλληψη των δύο αντιθέτων δυνάμεων που κατά τον Εμπεδοκλή συγκροτούν τον ρυθμό του Κόσμου: η Φιλότης και το Νείκος. Σε μια ελεύθερη απόδοση, η έλξη και η απώθηση. Χρησιμοποιώντας τη μεταφορά της καρδιάς θα τονίσει ότι ο Κοσμικός ρυθμός συγκροτείται από τη συστολή (Φιλότης) και τη διαστολή (Νεικος). Η εικόνα θυμίζει τον κύκλο της αναπνοής και θα λέγαμε ότι υπάρχει αναλογία και με αντίστοιχη Ινδουιστική προσέγγιση και σίγουρα με φιλοσοφίες του Zen.

Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί η Φιλότης, τότε όλα είναι αρμονικά συγκερασμένα και συγκροτούν μια τέλεια Σφαίρα. Αυτή η Σφαίρα κατονομάζεται ως ο Θεός Σφαίρος. Και εδώ, βέβαια, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την επίδραση της Παρμενίδειας σκέψης.

Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί το Νείκος, ο Θεός Σφαίρος δεν παρουσιάζει την τέλεια εικόνα που είχε στο προγενέστερο στάδιο. Η ύλη έχει διαμελιστεί στα βασικά της σημεία. Η εικόνα θυμίζει πολύ τη σύλληψη του Δημοκρίτου για τα βασικά σωματίδια της ύλης, τα άτομα.

Οι κύκλοι αυτοί διαρκούν και αναπτύσσονται σταδιακά μέχρις ότου φτάσουν στην ακραία κατάστασή τους. Στο μέσο διάστημα, μορφές συγκροτούνται και χάνονται.

Παρατηρούμε και εδώ τη βασική αρχή της αέναης επιστροφής, όπως επίσης και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων.

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• G.S. Kirk, J.E. Raven and M. Schofield, eds., The Presocratic Philosophers, 2nd edition, (Cambridge, 1983)
• Νίκος Ράπτης ,  Οι έννοιες της Φιλότητας και του Νείκους στο έργο του Εμπεδοκλή
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης , Ιστορία της Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εξάντας, Μετάφραση: Ευγενία Γραμματικοπούλου
• Couloubaritsis Lambros, La Pensée de Parménide, Editions Ousia

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία, Φιλοσοφία

Προσωκρατική Σκέψη: Γοητευτική και πολύσημη

Η Προσωκρατική σκέψη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Μάλιστα, σήμερα, που ερχόμαστε σε επαφή με την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα – ως σταθερά του Σύμπαντος και της Ζωής – η συμβολή της Προσωκρατικής σκέψης είναι πολύτιμη. Στις απόπειρες ερμηνείας, ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι ο Αρχαϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυσημία και να είμαστε προσεκτικοί. Ας μη ξεχνάμε πως για πολλούς διανοητές ελάχιστα είναι τα κείμενα που έχουν διασωθεί. Κάποιες φορές ερμηνεύουμε ανασυγκροτώντας και υποθέτοντας.

 

 

Οι Βασικοί Άξονες – Το Ένα και το Πολλαπλό

 

 

 

 

Μελετώντας την Προσωκρατική σκέψη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς άξονες, κάποια βασικά θέματα, τα οποία απασχολούν τους διανοητές. Το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού είναι το πρώτο από αυτά. Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε με το ερώτημα κατά πόσον είναι δυνατόν μια βασική ουσία να είναι η αιτία της πολλαπλότητας που συναντούμε γύρω μας.

Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Θαλή το στοιχείο αυτό ήταν το Νερό, για τον Αναξίμανδρο το Άπειρον, για τον Αναξιμένη ο Αήρ και για τον Ξενοφάνη η σύλληψη του ενός Θεού. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτή δεν είναι παρά μια σχηματική απόδοση μιας πολύσημης σκέψης.Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί τη φιλοσοφία.

Σήμερα, μιλούμε πλέον για την πολυπλοκότητα του κόσμου. Οργανισμοί όπως το ινστιτούτο της Santa Fe μελετούν διεπιστημονικά την πολυπλοκότητα και την αρχή αυτής της τάσης μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στους Προσωκρατικούς.

 

 

Η Ροή και η Σταθερότητα

 

Την Προσωκρατική σκέψη απασχολεί έντονα και το ζήτημα της ροής (κίνησης) και της σταθερότητας (ακινησίας). Θα συνοψίζαμε αυτόν τον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα: Γύρω μας, ακόμα και αυτά που φαίνονται να είναι σταθερά αλλάζουν. Ένα βουνό υφίσταται κατολισθήσεις, η βροχή λειαίνει τον βράχο με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, κάτι μοιάζει να μένει σταθερό, κάτι τους προσδίδει ταυτότητα. Πόσο πραγματική είναι η συνεχής αλλαγή, πόσο πραγματική η ακίνητη ουσία; Και κυρίως ποια είναι η μεταξύ τους διαλεκτική σχέση;

 

 

 

Η Σχετικότητα – Η θέση του Παρατηρητή

 

Το προηγούμενο ερώτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρώιμη μορφή γνωσιολογικής διερεύνησης. Οι αρχές που συγκροτούμε, η θέαση του κόσμου είναι πραγματική, απόλυτη και αντικειμενική ή μήπως καθορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά τόσο ως άτομο, όσο και ως ανθρώπινο είδος;

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Η γοητεία και η πολυσημία της

 

Η γοητεία που ασκεί η Προσωκρατική σκέψη δεν είναι τυχαία. Καταρχάς, όταν διαβάζουμε τα σπαράγματα που έχουν φτάσει ως εμάς, αισθανόμαστε ότι είμαστε στην αυγή της δυτικής – τουλάχιστον – σκέψης. Όλα είναι νέα, καθαρά και λούζονται στο φως της Ιωνίας. Οι διανοητές βρίσκονται στο σημείο που φιλοσοφία, μυθολογική αφήγηση, ποίηση και επιστήμη είναι σχεδόν αξεχώριστες.

Αυτοί είναι οι πρώτοι, που θα βάλουν τις βάσεις για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Σήμερα, η εξειδίκευση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κείμενα φιλοσοφικά, απροσπέλαστα για τον μη επαγγελματία φιλόσοφο. Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε τρόπον τινά σε μια Παραδείσια κατάσταση. Έχουμε την αίσθηση του Όλου, την αίσθηση της Πηγής.

 

 

Προσωκρατική σκέψη: Ο κίνδυνος της προβολής

 

Αυτή η γοητεία των Προσωκρατικών πρέπει να κάνει τον μελετητή προσεκτικό στις πιθανές ερμηνείες του. Όπως προαναφέρθηκε δεν έχουμε κανένα έργο αυτών των διανοητών ολόκληρο στα χέρια μας. Για τους περισσότερους σπαράγματα και, μάλιστα, σπαράγματα που έχουν διασωθεί από άλλους πολύ μεταγενέστερούς τους συγγραφείς.

Ο κίνδυνος, λοιπόν, και εμείς να προβάλλουμε τη δική μας σκέψη σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό μας είναι υπαρκτός. Το ίδιο σε ένα βαθμό έχει κάνει και ο Πλάτωνας, όταν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Παρμενίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης σε κάποια άλλα σημεία.

Σε κάθε περίπτωση, η επαφή με τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών μας κάνει να νιώθουμε πως βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον που ο άνεμος της δημιουργικότητας φυσά νέος και δυνατός. Ο κατακερματισμός των επιστημών του ανθρώπου, της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν έχει πραγματοποιηθεί. Ο διανοητής είναι ελεύθερος να κινηθεί και να επιλέξει τη μορφή της έκφρασής του. Το σύμπαν ακόμα είναι ένα θαύμα.

 

 

 

 

 

 

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Στοχαστικό Δοκίμιο

Στοχαστικό Δοκίμιο χαρακτηρίζουμε ένα δοκιμιακό κείμενο, το οποίο προσεγγίζει τη λογοτεχνία. Ας παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό ότι στη σύγχρονη κειμενική θεωρία ο ορισμός του τι μπορεί να θεωρηθεί λογοτεχνία είναι ιδιαίτερα διευρυμένος. Όπως κάθε δοκίμιο, το στοχαστικό δοκίμιο είναι μια δοκιμή, μια προσπάθεια της δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει, να θίξει, να προβληματίσει. Κυρίως, όμως να τέρψει.

 

 

 

Στοχαστικό Δοκίμιο – Βασικά Χαρακτηριστικά

 

• Η Πρόθεση: Βασικός στόχος του δοκιμιογράφου είναι να τέρψει τον αναγνώστη του. Ακόμα και όταν το θέμα που θίγεται είναι δυσάρεστο, ο τρόπος που προσεγγίζεται στοχεύει στην αισθητική απόλαυση της αναγνώστριας και του αναγνώστη.

 

• Ο Τρόπος Πειθούς: Η επίκληση στο συναίσθημα είναι ο κυρίαρχος τρόπος πειθούς στο στοχαστικό δοκίμιο. Η δοκιμιογράφος μπορεί να κάνει ελεύθερο συνειρμό, να χρησιμοποιήσει περιγραφή και αφήγηση και ο λόγος της να είναι εικονοπλαστικός. Όπως έχει προαναφερθεί ένα κείμενο είναι ζωντανός οργανισμός. Σπάνια συναντούμε μόνον έναν τρόπο πειθούς σε ένα κείμενο. Αυτό που μας καθοδηγεί είναι ποιος τρόπος πειθούς είναι αυτός που κυριαρχεί.

 

• Το Πρόσωπο: Το στοχαστικό δοκίμιο χαρακτηρίζεται από τον προσωπικό τόνο του δοκιμιογράφου. Πολλές φορές το κείμενο μας δίνει την εντύπωση μιας εξομολόγησης. Ο γράφων μας καλεί να αισθανθούμε το θέμα από τη δική του οπτική, επιλέγει την προσωπική προσέγγιση. Είναι επόμενο, λοιπόν, το πρόσωπο που κυριαρχεί να είναι συνήθως το α’ ενικό.

 

 

Μορφολογικά Χαρακτηριστικά

 

• Η Χρήση της Γλώσσας: Ο εικονοπλαστικός λόγος που επιλέγεται από τον δοκιμιογράφο οδηγεί στη μεταφορική – συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας. Μεταφορές και ποιητικές εικόνες είναι συνηθισμένες σε ένα στοχαστικό δοκίμιο. 

 

• Το Υφος: Η χρήση της γλώσσας πολλές φορές οδηγεί σε ένα ύφος γλαφυρό και λογοτεχνικό. Ακόμα όμως και όταν το ύφος είναι απλό, καθημερινό αυτό που ξεχωρίζει το στοχαστικό δοκίμιο είναι η αμεσότητα και η οικειότητα που επιτυγχάνεται κατά την ανάγνωσή του.

 

• Το Θέμα: Το στοχαστικό δοκίμιο προσφέρει μεγάλη ευελιξία όσον αφορά το θέμα του δοκιμίου. Η δοκιμιογράφος μπορεί να αντλήσει το θέμα της από τον χώρο της τέχνης ή τον ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό. Σε κάθε περίπτωση μπορούμε να γράψουμε ένα δοκίμιο για οποιοδήποτε θέμα. Η προϋπόθεση που πρέπει να τηρείται είναι ότι το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Ο τρόπος προσέγγισης είναι στη διακριτική ευχέρεια της γραφούσης. 

 

• Η Οπτική: Η εστίαση είναι καθαρά προσωπική. Ο δοκιμιογράφος δεν ανησυχεί για το κατά πόσον θα φανεί υποκειμενικός. Θα λέγαμε, αντίθετα, ότι αυτή η υποκειμενικότητα είναι ζητούμενο και ενισχύει την αίσθηση της αμεσότητας και οικειότητας στο κείμενο. 

 

• Η Οργάνωση: Το στοχαστικό δοκίμιο δεν χαρακτηρίζεται από την αυστηρή τριμερή διάταξη του δοκιμίου πειθούς. Αντίθετα, αυτό που κυριαρχεί είναι μια γραφή συνειρμική, η οποία πολλές φορές δίνει την αίσθηση της συζήτησης. Ας λάβουμε υπόψη μας στο σημείο αυτό πως αυτός ο τρόπος γραφής είναι εξαιρετικά δύσκολος.

 

 

Τα σύγχρονα στοχαστικά δοκίμια

 

Τα όρια ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και ένα σύγχρονο στοχαστικό δοκίμιο δεν είναι εύκολα διακριτά. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι είναι ευχάριστο να παρατηρούμε αυτή την ανάμειξη των κειμενικών ειδών, διότι αυτό προωθεί τον πειραματισμό και τη ροή της δημιουργίας. Θα θέλαμε να σταθούμε στον Γιώργο Ιωάννου και στο μικρό του διήγημα “Μες στους Προσφυγικούς Συνοικισμούς”, ένα αριστούργημα απλής, υπέροχης γραφής. Διαβάζοντας το διαπιστώσουμε ότι το κείμενο είναι βαθύτατα λογοτεχνικό και ότι έχει αρκετά σημεία που θα μπορούσαν να βρίσκονται σε ένα στοχαστικό δοκίμιο.

Στην ιστοσελίδα μας (filologiko.ελ) θα συναντήσετε επιπλέον εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Φιλοσοφία

René Girard – Η Βία, το Ιερό, το Εξιλαστήριο Θύμα

René Girard – Μια πρώτη Επαφή

René Girard: Παραθέτουμε το εισαγωγικό κείμενο του σεμιναρίου. Ευχαριστούμε τις φίλες και τους φίλους που ήταν μαζί μας.

Ο Girard γεννήθηκε στη Γαλλία. Το 1947 μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δίδαξε λογοτεχνία και συγκριτική φιλολογία. Τον γνωρίζουμε ωστόσο από το έργο του σχετικά με τις πηγές της βίας. Πρόκειται για μία θεωρία η οποία συγκεντρώνει αντιφατικά σχόλια τόσο στους κοσμικούς,όσο και στους εκκλησιαστικούς κύκλους. Η βαθιά μελέτη της μυθολογίας αλλά και των μεγάλων κλασικών έργων τον οδήγησε να αναπτύξει μία θεωρία η οποία βασίζεται στη μίμηση και τον ανταγωνισμό. Ο Girard θεωρεί ότι η βία εκπορεύεται από αυτή τη μίμηση με έναν τρόπο που είναι ασυνείδητος και στην πραγματικότητα ακολουθεί τους ίδιους δρόμους κάθε φορά. Ακολουθεί μία τελετουργία, οδηγεί στο εξιλαστήριο θύμα, το οποίο στη συνέχεια θεοποιείται καθώς επιφέρει ξανά τη γαλήνη στην κοινωνική ομάδα.

 

Ακολουθώντας τα μεγάλα κείμενα

 

Θεωρεί και σε μεγάλο βαθμό το αποδεικνύει ότι αυτοί οι κοινωνικοί μηχανισμοί είναι κρυμμένοι στα σπουδαία μυθιστορήματα, στους μύθους και στα ιστορικά κείμενα. Επίσης, θεωρεί ότι ο μηχανισμός κατονομάζεται για πρώτη φορά ως τέτοιος στα χριστιανικά Ευαγγέλια.  Το σημείο εκκίνησης είναι η μίμηση που δε σταματά να παράγει μίμηση. Ο ίδιος εστιάζει στη μίμηση που έχει σκοπό και αντικείμενο την απόκτηση, την οικειοποίηση, σε αντίθεση με τα περισσότερα κείμενα τα οποία αντιμετωπίζουν τη μίμηση ως απλή έκφραση θαυμασμού και μάθησης.

 

 

 

Η Περιγραφή

 

Ο Girard στα κείμενα του θα μας περιγράψει δύο άτομα να επιθυμούν το ίδιο αντικείμενο. Στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν το αντικείμενο της επιθυμίας τους, η συμπεριφορά τους κλιμακώνεται και το αποτέλεσμα είναι η έξαρση της βίας.  Όσο η διαδικασία προχωρά, τόσο οι δύο αντίπαλοι αρχίζουν να μοιάζουν όλο και περισσότερο στη συμπεριφορά. Καταλήγουν αδιαφοροποίητοι.

 

 

 

Η Κυρίαρχες απόψεις για την Πηγή της Βίας

 

Με αυτό τον τρόπο ο Girard έρχεται σε αντίθεση με τις κυρίαρχες θεωρίες που βασίζονται στην επιθετικότητα και τη σπανιότητα των πόρων ως πηγές των συγκρούσεων. Τέτοιες θεωρίες προτείνουν ως κυρίαρχη αιτία για τα προβλήματα των κοινωνιών τη συγκέντρωση του πλούτου και των πηγών στα χέρια λίγων και ισχυρών. Κατά συνέπεια, την εκμετάλλευση και την αποικιοκρατία . Ο Girard  φυσικά δεν αρνείται αυτή την πραγματικότητα, ωστόσο θεωρεί ότι δεν είναι επαρκής για να εξηγήσει την ποικιλία των περιπτώσεων γύρω μας στις οποίες συναντάμε σύγκρουση. Πιστεύει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το θέμα της βίας, αν δούμε τη μίμηση ως προσπάθεια οικειοποίησης.

 

Με βάση αυτή την ανάγνωση η επιθετικότητα είναι εκδήλωση του προβλήματος, όχι η αιτία που δημιουργεί το πρόβλημα. Από τη στιγμή που η σύγκρουση μοιάζει να είναι μία πανανθρώπινη πραγματικότητα,  ενώ η επιθετικότητα είναι εμφανής σε συγκεκριμένες μορφές σύγκρουσης, επισημαίνει ότι πιθανόν η επιθετικότητα δεν είναι μία καθολική αιτία. Με τον ίδιο τρόπο προσεγγίζει και τη σπανιότητα των πόρων. Για παράδειγμα, προσεγγίζοντας τον χώρο της ηθολογίας, τονίζει ότι η σπανιότητα στο ζωικό κόσμο δεν επαρκεί για να δικαιολογήσει την επιθετική συμπεριφορά κατώτερων, πιο αδύναμων αρσενικών προς περισσότερο κυρίαρχα.

 

 

 

Προσπάθεια Ερμηνείας της Πηγής της Βίας

 

Η μίμηση με τον τρόπο που την προσεγγίζει έχει τη δυνατότητα να ερμηνεύσει την πηγή της βίας. Ένα παράδειγμα από την καθημερινή μας ζωή μπορεί να φωτίσει καλύτερα τη σκέψη του. Ας φανταστούμε δύο παιδιά που παίζουν. Το ένα από τα δύο παρατηρεί ένα παιχνίδι, που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε περάσει απαρατήρητο. Όταν το πρώτο παιδί εντοπίσει το παιχνίδι και επιχειρήσει να το οικειοποιηθεί, το άλλο παιδί παρατηρώντας τη διαδικασία και μιμούμενο το πρώτο οδηγείται να το επιθυμήσει με τη σειρά του. Εδώ, είναι η στιγμή που γεννιέται η σύγκρουση.

 

Η θεωρία του Girard προτείνει κάτι που σε πρώτη ανάγνωση μας φαίνεται –  αφού μας το υποδείξουν –  εύκολα κατανοητό. Στην περίπτωση που το πρώτο παιδί δεν είχε στραφεί σε μία πράξη απόκτησης, όσον αφορά το παιχνίδι,  το πιθανότερο είναι ότι το δεύτερο παιδί δεν θα είχε ποτέ ασχοληθεί με το συγκεκριμένο αντικείμενο.  Αν παρατηρήσουμε, ωστόσο,  ότι το σύνολο της ανθρώπινης ζωής βασίζεται στην απόκτηση αναγκαίων αποκτημάτων -όσο και μη αναγκαίων φυσικά – καταλαβαίνουμε ότι η σύγκρουση είναι ένας από τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης ζωής.

 

 

 

 

Ο Μηχανισμός στην καθημερινότητά μας

 

Κάθε φορά που ένας από μας παρατηρεί κάποιον άλλον να επιθυμεί ένα αντικείμενο,  ενδεχομένως η επιθυμία να ξυπνά και σε εμάς για το ίδιο αντικείμενο.  Εννοείται ότι θα μπορούσαμε να δούμε ως αδύναμο σημείο στη θεωρία του το ότι προτείνει την αντιπαλότητα ως τη βασική δυναμική στις ανθρώπινες σχέσεις.  Διαβάζοντάς τον, δυσκολευόμαστε να φανταστούμε μία μορφή συνεργασίας να αναδύεται. Ο Girard δεν προτείνει έναν μηχανισμό ο οποίος θα μας παρουσίαζε τη γενικευμένη συνεργασία στις κοινότητες και σε ένα βαθμό αυτό είναι λογικό καθώς στόχος του είναι να μας υποδείξει τον μηχανισμό της σύγκρουσης.

 

Και όμως μέσα στη θεωρία του θα ανακαλύψουμε το μηχανισμό της μέγιστης ομοθυμίας. Οι κοινωνίες ομοθυμούν και συνεργάζονται απόλυτα τη στιγμή που επιλέγουν και εξοντώνουν το εξιλαστήριο θύμα.

 

 

 

Το Πρότυπο

 

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη θεωρία του Ζιράρ πρέπει να εντάξουμε στην ανάλυσή μας και το ρόλο του προτύπου. Ας φανταστούμε μία διάσημη ηθοποιό και μία έφηβη που τη θαυμάζει. Η ηθοποιός λειτουργεί ως πρότυπο για την  έφηβη. Επιθυμεί κάτι, η έφηβη θαυμάστριά της θα μιμηθεί την επιθυμία του προτύπου της.

 

Ας αντιδιαστείλουμε  την άποψη του φιλοσόφου Hegel για την επιθυμία με όσα μας λέει o Girard.

 

Ο Hegel θα πει ότι η επιθυμία επιθυμεί την επιθυμία του άλλου. Ο Girard θα πει ότι η επιθυμία είναι μιμητική και οικειοποιητική.  Δεν επιθυμεί την επιθυμία του άλλου ως επιθυμία αυτή καθαυτή αλλά μιμείται την επιθυμία του άλλου για ένα αντικείμενο. Η πραγματική αιτία είναι ο Άλλος.

 

 

Η Μίμηση ως κατεξοχήν τρόπος Μάθησης

 

Σε κάποιο επίπεδο η θεωρία του Ζιράρ προσιδιάζει σε σύγχρονες συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις, κάτι που μας ξενίζει καθώς από αυτές λείπει έντονα το στοιχείο της αυτενέργειας. Οι θεωρητικοί για παράδειγμα της κοινωνικής μάθησης δηλώνουν ότι τα άτομα μαθαίνουν παρατηρώντας τους άλλους είτε με πρόθεση είτε τυχαία. Αυτή η διαδικασία αποδίδεται στα αγγλικά ως “ modelling” και στα δικά μας ως “μάθηση μέσω μίμησης του προτύπου”. Η διαδικασία επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικό status και η ομοιότητα προς εμάς.

 

Ο Girard ουσιαστικά ισχυρίζεται εκλογικεύοντας μία τέτοια θέση ότι “κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα είναι προϊόν μαθήσεως και κάθε μάθηση είναι βασισμένη στη μίμηση”.

 

 

Ένα Παράδειγμα 

 

Ας προσεγγίσουμε τώρα ένα ακόμα παράδειγμα. Μπορούμε να φανταστούμε έναν διάσημο ερευνητή καθηγητή και έναν φιλόδοξο φοιτητή του. Ο καθηγητής λειτουργεί ως πρότυπο για τον φοιτητή και συνειδητά και έντιμα θεωρεί ότι προσπαθεί να τον βοηθήσει να γίνει και ο ίδιος ένας εξαίρετος επιστήμονας. Το ίδιο και ο φοιτητής θεωρεί ότι ο θαυμασμός που νιώθει είναι ειλικρινής και πηγαίος.

 

Σε κάποια στιγμή του ακαδημαϊκού έτους ο καθηγητής μας επιδιώκει μία επιχορήγηση για το εκπαιδευτικό του έργο. Λειτουργώντας ως μεσολαβητής της επιθυμίας, ο καθηγητής άθελά του εμβάλλει την επιθυμία για μία παρόμοια επιχορήγηση στον  φοιτητή του. Σε αυτό το σημείο έχουμε την εμφάνιση της οικειοποιητικής επιθυμίας καθώς και τα δύο μέρη επιθυμούν το ίδιο πράγμα, στην περίπτωσή μας την επιχορήγηση.

 

 

 

Η Εξωτερική Μεσολάβηση

 

Επίσης αυτό το στάδιο στη θεωρία μας ονομάζεται και στάδιο της “εξωτερικής μεσολάβησης”, εφόσον ακόμα βρισκόμαστε στην εκδήλωση της επιθυμίας για το εξωτερικό αντικείμενο, που στην περίπτωσή μας είναι η επιχορήγηση. Καθώς οι επιθυμίες γίνονται πιο έντονες οι πράξεις τους επίσης γίνονται πιο έντονες. Οι επιθυμίες οξύνονται ακριβώς επειδή η επιθυμία είναι μιμητική.

 

 

Η Ενίσχυση της Επιθυμίας

 

Ο καθηγητής μας παρατηρεί ότι και ο φοιτητής επιθυμεί την επιχορήγηση και αυτό επιβεβαιώνει και ισχυροποιεί τη δική του επιθυμία. Όσο περνά ο καιρός, τόσο σιγουρεύεται ότι η επιθυμία του αφορά ένα αντικείμενο που αξίζει να το επιθυμεί κανείς. Ο καθηγητής μας εκτιμά τον φοιτητή του,  όπως βέβαια και ο φοιτητής τον καθηγητή.  Καθώς οι δύο πρωταγωνιστές της ιστορίας μας εντείνουν τις προσπάθειές τους να αποκτήσουν την επιχορήγηση,  σταδιακά επικεντρώνονται ο ένας στον άλλο σε βαθμό που σχεδόν ξεχνούν το αντικείμενο που επιθυμούν.

 

 

Η Εσωτερική Διαμεσολάβηση

 

Βρισκόμαστε πλέον στην “εσωτερική διαμεσολάβηση”, εφόσον ο στόχος είναι η επικράτηση και όχι το αντικείμενο που πια προβάλλει ως πρόφαση, αφορμή. Αυτή η αλλαγή παρουσιάζει ανάγλυφα την ικανότητα να δημιουργήσουμε μία μεταφυσική επιθυμία για την ίδια την επιθυμία, όχι απλά για την επιθυμία του αντικειμένου.

 

 

Οι Διπλοί

Στο στάδιο που βρισκόμαστε τα όρια ανάμεσα στο πρότυπο και το εμπόδιο είναι συγκεχυμένα. Οι δύο πρωταγωνιστές μας έχουν σχεδόν συγχωνευτεί και είναι ταυτόχρονα και το πρότυπο και το εμπόδιο ο ένας για τον άλλον. Πλέον, βρισκόμαστε στο επόμενο στάδιο στη “συγκρουσιακή μίμηση”. Σε αυτό το σημείο, αν οι πρωταγωνιστές μας είχαν τη δυνατότητα να δουν τους εαυτούς τους, θα συνειδητοποιούσαν ότι έχουν γίνει διπλοί, ομοιότυπα.  Αυτό που μιμούνται είναι την άνοδο της έντασης στη μίμηση τους.

 

Αυτή η τριγωνική φύση της διαδικασίας, ανάμεσα στον μεσολαβητή – πρότυπο και τον φοιτητή από τη μία στη βάση του τριγώνου και το αντικείμενο της επιθυμίας στην κορυφή εξερευνάται στο έργο “Ψέμα, επιθυμία και μυθιστορηματική αλήθεια.  Εκεί αναπτύσσει τις εκδηλώσεις του ανταγωνισμού που εντείνεται διαρκώς, όπως και τις επιπτώσεις του.

 

 

Ποιον Επιθυμούμε πραγματικά;

 

Η επιθυμία για το αντικείμενο είναι στην ουσία της μία επιθυμία προς τον μεσολαβητή – πρότυπο. Στην εσωτερική μεσολάβηση, αυτή η επιθυμία προκαλείται από το ίδιο το πρότυπο.  Γοητευμένο από το πρότυπο του, το άτομο που θαυμάζει δεν αρκείται στο ρόλο του πιστού υποτελούς. Το μόνο που σκέφτεται είναι να αποκηρύξει τα δεσμά της μεσολάβησης. Τα δεσμά ωστόσο όλο και δυναμώνουν, καθώς η επιθετικότητα που εισπράττει από το πρότυπο του αντί να μειώνει το κύρος του, αντίθετα το αυξάνει. Το υποκείμενο βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πολύ έντονα συναισθήματα προς το πρόσωπο που ονομάζουμε πρότυπο – μεσολαβητή. Τον πιο υποτακτικό σεβασμό από τη μία και την πιο έντονη εχθρότητα από την άλλη. Πρόκειται για το πάθος που ονομάζουμε “μίσος”.

 

Αν το σκεφτούμε, μόνο κάποιος ο οποίος μας εμποδίζει από την ικανοποίηση μιας επιθυμίας που ο ίδιος μας ενέπνευσε μπορεί να γίνει πραγματικά αντικείμενο μίσους.

 

“Το πρόσωπο που μισεί, πρώτα μισεί τον εαυτό του για τον μυστικό θαυμασμό που επικαλύπτει η εχθρότητα.”

 

 

Η Αλλαγή της Εστίασης

 

Για να επιστρέψουμε στο παράδειγμά μας,  ο καθηγητής και ο φοιτητής καθώς ανταγωνίζονται για την επιχορήγηση αλλάζουν εστίαση. Ο σκοπός τους είναι να εμποδίσουν ο ένας τον άλλον. Ο κάποτε καλός, πιστός φοιτητής, βρίσκει τον εαυτό του να μισεί το πρότυπο του. Σε αυτό το σημείο ο φοιτητής δεν είναι πλέον φοιτητής απλά, και το πρότυπο δεν είναι απλά το πρότυπο που ενέπνευσε την επιθυμία. Το πρότυπο βλέπει τον φοιτητή ως ίσο. Μεταμορφώθηκε σε ανταγωνιστή και κάτι ακόμα περισσότερο.  Ένα ομοιότυπο του εαυτού του. Και τα δύο μέρη παλεύουν με τη σύγκρουση να μισούν και να αγαπούν ο ένας τον άλλον ταυτόχρονα.

 

Αυτή η εσωτερική σύγκρουση τους βασανίζει τόσο, που επιθυμούν με κάθε τρόπο να την ξεπεράσουν. Πιστεύουν ότι αυτό μπορεί να γίνει εκμηδενίζοντας τον άλλον. Επιδιώκοντας την εξόντωση του διπλού τους, του όμοιού τους στην πραγματικότητα επιδιώκουν την εξόντωση του εαυτού τους. Είναι ενδεχόμενο σε αυτό το σημείο βία να ξεσπάσει ανάμεσα τους. Μέσα στο πλαίσιο του πολιτισμού συνήθως αυτή η βία, αυτή η σύγκρουση θα μεταβιβαστεί σε ένα νέο αντικείμενο που λειτουργεί ως υποκατάστατο.

 

 

Είσοδος του Αποδιοπομπαίου Τράγου

 

Εδώ βρισκόμαστε στο δεύτερο σημαντικό σημείο της θεωρίας μας. Έχουμε την είσοδο στη σκηνή ενός αποδιοπομπαίου τράγου, κάτι απαραίτητο εξαιτίας του συνεχόμενου κύκλου έντασης και βίας ανάμεσα στους ομοίους. Ο θυμός και η επιθετικότητα πρέπει να διασκορπιστεί. Μία άλλη δυνατότητα θα ήταν να παράξει το υλικό για μία μεταμόρφωση μέσω ενδοσκόπησης και διαλογισμού ( κάτι που να προσιδιάζει σε μία ψυχαναλυτική η πνευματική προσέγγιση).

 

Ο Girard μοιάζει να αποδέχεται το δυτικό επιστημονικό μοντέλο του θυμού, ως ένα φυσικό συναίσθημα του ανθρώπινου όντος.

 

… “η φυσιολογία της βίας έχει μικρή απόκλιση από το ένα άτομο στο άλλο ακόμα και από έναν πολιτισμό στον άλλον”

 

 

 

Η Βία ως Σώμα 

 

Από τη στιγμή που ξυπνά, η επιθυμία για βία ενεργοποιεί συγκεκριμένες αλλαγές στο σώμα των  ανθρώπων. Τους προετοιμάζει για μάχη. Αυτή η διάθεση προς βία δεν εξαφανίζεται, όταν φύγει η αρχική αιτία ενεργοποίησης. Η Ιστορία μας διδάσκει ότι είναι πολύ πιο δύσκολο να κατευνάσουμε μία διάθεση προς βία από το να την προκαλέσουμε,να την εγείρουμε, ειδικά μέσα στο πλαίσιο μιας κανονιστικής κοινωνικής συμπεριφοράς.

 

Καθώς στη θεωρία του Girard τα συναισθήματα έχουν έναν πολύ έντονο ρόλο,  απαιτείται μία κάθαρση, ένα γεγονός δραματικό που θα κατευνάσει την ένταση. Σε πολλές περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι η βία ανάμεσά μας. Το διαπιστώνουμε συχνά στις καθημερινές μας συναλλαγές. Μία λογομαχία που ξαφνικά παίρνει διαστάσεις ανεξέλεγκτες. Ο Girard κατευθύνει τη σκέψη μας στις περιπτώσεις που ο διάλογος και η συναίνεση δεν επαρκούν για να λυθεί η σύγκρουση.

 

Θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει στον άνθρωπολόγο μας ότι κάθε σύγκρουση μπορεί δυνητικά να αντιμετωπιστεί μέσω του διαλόγου και της συναίνεσης. Σίγουρα όμως αυτό είναι κάτι μάλλον δεοντολογικό και όχι πραγματικό.

 

 

 

Ο Φαρμακός

 

Ας επανέλθουμε όμως στο εικονικό μας παράδειγμα. Τον καθηγητή και τον φοιτητή του. Αντί να καταστρέψει ο ένας τον άλλον, εστιάζουν τη σύγκρουσή τους σε κάτι άλλο, εξωτερικό. Την επαναπροσδιορίζουν. Θα ψάξουν και θα ανακαλύψουν έναν τέταρτο παράγοντα στην τριαδική φύση της μΙμητικής επιθυμίας. Πιστεύοντας ότι κοιτάζουν πιο ψύχραιμα την ιστορία της αντιπαλότητας τους, ανακαλύπτουν αυτό που θεωρούν την πραγματική αιτία της σύγκρουσης. Τον αποδιοπομπαίο τράγο

 

“Στην περίπτωση που η οικειοποιητική μίμηση χωρίζει, οδηγώντας δύο ή περισσότερα υποκείμενα να στραφούν προς το ίδιο αντικείμενο έχοντας την επιθυμία να το οικειοποιηθούν, η συγκρουσιακή μίμηση θα τους ενοποιήσει αναπόφευκτα στο να συγκλίνουν στον ένα και μοναδικό αντίπαλο που όλοι επιθυμούν να καταστρέψουν.”

 

Ο Ζιράρ δεν μας εξηγεί λεπτομερειακά στα έργα του πώς προκαλείται η συνεργασία και η ενοποίηση ενάντια στο εξιλαστήριο θύμα, ούτε και επιμένει σε λεπτομέρειες που θα μας φώτιζαν όσον αφορά το αναπόφευκτο της πράξης. Προφανώς, η διαδικασία είναι αναπόφευκτη στο βαθμό που – εάν δεν εμφανιστεί – τότε η βία μέσα στην κοινότητα θα συνεχίσει να κλιμακώνεται με κίνδυνο την καταστροφή της.

 

 

Το Θύμα δεν είναι τυχαίο

 

Το σημαντικό κατά τον Ζιράρ είναι πως το εξιλαστήριο θύμα δεν είναι τυχαίο. Στην περίπτωση των πανεπιστημιακών μας, η επιχορήγηση που τους ώθησε στη σύγκρουση έδωσε τη θέση της σε κάποιο πρόσωπο που ήταν κοντά τους και ήταν ευάλωτο. Οι πανεπιστημιακοί θα μεταβιβάσουν όλη την επιθετικότητα και τη βία σε μία γυναίκα από το Ιράκ η οποία προσελήφθη από το πανεπιστήμιο για ένα εξάμηνο, ώστε να διδάξει ισλαμικές σπουδές. Η ίδια, μία πρόσφυγας που αναζήτησε άσυλο. Θα την στοχοποιήσουν.  Είναι, προφανώς η αιτία που οι επιχορηγήσεις είναι δύσκολες σε αυτό το πανεπιστήμιο. Η άφιξη της χάλασε το όμορφο ειρηνικό κλίμα. Είναι σίγουρα η πραγματική αιτία της σύγκρουσης.

 

 

Οι Αναγκαίες Συνθήκες 

 

Υπάρχουν κάποιες συνθήκες που πρέπει να πληρούνται, ώστε να έχουμε την επιλογή του εξιλαστηρίου θύματος. Καταρχάς, και εξ ορισμού πρόκειται για ένα τυχαίο θύμα, τυχαίο στον βαθμό που στην πραγματικότητα δεν έχει καμία άμεση σχέση με τα προβλήματα που έχουν οδηγήσει στην κοινωνική αναστάτωση. Από την άλλη, το θύμα δεν είναι τυχαίο στο βαθμό που όλα τα εξιλαστήρια θύματα συγκεντρώνουν κάποια κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στο Ζιράρ να τα ταυτοποίησει ως ξεχωριστά γκρουπ ανθρώπων.

 

Συνήθως είναι κάποιοι ή κάποιος που έρχεται ως προέλευση έξω από την κοινότητα, στα όρια της κοινότητας, όχι κάποιος εντελώς ξένος σε αυτήν. Ανήκει στην κοινότητα, έχει όμως χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν.  Η λίστα είναι μεγάλη: ορφανά παιδιά, ηλικιωμένοι,  όσοι έχουν σωματικές δυσμορφίες,  γυναίκες, μειονότητες κάθε είδους, οι άποροι, οι έχοντες οποιοδήποτε φυσικό ή πραγματικό ελάττωμα το οποίο δεν μπορούν να κρύψουν.

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η λίστα είναι μία λίστα που κατά κάποιον τρόπο μπορεί να μας περιβάλλει όλους σε κάποια στιγμή της ζωής μας. Δεν θα ήταν πραγματικά δύσκολο το να βρει κανείς ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά σε οποιοδήποτε πρόσωπο. Από την άλλη, η δυσκολία έγκειται, όταν προσπαθούμε να προβλέψουμε ποιο πρόσωπο ή ποια ομάδα προσώπων θα αποτελέσουν εξιλαστήρια θύματα, πριν συμβεί το γεγονός.

 

Το Θύμα είναι ευάλωτο, δεν μπορεί να κρυφτεί

Ένα βασικό στοιχείο εδώ είναι ότι αυτά τα άτομα ξεχωρίζουν, δεν μπορούν να κρύψουν τα χαρακτηριστικά τους ειδικά σε στιγμές γενικευμένου χάους και έντασης. Είναι, επομένως, πιο ευάλωτα και άρα πιο εύκολο να στοχοποιηθούν. Τα άτομα αυτά, ωστόσο, όσο και οι ομάδες δεν επιλέγονται ως θύματα μόνο και μόνο επειδή είναι πιο εύκολο να επισημανθούν και είναι πιο ευάλωτα. Έχουν επιλεγεί ως θύματα διότι “φέρουν πάνω τους τα σημάδια του θύματος”. Εξαιτίας της ευπάθειας και της μοναδικότητας του θύματος, οι επιτιθέμενοι ( η πλειοψηφία) εύκολα προσδίδουν σε αυτούς τους ανθρώπους τη στάμπα ότι οφείλουν να θυματοποιηθούν. Η ανθρώπινη Ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα στοχοποίησης του διαφορετικού ή αυτού που μπορεί να γίνει διαφορετικό.

 

 

Τα Ευαγγέλια Επισημαίνουν

 

Ο Girard κάνει αναφορά στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, στο σημείο που οι μαθητές ρωτούν για τον άνθρωπο ο οποίος γεννήθηκε τυφλός και αναρωτιούνται εάν αυτό είναι σφάλμα δικό του ή των γονιών του. Η ανθρώπινη Ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα που οι κοινότητες κατηγορούν τον άρρωστο, τον χαρισματικό, τον ανάπηρο ως υπεύθυνο της εξάπλωσης του κακού, της νόσου.

 

Ο Ζιράρ διαβάζει προσεκτικά τους μύθους και τα ιστορικά κείμενα στην προσπάθειά του να εξηγήσει τη βία που προκαλείται από την αντιπαλότητα του προτύπου και του ανταγωνιστή, οι οποίοι τώρα λειτουργούν ως όμοιοι (doubles). Αφού έχουν ενοποιηθεί και η έντασή τους έχει οξυνθεί από τη μιμητική διαδικασία ανακαλύπτουν ένα θύμα. Πιστεύουν ειλικρινά και απόλυτα πως είναι η πραγματική αιτία του κακού, της βίας που προηγήθηκε και ακολουθούν τη μόνη λογική πορεία κατά τη γνώμη τους. Την καταστροφή του θύματος.

 

 

Ο Μιμητικός Κύκλος

 

Η καταστροφή του θύματος είναι μέρος του μιμητικού κύκλου. Καθώς ο ένας από τους “ομοίους” συνειδητοποιεί ότι αυτό το συγκεκριμένο πρόσωπο, το θύμα, είναι η αιτία για όλα τα προβλήματα, ο άλλος στο ζεύγος σπρωγμένος από τον μιμητισμό βλέπει ακριβώς το ίδιο. Και από την ιστορική προοπτική αλλά και από την ψυχο-κοινωνική είναι απαραίτητο για ολόκληρη την κοινότητα να υπάρχει ομοφωνία για την εξόντωση του θύματος.  Η διαδικασία ωστόσο δεν είναι λογική, όπως οι θυσιαστές πιστεύουν. Ενώ είναι καθόλα σίγουροι ότι το θύμα είναι απόλυτα υπεύθυνο για την κοινωνική αναταραχή και ότι η πράξη τους είναι απόλυτα δικαιολογημένη και απαραίτητη από την άλλη δεν μπορούν να δουν ότι το θύμα είναι τυχαίο. Πάρα ταύτα μόλις η διαδικασία ξεκινήσειι, μία γενική ομοθυμία μέσω της μίμησης απλώνεται στην κοινότητα.

Η Θυσιαστική Ομοθυμία

 

Σύμφωνα με τον Girard, καθώς η κοινότητα είναι συγκεντρωμένη και έχει συμφωνήσει στον στόχο της εξολόθρευσης, το θύμα εξοντώνεται. Το μοτίβο αυτό φωτίζεται σε πολλές περιπτώσεις ιστορικές και μυθολογικές. Οι συμπτώσεις και οι ομοιότητες είναι τόσο χτυπητές, ώστε αυτός ο μηχανισμός έγινε το θεμέλιο για τη θεωρία της βίας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας,  την ανάπτυξη της τελετουργίας που χαρακτηρίζει τον πολιτισμό και φυσικά την εξάχνωση της βίας μετά τη θυσία.

 

Ως παράδειγμα περιγράφεται η διαδικασία μέσω της οποίας ο εβραϊκός πληθυσμός θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη βουβωνική πανώλη σε πολλές μεσαιωνικές πόλεις κάτι που οδήγησε στο σφαγιασμό του. Επίσης, είναι χαρακτηριστικές οι ομοιότητες που συναντάμε στις δίκες των μαγισσών του μεσαίωνα. Χρησιμοποιεί ιστορικά κείμενα τα οποία αποκαλύπτουν τη θέση των διωκτών. Μας παρουσιάζει με αυτό τον τρόπο ένα φαινόμενο σχεδόν ομαδικής τύφλωσης μπροστά στην αλήθεια.

 

 

Αφήνοντας τα ίδια τα κείμενα να μιλήσουν

 

Μέρος της δύναμης που έχει η θεωρία του Ζιράρ έγκειται στο γεγονός ότι η ανάλυση στα κείμενα και στα ιστορικά ντοκουμέντα είναι σχεδόν αδύνατο να αμφισβητηθεί.  Παρατηρείται μία τυπολογία που επαναλαμβάνεται με ακρίβεια στις περιπτώσεις της συλλογικής βίας.  Παρότι η βαθύτερη ανάλυση των γεγονότων μπορεί να μας αποκαλύψει και άλλες αιτίες, άλλες διαδρομές,  το γεγονός παραμένει, όπως σωστά επισημαίνεται, ότι μεγάλες κοινωνικές ομάδες που θεωρητικά συγκροτούνται από λογικά όντα με ευρύ ορίζοντα σκέψης, με κάποιον τρόπο μεταμορφώνονται σε δολοφονικές, παράλογες κοινότητες ικανές για απίστευτη βαρβαρότητα.  Αυτό το μοτίβο εγείρει πάντα την ίδια ερώτηση.

 

Πώς είναι δυνατόν άνθρωποι να επιβάλουν στους συνανθρώπους τους τόση βία;

 

Ο Girard πιστεύει ότι ο μηχανισμός πίσω από το μοτίβο είναι η μίμηση.  Ως βάση έχουμε τη σκέψη ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να ακολουθούν σαν πρόβατα σε παρόμοιες συνθήκες.  Η ιστορική του ανάλυση μας δείχνει ότι το μοτίβο μοιάζει να εξελίσσεται απαράλλαχτο στο πέρασμα των αιώνων. Η μεθοδολογία του βασίζεται στην ιστορική ανάλυση. Αφήνει τα κείμενα να μιλήσουν αποφεύγοντας ψυχολογικές και κοινωνιολογικές θεωρίες για να στηρίξει τη θέση του.

 

 

Η Θεωρία του Girard και οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες

 

Η θεωρία του Girard δεν έγινε δυνατό να ενοποιήσει τον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών. Πάρα ταύτα η θεωρία της κοινωνικής μάθησης και η ψυχολογική θεωρία των συστημάτων επιβεβαιώνουν μέρος των συμπερασμάτων του. Πολλές έρευνες έχουν γίνει προς αυτήν την κατεύθυνση. Σε όλες τα άτομα θεωρούν ότι είναι άνθρωποι λογικοί, υπεύθυνοι, γεμάτοι ανοχή και κατανόηση.  Όταν βρεθούν όμως σε ομάδες, και αυτές οι ομάδες περάσουν μέσα από διαδικασία πίεσης από αυταρχικές δυνάμεις λειτουργούν εντελώς διαφορετικά.

 

Ο Girard θεωρεί ότι η δική του θεωρία για τη βία η οποία βασίζεται στη μίμηση δεν έρχεται σε αντίθεση με αντίστοιχες θεωρίες που αναπτύχθηκαν στην προσπάθεια να εξηγηθεί ειδικά το ναζιστικό έγκλημα. Η Hanna Arendt εστίασε την προσοχή της στην κοινοτοπία του κακού (Banality of Evil) παρακολουθώντας και καταγράφοντας τη δική του ναζί Eichmann στην Ιερουσαλήμ. Η πρόταση της Arendt είναι ότι η απουσία κριτικής σκέψης επιτρέπει την εξάπλωση του κακού. Αυτό ο Girard το ενσωματώνει ως ένα μηχανισμό που τυφλώνει το πλήθος τη στιγμή της μίμησης. Όπως περιγράφει στα έργα του, οι μελέτες που ακολουθούν την καταστροφή του θύματος κάνουν λόγο για απουσία κριτικής σκέψης και αναρωτιούνται για μία συμπεριφορά ανεξήγητη. Ο Girard αυτή τη συμπεριφορά την τοποθετεί στις συνέπειες που η μίμηση οδηγεί ολόκληρες ομάδες ανθρώπων να εκτονώσουν τη συλλογική βία η οποία υποσκάπτει τα θεμέλια της.

 

 

Το Πείραμα του Stanley Milgram

 

Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει το πείραμα που έγινε από τον Milgram σε μία σειρά από άτομα. Αυτοί που καθοδηγούσαν το πείραμα έδιναν την εντολή σε μία ομάδα να κάνει ηλεκτροσόκ σε μία δεύτερη ομάδα ανθρώπων. Η αιτιολογία ήταν ότι η δεύτερη ομάδα “όφειλε” να “μάθει” κάποια πράγματα και επομένως με τον τρόπο αυτό θα βελτίωναν τη μαθησιακή τους ικανότητα. Κάθε φορά που οι “μαθητευόμενοι” έκαναν κάποιο λάθος τα άτομα της πρώτης ομάδας παροτρύνονταν να εκτελέσουν ηλεκτροσόκ με αυξανόμενη ένταση, όσο τα λάθη αυξάνονταν. Το πραγματικό υποκείμενο του τεστ ήταν τα άτομα της πρώτης ομάδας χωρίς φυσικά να το γνωρίζουν. Οι ερευνητές τούς είχαν χορηγήσει ένα μικρό ηλεκτροσόκ πριν το ξεκίνημα του πειράματος. Γνώριζαν, επομένως, πως είναι το αίσθημα και είχαν ενημερωθεί πως τα ηλεκτροσόκ που θα μετέδιδαν θα ήταν πολύ πιο ισχυρά και επώδυνα.

 

 

 

Ο πραγματικός σκοπός του Πειράματος 

 

Στην πραγματικότητα αυτό που ενδιέφερε τους μελετητές ήταν να ερευνήσουν την επωδό που άκουγαν από τους ναζί στρατιώτες, ότι εκτελούσαν απλά διαταγές. Προσπάθησαν λοιπόν να δουν πώς θα αντιδρούσαν “πολιτισμένοι” και ευρισκόμενοι” σε πολύ λιγότερο δύσκολες συνθήκες Αμερικανοί.

 

Η έκπληξη του Μίλγκραμ ήταν μεγάλη, όταν τα ηλεκτροσόκ διαδέχονταν το ένα το άλλο ακόμα και όταν  ο μαθητευόμενος είχε σταματήσει να απαντά και ενώ προηγουμένως είχε χτυπήσει στον τοίχο δηλώνοντας ότι δεν μπορεί να συνεχίσει άλλο. Τα δύο τρίτα των συμμετεχόντων χορήγησαν 450 βολτ, το ανώτατο όριο του σοκ.

 

Η πρώτη ομάδα δεν είχε επαφή με τη δεύτερη και αυτό που γνώριζαν είναι ότι, όταν σταματούσαν οι απαντήσεις, αυτό σήμαινε ότι το υποκείμενο στο δεύτερο δωμάτιο είχε χάσει τις αισθήσεις του.

 

Το αποτέλεσμα του Πειράματος

 

Το πείραμα του Milgram αποδεικνύει δυστυχώς ότι λογικοί και έξυπνοι άνθρωποι είναι πολύ εύκολο να κάνουν κακό σε άλλους. Το μόνο που χρειάζεται είναι μία οδηγία από μία πηγή που τη θεωρούν αυθεντία ή ιεραρχικά ανώτερη. Παρόμοια πειράματα έφεραν παρόμοια αποτελέσματα.  Σε αρκετές περιπτώσεις είχαμε συμπεριφορές παράλογες και απάνθρωπες.

 

Αρκετές θεωρίες έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τη βαρβαρότητα και τη σκληρότητα που ασκείται από μεγάλες κοινωνικές ομάδες.  Μία από αυτές είναι η θεωρία του Blumer. Ο συγκεκριμένος αντιδιαστέλλει τις “κυκλικές αντιδράσεις” με τις “ερμηνευτικές αντιδράσεις”.  Όταν τα μέλη μιας ομάδας βρίσκονται σε μία διαδικασία ερμηνευτικών αντιδράσεων, επιχειρούν να ερμηνεύσουν, όσο μπορούν καλύτερα, τη συμπεριφορά των άλλων, προτού οδηγηθούν σε κάποια πράξη.

 

 

Αντίθετα στις “κυκλικές αντιδράσεις” τα μέλη μιας ομάδας αδυνατούν να εξετάσουν και να ερμηνεύσουν σωστά μία κατάσταση που έχει να κάνει με συμπεριφορές άλλων ανθρώπων.  Όταν αυτό συμβαίνει, τα μέλη της δικής τους ομάδας έχουν την τάση να τους ακολουθούν στην εσφαλμένη εκτίμηση. Το αποτέλεσμα είναι μία κυκλική κλιμάκωση, μία διάχυση, που μπορεί πολύ δύσκολα να αντιμετωπισθεί.

 

 

Η Ταύτιση με την Ομάδα

Ας παρακολουθήσουμε τα ίδια τα λόγια του Blumer: Καταρχάς, όταν κάποιος ταυτίζεται με μία μεγάλη ομάδα το συναίσθημα που νιώθει να αναδύεται είναι αυτό μίας σχεδόν μεταφυσικής μεταμορφωτικής δύναμη. Η αίσθηση του συλλογικού μπορεί στη συνέχεια να ενισχύσει, να επηρεάσει, ή να εμποδίσει το υποκείμενο στη δραστηριότητά του. Το συλλογικό επιβάλλεται σε αυτές περιπτώσεις απόλυτα στο ατομικό.

 

Στη συνέχεια αυτή η μετάπτωση στο συλλογικό κλείνει την πόρτα στο διάλογο και σε κάθε μορφή διαμεσολάβησης. Από εκεί και πέρα έχουμε κυκλικές αντιδράσεις, μη ελεγχόμενες πλέον.

 

 

Η Λειτουργία του Πλήθους

Η σημασία του πλήθους ( όχλος )  και της συμπεριφοράς του μπορεί να ανιχνευθεί σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο ο όχλος  έχει τη δυνατότητα να επιδράσει καταλυτικά στις οποίες ατομικές δομές απελευθερώνοντας τα άτομα από παραδοσιακές αξίες και νόρμες. Στο δεύτερο, η δύναμη του όχλου κάνει το άτομο έτοιμο να ριχθεί σε πράξεις παράτολμες, μη λογικές.  Γεμάτος με λανθάνουσες δυνάμεις και προς καταστροφή και προς δημιουργία, ο όχλος είναι ένας σημαντικός παράγοντας ειδικά στις κοινωνίες που περνούν διαδικασία μεταμόρφωσης.

 

Είναι πολύ σύνηθες τα άτομα να χάνουν την αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας σε τέτοιες καταστάσεις. Αυτό το συναίσθημα μπορεί να βιωθεί και ως θετικό κάποιες φορές. Απελευθερώνει ενίοτε από τα εσωτερικά δεσμά που μας συγκροτούν ως προσωπικότητες.

 

 

 

Παράγοντες – Καταλύτες  Διάφοροι παράγοντες επηρεάζουν αυτή τη διαδικασία η οποία οδηγεί στη μείωση της ατομικής συνείδησης. Βοηθητικά δρουν:

• η αυξημένη ανωνυμία
• η μειωμένη υπευθυνότητα απέναντι στις πράξεις
• το συναίσθημα του συνανήκειν,
• το μέγεθος της ομάδας
• και η ψυχολογική ανάταση.

Σε τέτοιες περιπτώσεις έχουμε και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Το πρώτο σύμπτωμα που παρατηρείται είναι η δεκτικότητα των ατόμων να δεχτούν υπόδειξη, να δράσουν εντελώς διαφορετικά από τη συνήθη συμπεριφορά τους

 

 

 

Οι Κοινωνίες τις Ώρες της Έντασης

 

Αυτές οι μελέτες προσφέρουν και εμπειρικά παραδείγματα τα οποία στηρίζουν τη θεωρία του Girard για την μιμητική σύγκρουση και τον θύματοποιητικό μηχανισμό. Ο Girard περιγράφει στο επίπεδο της συμπεριφοράς αυτό που έχει διακρίνει ως μοτίβο να επαναλαμβάνεται στην Ιστορία, τη μυθολογία και τα κλασικά έργα: Όταν οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν παράγοντες μεγάλης έντασης, έχουν την ικανότητα να λειτουργούν ως ένας νους, κάτι που τους οδηγεί να πιστέψουν ότι ένα υποκείμενο ή μία ομάδα ανθρώπων είναι η αιτία των προβλημάτων τους.  Παρότι δεν υπάρχει κάποια λογική απόδειξη ενοχής, η κοινότητα συχνά δαιμονοποιεί και θυματοποιεί το άτομο ή την ομάδα των εξιλαστηρίων θυμάτων.

 

Και η Hanna Arendt και οι θεωρίες που είδαμε παραπάνω παρουσιάζουν στην ουσία του τον ίδιο μηχανισμό, που περιγράφει και ο Girard.  Αυτό που προσθέτει εντονότερα ο Girard στη θεωρία των ομαδικών συστημάτων είναι την κατάδειξη του μηχανισμού του αποδιοπομπαίου τράγου,του Φαρμακού.

 

 

Η Πρόσκαιρη, Φαινομενική Γαλήνη

 

Στη συνέχεια τονίζει ότι η γαλήνη που επέρχεται μετά από τη διαδικασία ούτε διαρκεί, ούτε και είναι ηθική. Θεωρεί ότι η ίδια η διαδικασία απλώνει απλά τους σπόρους για τη μελλοντική βία και ενσωματώνει τους μηχανισμούς της βίας μέσα στο πλαίσιο της τελετουργίας. Η βία γεννά βία και αυτό αποδεικνύεται και από τη σύγχρονη έρευνα.

 

Θα ήταν καλό να επισημάνουμε και ένα ακόμα στοιχείο του θυματοποιητικού μηχανισμού.  Πολλές φορές το θύμα πιστεύει τις κατηγορίες που του προσάπτουν. Είναι μέρος του μηχανισμού ότι πολύ συχνά οι αποδιοπομπαίοι τράγοι δεν έχουν συνείδηση του τι ακριβώς συμβαίνει και ακόμα ότι πιστεύουν τις κατηγορίες που τους προσάπτονται. Στις μεσαιωνικές δίκες για μαγεία, η κατηγορούμενη ως μάγισσα πολύ συχνά θεωρούσε ότι πραγματικά ήταν μάγισσα και μάλιστα μπορεί να πίστευε ότι προσπάθησε να προκαλέσει κακό στους γείτονές της. Πάρα ταύτα ο Girard προχωρεί τονίζοντας ότι – ως σύγχρονοι αναγνώστες – γνωρίζουμε ότι η μαγεία δεν υπάρχει, ότι είναι μία δεισιδαιμονία.  Δε μας επηρεάζει το γεγονός ότι και  οι κατηγορούμενοι και οι κατήγοροι συμφωνούν σε αυτό.

 

 

Αρνούμαστε να ακούσουμε

 

“Εμείς εξακολουθούμε να θεωρούμε ότι δεν άξιζε τη θανατική καταδίκη. Δεν πιστεύουμε ότι η μαγεία μπορεί να είναι αποτελεσματική. Δεν έχουμε καμία δυσκολία να δεχτούμε ότι το θύμα συμμερίζεται τη γελοία άποψη των διωκτών του σχετικά με τη μαγεία. Ο σκεπτικισμός μας παρά την ομοθυμία εκείνων δεν κλονίζεται.

 

Όχι μόνο οι δικαστές αλλά και οι μάρτυρες αλλά και το ίδιο το θύμα δεν συμφωνούν με την ανάγνωση που κάνουμε εμείς τα δικά τους κείμενα. Αυτή η ομοθυμία δεν μας επηρεάζει, αν και οι συντάκτες αυτών των κειμένων ήταν εκεί, παρόντες και εμείς όχι…”

 

 

 

Η Άγνοια του Θύματος

 

Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι να αντιληφθούμε ότι για λειτουργήσει ο μηχανισμός, για να κατευναστεί η βία, τα θύματα δεν πρέπει να γνωρίζουν ότι είναι θύματα ενός μηχανισμού. Η κοινότητα που σώθηκε από τη θυσία δεν πρέπει ποτέ να συνειδητοποιήσει ότι τα θύμα ήταν στην πραγματικότητα ένα τυχαία διαλεγμένο, αθώο θύμα. Αν επέλθει αυτή η συνειδητοποίηση, η έκλειψη της βίας δεν θα υπάρξει.

 

Η λειτουργία του μηχανισμού εξαρτάται απόλυτα από τη συγκάλυψη του τρόπου που εκτυλίσσεται.

 

Φτάνουμε λοιπόν και στο τέταρτο βήμα της θεωρίας .Τη θυσία ή τον εξοβελισμό του εξιλαστηρίου θύματος. Στη συνέχεια, διακρίνουμε το πέμπτο βήμα, τον ερχομό της γαλήνης μετά την καταστροφή της υποτιθέμενης αιτίας των προβλημάτων…

 

 

 

Ο Μύθος εδραιώνεται

 

Και τελικά μία μυθολογία αναπτύσσεται, η οποία ερμηνεύει το εξιλαστήριο θύμα με δύο τρόπους. Καταρχάς, ο συγκεκριμένος λέγεται ότι αποτελούσε την αιτία για τα προβλήματα της κοινότητας. Στη συνέχεια, αποδεικνύεται η θεϊκή του παρουσία, καθώς η θυσία του έφερε γαλήνη στην κοινότητα η οποία βρισκόταν στο χείλος της διάλυσης. Τουλάχιστον αυτό συμβαίνει στους μύθους. Η πραγματική ιστορία των γεγονότων πρέπει για πάντα να αποσιωπηθεί..

 

Τέλος, τελετουργίες αναπτύσσονται και καθιερώνονται με βάση τη μυθολογική αφήγηση των γεγονότων και αυτή η τελετουργία λειτουργεί ως φάρμακο για τη βία που απειλεί σε τακτά χρονικά διαστήματα την κοινότητα

 

 

Το Φαινόμενο εντοπίζεται στη Λογοτεχνία και στη Μυθολογία

 

Στη θεωρία του Girard, όταν το θύμα έχει εξοντωθεί η βία μοιάζει μαγικά να σταματά. Το εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι αυτό ακριβώς το φαινόμενο μπορούμε να εντοπίσουμε ξανά και ξανά στην παγκόσμια λογοτεχνία, στη μυθολογία και στην ίδια την ιστορία. Όταν η βία κλιμακώνεται σε μία κοινότητα, εφόσον υπάρξει μία τελετουργική θυσία ενός αθώου θύματος, η βία στην κοινότητα άμεσα σταματά. Αυτή η διαδικασία ενώνει βέβαια τη θεωρία του Girard με τις απαρχές της θρησκείας. Σίγουρα εδώ θα πρέπει να πούμε ότι μία θεωρία που επιχειρεί να ερμηνεύσει τόσο πλατιά θέματα και σε τόσο μεγάλο βάθος σίγουρα εγείρει και αρκετά ερωτήματα για το κατά πόσον μπορεί να δώσει ικανοποιητικές εξηγήσεις σε όλες τις εκφάνσεις του φαινομένου της θρησκείας, για παράδειγμα.

 

Συνεχίζοντας, παρατηρούμε ότι καθώς ο κύκλος της βίας μοιάζει να σταματά σχεδόν μαγικά η κοινότητα μυθοποιεί την κατάσταση, της αποδίδει ιδιότητες “φτιάχνοντας” αναμνήσεις σχετικά με το σταμάτημα της βίας. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας το δολοφονηθέν θύμα θεωρείται η αιτία όλων των προβλημάτων. Αυτό είναι αυταπόδεικτο για την κοινότητα, καθώς τώρα που είναι νεκρό τα προβλήματα της κοινότητας είναι επίσης νεκρά. Επομένως, το πρόσωπο αυτό ήταν κατ’ ανάγκη η αιτία όλης της βίας.

 

 

Η Αναγκαστική Θεοποίηση

 

Ωστόσο, αυτό το θύμα, αυτός ο υπεύθυνος για όλα τα δεινά θα θεοποιηθεί συχνά. Δεν ήταν μόνο η αιτία της βίας. Από τη στιγμή που θυσιάστηκε, έγινε και η σωτηρία της σύνολης κοινότητας, καθώς η βία σταμάτησε. Αντί να θυσιαστεί ολόκληρη κοινότητα, θυσιάστηκε το θύμα.

 

Από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία θεμελιωθεί, γίνεται μύθος. Στην προφορική παράδοση της κοινότητας εντυπώνεται η ιστορία – όχι όπως πραγματικά συνέβη – αλλά ως μύθος. Η μορφή που θυσιάστηκε ήταν στην πραγματικότητα η θεότητα η οποία έσωσε την κοινότητα από τη διάλυση.

 

 

 

Η Πηγή της Θρησκείας είναι ριζωμένη στη βία

 

Εφόσον το μοτίβο ξεκίνησε με την παύση της βίας, έχοντας ως  βάση κάποια ανθρωποθυσία, η συνέχιση του μοτίβου είναι κατανοητή. Καθώς όμως οι κοινωνίες εξελίχθηκαν και με την ανάδειξη των μονοθεϊστικών θρησκειών τη θέση των ανθρωποθυσιών πήραν τα σύμβολα, τα ζώα και οι τελετουργίες. Ο Girard ισχυρίζεται επομένως ότι η πηγή της θρησκείας είναι ριζωμένη στη βία.

 

Η προσπάθειά του να εξηγήσει τις απαρχές της θρησκείας τον εντάσσει στο πλαίσιο των σύγχρονων θεωρητικών που επιχειρούν να ερμηνεύσουν το υπερφυσικό χρησιμοποιώντας τα όπλα της λογικής. Αν και ο Girard δεν έχει ως στόχο να ανατρέψει τη θρησκεία- για το αντίθετο έχει κατηγορηθεί – και αυτός, όπως και ο Freud και ο Nietsche, χρησιμοποίησε σκοτεινά και υποσυνείδητα κίνητρα για να ερμηνεύσει το θρησκευτικό φαινόμενο. Η διαφορά του με τους άλλους στοχαστές είναι ότι επιβεβαιώνει κάποιες θετικές πλευρές που μπορεί να έχει το θρησκευτικό φαινόμενο.

 

Η συγκεκριμένη θεωρία περνά και έξω από το θρησκευτικό, σε πολλές πλευρές της ζωής μας. Οι κοινότητες εφαρμόζουν σε ασυνείδητο επίπεδο τεχνικές εξοστρακισμού και θυματοποίησης. Ο πόλεμος, η οικονομική εξόντωση και πολλές περιπτώσεις θεσμικής βίας μπορούν να αναχθούν στο μηχανισμό της μίμησης. Συχνά όμως παρατηρούμε στις σύγχρονες κοινωνίες ότι το αποτέλεσμα δεν είναι η γαλήνη και η ομόνοια της κοινότητας.

 

 

Η Διαδικασία δεν είναι πλέον Ασυνείδητη

 

Η θέση του Girard είναι ότι αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι η διαδικασία δεν είναι πλέον εντελώς ασυνείδητη. Κατά την άποψή του – η οποία έχει δεχθεί πολύ κριτική –  αυτό οφείλεται στο ότι ο μηχανισμός αποκαλύπτεται στα Ευαγγέλια, όπου για πρώτη φορά το θύμα δεν αποδέχεται την ενοχή του και παρουσιάζει στους διώκτες του ανάγλυφα την πραγματική εικόνα.

 

Τονίζει ότι η βία  είναι πλέον διαρκώς αυξανόμενη, καθώς ο μηχανισμός του αποδιοπομπαίου τράγου δεν είναι πλέον τόσο αποτελεσματικός. Προσεγγίζει τους μύθους και επισημαίνει ότι η παραδοσιακή μορφή τους παρουσιάζει τα γεγονότα από την πλευρά της ευεργετημένης κοινότητας. Από τη μία ευτελίζει τα θύματα  και από την άλλη τα θεοποιεί. Στους παραδοσιακούς μύθους ο μηχανισμός είναι καλά κρυμμένος.

 

 

Ο Μηχανισμός Καταγγέλλεται 

Θεωρεί ωστόσο ότι στα ιουδαϊκά και χριστιανικά κείμενα ο μηχανισμός καταγγέλλεται. Από θεολογική άποψη δεν δέχεται ότι η θυσία του Χριστού αποτελεί ένα δώρο προς την ανθρωπότητα. Αντίθετα θεωρεί ότι είναι η στιγμή που, αν έχουμε ανοιχτά τα μάτια μας, θα αντιληφθούμε πως η θυσία ήταν πάντα μέρος της ανθρώπινης προσπάθειας να περιορίσουμε τη βία εντός της κοινότητας. Επιπρόσθετα, αποκαλύπτεται και η αποτυχία του μηχανισμού να εξαλείψει τη βία. Τα αποτελέσματα είναι πάντα βραχύβια.

 

 

 

Η Θεωρία του Girard, σημαντική ως σύλληψη και εφαλτήριο για διερεύνηση

 

Η σημασία της θεωρίας του Girard, όσον αφορά το ζήτημα της εξάλειψης της βίας δεν είναι άμεσα αντιληπτή. Σίγουρα, εφόσον αληθής στα περισσότερα σημεία της, προσφέρει ένα θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις απαρχές της βίας. Στην ίδια τη θεωρία του ωστόσο, πολύ λίγα στοιχεία μπορούμε να βρούμε που θα μας βοηθούσαν στον περιορισμό της βίας. Στην πράξη, από τη στιγμή που ο μηχανισμός ξεσκεπαστεί και δεν είναι αποτελεσματικός δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τη συνεχή ένταση της βίας.

 

Κάποιοι συγγραφείς έχουν διαγνώσει μία μορφή αποκαλυπτισμού  στα γραπτά του Ζιράρ και κάνουν λόγο για μία πορεία που οδηγεί στην καταστροφή της ανθρωπότητας μέσα σε ένα συνεχόμενο κύκλο βίας.

 

 

Η Ανθρωπότητα μπροστά στη συνειδητοποίηση

Ο ίδιος ωστόσο αλλά και άλλοι θεωρητικοί δίνουν μία άλλη ανάγνωση. Ισχυρίζονται ότι εφόσον ο μηχανισμός έχει αποκαλυφθεί και εφόσον οι συνέπειες μιας ανεξέλεγκτης κατάστασης βίας είναι καταστροφικές, η ανθρωπότητα δεν έχει πλέον την επιλογή να συνεχίσει να συμπεριφέρεται σαν να είναι τυφλή. Η περίοδος που βασιζόμαστε στη βία για να αντιμετωπίσουμε τη βία είναι οριστικά παρελθόν. Από τη στιγμή που η βία πάντα πολλαπλασιάζει τη βία με κυρίαρχα θύματα τις μειονότητες και τις γυναίκες μία συνειδητή προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το θέμα θα ωφελούσε τα μέγιστα την ανθρωπότητα. Αυτό δεν είναι κάτι μη συμβατό με αρκετές άλλες σύγχρονες θεωρίες. ιδιαίτερα η θεωρία του Girard έχει το χαρακτηριστικό ότι δίνει έμφαση στο ρόλο του θύματος μέσα στις κοινωνίες.

 

 

 

Η Κριτική

Παρά την εξηγητική δύναμη που φαίνεται να υπάρχει στη θεωρία που περιγράψαμε, αρκετές κριτικές και σε πολλά επίπεδα έχουν ασκηθεί εναντίον της. Κάποιες από αυτές τις είδαμε και εδώ, όπως το ποια τελικά είναι η φύση του ανθρώπου στο βάθος της. Ο Girard φαίνεται να προτείνει ότι βασίζεται στη σύγκρουση και την αντιπαλότητα. Δεν προσπαθεί να βασίσει τη σκέψη του σε ένα ευρύτερο μεταφυσικό πλαίσιο, αντίθετα βασίζεται σε μία ερμηνεία της Ιστορίας και αφήνει τα κείμενα να μιλήσουν εξ ονόματος της.

 

Επίσης, κάποιες στιγμές μοιάζει να ισχυρίζεται ότι η κάθε σύγκρουση μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσω της βίας και του θυματοποιητικού μηχανισμού, ενώ η ίδια μας η πραγματικότητα σε διαπροσωπικό επίπεδο δείχνει ότι υπάρχουν και άλλοι δρόμοι που βασίζονται στη συνεννόηση και το διάλογο.

 

 

Είναι εφικτή μια συνολική Θεωρία;

Ένα ακόμα σημείο κριτικής είναι ότι προσπαθεί να εφαρμόσει τη θεωρία του σε ένα ευρύ πλέγμα καταστάσεων, ότι επιδιώκει με άλλα λόγια μία θεωρία συνολικής εξήγησης, κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στις σύγχρονες ανθρωπιστικές επιστήμες. Θυμίζει λίγο την κριτική που δέχτηκε ο Foucault η σκέψη του οποίου όμως εξακολουθεί να γονιμοποιεί και να ανοίγει δρόμους.

 

Καταλήγοντας, εμείς θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εργασία του είναι εξαιρετικά πρωτότυπη. Έχει προσφέρει άφθονο υλικό που επιτρέπει έρευνα και ανοίγει δρόμους σε πολλούς τομείς. Είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε με τα βασικά σημεία της θεωρίας του το βέβαιο είναι ότι έχει μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τη βία και το ιερό.

 

Κατά την άποψή μας το σημαντικότερο που μπορεί να κρατήσει κανείς είναι το σεβασμό που επιδεικνύει απέναντι στα ίδια τα κείμενα και ιδιαίτερα στα κείμενα της λογοτεχνίας. Θυμίζει τη ρήση του Freud ο οποίος επίσης θαύμαζε τον Σοφοκλή.

 

“Όπου κι αν έφτασα ένας ποιητής είχε φτάσει πολύ πριν από εμένα “

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

 

Agnew, Mary Barbara.  “A Transformation of Sacrifice: An Application of Rene Girard’s Theory of Culture and Religion.”  Worship 61 (1987): 493-509.

Alison, James.  Faith Beyond Resentment: Fragments Catholic and Gay.  New York: Crossroad Pub Co, 2001.

_____.  The Joy of Being Wrong: Original Sin Through Easter Eyes.  New York: Crossroad Publishing Co, 1998.

Bailie, Gil Violence Unveiled: Humanity at the Crossroad New York: Crossroad Pub Co, 1995.

Baron, Robert A.  and Donn Byrne.  Social Psychology: Understanding Human Interaction.  Boston: Allyn and Bacon, Inc, 1987.

Blumer, Herbert.  “Collective Behavior.”  Review of Sociology: Analysis of a Decade.  Joseph Gittler.  New York: John Wiley and Sons, 1957.

Erickson, Millard J.  Christian Theology.  Grand Rapids: Baker Book House, 1985.

Farley, John E.  American Social Problems: An Institutional Analysis.  Englewood Cliffs: Prentice-Hall.  1987.

Forsyth, Donelson R.  Group Dynamics.  Pacific Grove: Brooks/Cole Publishing Co, 1990.

Gilbert, Daniel T., Susan T.  Fiske and Gardner Lindzey.  The Handbook of Social Psychology, Volume II.  Boston: McGraw Hill Companies, Inc.  1998.

Girard, Rene.  “Mimesis and Violence: Perspectives in Cultural Criticism.”  Berkshire Review 14 (1979): 9-19.

_____.  Deceit, Desire , and the Novel.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1965.

_____.  The Scapegoat.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986.

_____.  Things Hidden since the Foundation of he World.  Stanford: Stanford University Press, 1987.

_____.  Violence and the Sacred.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1977.

_____.  “Violence, Difference, Sacrifice: A Conversation with Rene Girard.”  Religion and Literature 25 (1993): 9-33.

Hobson.  Theo.  “Faith and Rhetorical Violence: A Response to Girard.”  Modern Believing 40 (1999): 34-41.

Hunsinger, George.  “The Politics of the Nonviolent God: Reflections on Rene Girard and Karl Barth.”  Scottish Journal of Theology 58(1998): 61-85.

Kaplan, Harold I, Benjamin Sadock, Jack Grebb.  Synopsis of Psychiatry.  Baltimore: Williams and Wilkins, 1994.

Leahey, Thomas H.  A History of Modern Psychology.  Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1991.

Levine, Baruch.  “Rene Girard on Job: the Question of the Scapegoat.”  Semeia 33 (1985): 125-133.

Mack, Burton L.  “The Innocent Transgressor: Jesus in Early Christian Myth and History.”  Semeia 33 (1985): 135-165.

McBride, James.  “Capital Punishment as the Unconstitutional Establishment of Religion: A Girardian Reading of the Death Penalty.”  Journal of Church and State 37 (1995): 263-287.

North, Robert S.J.  “Violence and the Bible: The Girard Connection.”  The Catholic Biblical Quarterly 47 (1985): 1-27.

Placher,  William C.  “Christ Takes Our Place.”  Interpretation 31 (1999): 5–20.

Pratt, Travis C.  and Francis T.  Cullen.  “The Empirical Status of Gottfredson and Hirschi’s General Theory of Crime: A Meta-Analysis.”  Criminology 38 (2000): 931–964.

Schwager, Raymund.  “Christ’s Death and the Prophetic Critique of Sacrifice.”  Semeia 33 (1985): 109–123.

_____.  Jesus in the Drama of Salvation: Toward a Biblical Theology of Redemption.  New York: Crossroad Pub Co, 1998.

Swartley, Willard, ed.  Violence Renounced: Rene Girard, Biblical Studies and Peacemaking.  Telford: Pandora Press, 2000.

Vadum, Arlene C, and Neil 0.  Rankin.  Psychological Research: Methods for Discovery and Validation.  Boston: McGraw Hill, 1998.

Wallace, Mark I., and Theophus H. Smith, ed.  Curing Violence.  Sonoma: Polebridge Press, 1994.

Watson, P.  J.  “Girard and Integration: Desire, Violence and the Mimesis of Christ as Foundation for Postmodernity.”  Journal of Psychology and Theology 26 (1998): 311- 321.

Williams, James G.  The Girard Reader.  New York: Crossroad Pub Co, 1996. 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Δοκίμιο, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Σημειώσεις για την Έκθεση

Αποδεικτικό δοκίμιο ή δοκίμιο πειθούς ονομάζουμε τη πιο συνηθισμένη κατηγορία δοκιμίων. Για να χαρακτηρίσουμε ως δοκίμιο πειθούς ένα κείμενο, πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Στο αποδεικτικό δοκίμιο,  ο κυρίαρχος Τρόπος Πειθούς είναι η  επίκληση στη λογική . Από αυτήν ακριβώς την επιλογή απορρέουν και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εντοπίζουμε σε αυτή την κατηγορία κειμένων.

 

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Τα Βασικά Χαρακτηριστικά

 

 

Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως αποδεικτικό δοκίμιο.

 

 

 

• Το Θέμα: Η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός δοκιμίου πειθούς μπορεί να αφορμάται από την επικαιρότητα και να επιθυμεί να καταγράψει τον προβληματισμό του. Ενδέχεται να τον απασχολεί κάποιο περισσότερο διαχρονικό ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το κείμενό του απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό με την έννοια ότι ακόμα και αν ξεκινά από μια προσωπική βάση, το δοκίμιο γράφεται διότι το θέμα του έχει κοινωνικό ενδιαφέρον. Αυτό είναι το πλέον βασικό χαρακτηριστικό που ανιχνεύουμε διαβάζοντας ένα τέτοιου είδους κείμενο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο δοκίμιο, το άτομο ως πολίτης συναντά το κοινωνικό δείχνοντας έμπρακτο ενδιαφέρον και συμμετοχή.

 

• Η Πρόθεση: Η δοκιμιογράφος ή ο δοκιμιογράφος δεν επιδιώκουν απλά να μας πείσουν για μια συγκεκριμένη άποψη. Συνήθως έχουν και οι ίδιοι έναν προβληματισμό για κάποιο ευρύτερο κοινωνικό ζήτημα. Επιδιώκουν να πληροφορήσουν σφαιρικά και να κάνουν τους αναγνώστες τους κοινωνούς αυτού ακριβώς του προβληματισμού. Είναι πολύ σύνηθες, όταν τελειώνουμε την ανάγνωση του δοκιμίου, να συνειδητοποιούμε πλευρές που δεν είχαμε αντιληφθεί μέχρι να διαβάσουμε το κείμενο. Το δοκίμιο που μας κάνει να αναρωτηθούμε για όψεις ενός θέματος που δεν είχαν πέσει στην αντίληψή μας είναι ένα δοκίμιο, το οποίο υπηρετεί την κοινωνική του λειτουργία. 

 

 

Οι Τρόποι και τα Μέσα Πειθούς

 

 Στο Αποδεικτικό δοκίμιο μπορούμε να συναντήσουμε διαφορετικούς τρόπους και μέσα Πειθούς. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, κυριαρχεί η Επίκληση στη Λογική. Το κείμενο συγκροτείται με επιχειρήματα, τα οποία βασίζονται σε τεκμήρια. Το αποδεικτικό δοκίμιο, ωστόσο,  έχει και ως στόχο να τέρψει τον αναγνώστη (δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία) και, επομένως, ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται. Κάποιες φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η επίκληση στην αυθεντία. Συνήθως, η δοκιμιογράφος παραθέτει τα λόγια κάποιου τρίτου καταξιωμένου προσώπου αποσκοπώντας στην ενίσχυση της διακειμενικότητας και τη θεμελίωση των επιχειρημάτων του.

 

 

 

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Μορφολογικές Επισημάνσεις

 

Υπάρχουν επιμέρους κοινά χαρακτηριστικά στα δοκίμια πειθούς, τα οποία μπορούμε να τα εντοπίσουμε στα ακόλουθα σημεία:

 

• Οργάνωση: Οι σκέψεις του συγγραφέα οργανώνονται λογικά. Ακολουθείται τριμερής δομή με σαφή πρόλογο, ανάπτυξη των ιδεών και επίλογο. Το κείμενό μας χαρακτηρίζεται από συνοχή, συνεκτικότητα, αλληλουχία και ενότητα.

 

• Οπτική: Ο δοκιμιογράφος επιδιώκει στο μέτρο του δυνατού να είναι αντικειμενικός. Οι σκέψεις που παραθέτει φροντίζει να βασίζονται σε τεκμήρια, τα οποία να είναι αξιόπιστα. Η επιχειρηματολογία οφείλει να είναι συγκροτημένη και καταγεγραμμένη με τρόπο ώστε η αναγνώστρια και ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει τη ροή της σκέψης του.

 

• Γλώσσα: Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο ο σκοπός του γράφοντος είναι να αποδώσει τα νοήματά του με σαφήνεια και καθαρότητα. Η χρήση της γλώσσας που επικρατεί είναι η αναφορική, δηλωτική. Αυτό δεν αποκλείει, φυσικά, και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο τόνος μπορεί να γίνει πιο προσωπικός και να έχουμε χρήση μεταφορικού λόγου. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, για να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως δοκίμιο πειθούς είναι αναγκαίο να επικρατεί η δηλωτική χρήση της γλώσσας. 

 

• Ύφος: Στο δοκίμιο πειθούς το ύφος είναι σοβαρό. Υπάρχουν σημεία που η δοκιμιογράφος ενδέχεται να δίνει ένα πιο προσωπικό τόνο στο κείμενο. Από τη στιγμή, ωστόσο, που ο κυρίαρχος τρόπος ανάπτυξης βασίζεται στα επιχειρήματα και τα τεκμήρια του γράφοντος, συνάγουμε ότι το ύφος θα είναι σοβαρό και επεξηγηματικό. 

 

• Πρόσωπο: Το κυρίαρχο πρόσωπο στο αποδεικτικό δοκίμιο είναι το γ’ (είτε ενικού, είτε πληθυντικού αριθμού). Προσφέρει την αναγκαία αποστασιοποίηση, ώστε να παρουσιαστεί, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται ο προβληματισμός του δοκιμιογράφου. Στόχο μας είναι να προσεγγίσουμε τον αναγνώστη κάνοντας επίκληση στη λογική του και όχι στο θυμικό του.

 

Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των δοκιμίων που οι μαθητές έρχονται σε επαφή, στο μάθημα της έκθεσης ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Είναι δοκίμια πειθούς και αρκετά συχνά ζητείται να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.

Η απάντησή μας πρέπει να βασίζεται στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών που έχει γενικά ένα δοκίμιο – είτε είναι δοκίμιο πειθούς είτε στοχαστικό δοκίμιο – τόσο στην μορφή, όσο και στο περιεχόμενο.

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Ο Αρχαϊκός Κόσμος, Οδύσσεια, Οι Γυναίκες στην Οδύσσεια

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια

Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια. Ακολουθούν το δικό τους ταξίδι και είναι πολύ περισσότερο πρωταγωνίστριες από όσο η παραδοσιακή ανάγνωση αφήνει να φανεί. Παραθέτουμε το εισαγωγικό κείμενο του σεμιναρίου. Ευχαριστούμε τις φίλες και τους φίλους που έλαβαν μέρος.     

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Το πλαίσιο του Έπους

 

    Το έπος ήταν μια λαϊκή αφήγηση και ταυτόχρονα η κοινή παιδεία των Ελλήνων. Όσα τραγουδούσε ο αοιδός, ήταν πράγματα που αυτός και η γενιά του δεν τα είχαν ζήσει. Η Μούσα ήταν ο οδηγός του. Παρατηρούμε ότι ήδη από την αρχή, από το προοίμιο εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή, η Μούσα. Χωρίς αυτήν το ποίημα δεν υπάρχει. Από την άλλη, η Μούσα είναι ο βοηθός για να τραγουδηθούν τα κατορθώματα ανδρών. Τα “ κλέα ανδρών” . Κατά λέξη  “κλέος” σημαίνει “αυτό που ακούγεται”. Άρα, στο έπος η φήμη των ανδρών θα εδραιωθεί μέσα από τις αφηγήσεις των κατορθωμάτων τους. Κάποιες από αυτές τις ιστορίες επαναλαμβάνονταν πολύ συχνά, ήταν δημοφιλείς και αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητας του αρχαϊκού ανθρώπου.    

 

Η δυναμική του Έπους  

Το έπος εκφράζει ανάγλυφα την κουλτούρα της εποχής, τις αξίες, τις νόρμες. Ήταν βαθιά επιδραστικό, καθώς μπορούσε να παρουσιαστεί σε οποιαδήποτε στιγμή τόσο από επαγγελματίες, όσο και από ερασιτέχνες. Η τραγωδία για παράδειγμα δεν είχε αυτή τη δυναμική, εφόσον η παρουσίασή της λάμβανε χώρα μέσα σε ένα καθορισμένο θρησκευτικό πλαίσιο. Η ομοιότητα που έχει το έπος με την τραγωδία θα λέγαμε ότι είναι ο κοινός μύθος.    

 

Η Οδύσσεια

Η Οδύσσεια είναι ξεκάθαρα ένα έπος που το θέμα του είναι η αναζήτηση, το ταξίδι. Στους αιώνες που ακολούθησαν η μυητική διάσταση του έργου επισημάνθηκε και μέσα σε έργα που εμπνεύστηκαν από την Οδύσσεια. Το κορυφαίο όλων είναι φυσικά ο ”Οδυσσέας” του James Joyce. Οι περιπέτειες του κυρίου Λεοπόλδου Μπλουμ μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο. Χαρακτηριστικό των επών που έχουν θέμα το ταξίδι, την αναζήτηση είναι η επιθυμία του ήρωα να ολοκληρώσει την πορεία του. Αυτός ο στόχος γίνεται το κέντρο της ύπαρξής του, σχεδόν εμμονικά. Είναι η κινητήριος δύναμη κάθε στιγμής του.    

 

Φίλοι, Σύντροφοι και Θεοί

  Στο ταξίδι πάντα συντροφεύεται από φίλους που τον ενισχύουν. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι αυτός που πρέπει να ολοκληρώσει το δύσκολο έργο, είναι αυτός που οφείλει να πάρει την κρίσιμη απόφαση. Το ταξίδι είναι για αυτόν. Υπάρχουν οι βοηθοί Θεοί, υπάρχουν και οι εξολοθρευτές θεοί, υπάρχουν τα τέρατα αλλά και τα δημιουργήματα της δικής του φαντασίας που ίσως είναι και τα μεγαλύτερα εμπόδια.   Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του περιπλανώνται πάνω στην θάλασσα, η οποία από τη φύση της είναι ρευστή και επικίνδυνη, σαγηνευτική αλλά και χαοτική. Στον Όμηρο η θάλασσα αντιπροσωπεύεται από δύο λέξεις “αλς” και “πόντος”. Η μια όνομα θηλυκό και η άλλη αρσενικό. Η αμφισημία και τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά ενός ενιαίου όλου παρουσιασμένα και στο γλωσσικό επίπεδο. Το πρώτο εμπόδιο λοιπόν είναι η ίδια η θάλασσα, χώρος παραισθησιογόνος, χώρος ρευστός.     Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Όντα παράξενα, σημεία Ξένα.   Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του θα συναντήσουν παράξενα, απειλητικά όντα, τη Σκύλα, τη Χάρυβδη. Θα συναντήσουν γυναίκες που ενσαρκώνουν κατώτερες Θεότητες την Κίρκη και την Καλυψώ που η κάθε μια τους από τη δική της πλευρά θα θέσει εμπόδια στην επιστροφή του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας θα υποχρεωθεί να κατέλθει στο βασίλειο των νεκρών και εκεί θα δει τη σκιά της μητέρας του, που δεν γνώριζε ότι είχε πεθάνει, όσο αυτός πολεμούσε στην Τροία. Θα συναντήσει βοηθούς, αλλά και όταν πια θα έχει φτάσει στην Ιθάκη νέα δοκιμασία θα τον περιμένει. Είναι χαρακτηριστικό ότι το δεύτερο μέρος της Οδύσσειας περιγράφει τις περιπέτειες του ήρωα, όταν πλέον έχει φτάσει στο νησί του. Ίσως αυτό που θεωρούμε οικείο να είναι και το πλέον δύσβατο.      

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Δαίμονες και Παρίες

  Το έπος ακμάζει σε μια κοινωνία που ανδροκρατείται. Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια μοιάζουν να βρίσκονται στη σκιά και τους αποδίδονται συγκεκριμένοι ρόλοι. Η γυναίκα που ξεχωρίζει, η γυναίκα που διεκδικεί δαιμονοποιείται. Ακόμα και εάν είναι Θεά, όπως η Καλυψώ είναι παρίας, υποχρεούται να ζήσει μόνη ακριβώς λόγω των επιλογών της. Ο τύπος γυναίκας που προβάλλεται σε πρώτο επίπεδο είναι η πιστή σύζυγος, η Πηνελόπη. Σε πρώτο επίπεδο αντιδιαστέλλεται από την Κλυταιμνήστρα. Θα χρειαστεί ο Ευριπίδης για να μπορέσουμε να δούμε στα κείμενα τη ματιά της τελευταίας. Ας θυμηθούμε ότι εκτός των άλλων πρόκειται για μια γυναίκα που της θυσίασαν την κόρη για μια ανδρική υπόθεση, για έναν πόλεμο, για έναν χρησμό.      

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Μητέρες: Χωρίς τον Γιο, Νεκρές

  Για την Πηνελόπη, ωστόσο, μπορούμε να αναρωτηθούμε αν είναι αυτό που η καθιερωμένη ματιά βλέπει.  Μήπως είναι πολύ πιο περίπλοκη από όσο φαινομενικά δείχνει; Μπορούμε να επισημάνουμε ότι στο έπος οι γυναίκες χωρίζονται στις μητρικές μορφές και στις σαγηνεύτρες, τις επικίνδυνες γυναίκες. Η Πηνελόπη ενσαρκώνει και τους δύο ρόλους, τον δεύτερο εξαιρετικά κεκαλυμμένα. Οι μητέρες στο έπος δεν είναι δυνατές. Αντλούν δύναμη μόνο μέσα από τη σχέση με τον γιο τους, είναι δυνατές μόνον όταν αυτός είναι δυνατός και τις τιμά. Καθώς οι μητέρες δεν είναι δυνατές, το περισσότερο που μπορούν να κάνουν είναι να είναι οι αποδέκτες των παραπόνων, οι παροχείς του ελέους προς τον γιο.    

 

Η Αντίκλεια

  Στη Νέκυια η Αντίκλεια δηλώνει πως πέθανε από την έλλειψη του γιου της και όχι από γηρατειά. Διαβάζοντας το κείμενο θα αντιληφθούμε ότι η αποχώρηση του Οδυσσέα από το παλάτι είχε ως αποτέλεσμα να χάσει πολύ από τον σεβασμό που απολάμβανε ως τότε. Ήταν ένας άνθρωπος που απώλεσε την ταυτότητά της, τον λόγο ύπαρξης.      

 

Η Πηνελόπη

  Ας επιστρέψουμε όμως στην Πηνελόπη. Είναι ίσως ο πιο αινιγματικός γυναικείος χαρακτήρας στην Οδύσσεια. Περίπλοκη. Από τη μια πλευρά μητέρα, από την άλλη πλανεύτρα, τόσο πιο επικίνδυνη όσο αυτό δεν φαίνεται. Ως μητέρα και σύζυγος θρηνεί για τον Οδυσσέα χωρίς να λογαριάζει την ύπαρξη των μνηστήρων. Είναι το σημείο που ο αοιδός του παλατιού τραγουδά για τους νεκρούς του πολέμου στην Τροία. Η Πηνελόπη θρηνεί, γιατί θεωρεί τον άντρα της έναν από αυτούς. Ο Τηλέμαχος ξεκινά να ανδρώνεται τη στιγμή που τη διατάζει να αποχωρήσει από το δημόσιο χώρο, να αποσυρθεί στα δωμάτια των γυναικών. Της επισημαίνει προσβλητικά ότι οι δουλειές των γυναικών είναι στο εσωτερικό του σπιτιού και ότι ο δημόσιος χώρος ανήκει στους άντρες.      

 

Η Πηνελόπη: Ο Γιος επιδιώκει να ανδρωθεί

  Η Πηνελόπη θα αποσυρθεί, ταπεινωμένη μπροστά στους μνηστήρες αλλά και με μια ξεκάθαρη ικανοποίηση για τη συμπεριφορά του γιου της, για το γεγονός ότι υψώνοντας ανάστημα σε αυτήν, εντάσσεται πλέον στην ομάδα των ανδρών. Η Πηνελόπη παίζει τον διπλό της ρόλο ταυτόχρονα. Ο Αντίνοος, αρχηγός των μνηστήρων το επισημαίνει διαρκώς. Συζητώντας με τον Τηλέμαχο του αναφέρει: “ Το σφάλμα είναι της μητέρας σου και όχι δικό μας. Πρόκειται για μια πολύ επιδέξια, πανούργα γυναίκα. Αυτά τα τρία χρόνια και τώρα κλείνουμε το τέταρτο έτος μας έχει πάρει τα λογικά. Ενισχύει την ελπίδα του καθενός από εμάς, στέλνοντάς του μηνύματα που κανένα από αυτά δεν εννοεί.”      

 

Η Πηνελόπη: Οι Σειρήνες έχουν πολλές Μορφές    

Ενώ θρηνεί την απώλεια του άντρα της, ως κοινωνικά οφείλει, αφήνει τον δίαυλο ανοιχτό με τους μνηστήρες. Η ιστορία με το υφαντό είναι γνωστή. Ακόμα και αν θεωρήσουμε ότι, όπως ισχυρίζεται η παραδοσιακή ανάγνωση η επινόησή της έχει να κάνει με την πίστη της, το γεγονός παραμένει ότι λειτουργεί ως σαγηνεύτρα και μάλιστα χωρίς να θυσιάζει τίποτα από την ηγεμονική της θέση, παραμένοντας διαρκώς το κέντρο της προσοχής. Πόσο διαφέρει από μια σειρήνα που διαρκώς τραγουδά απατηλές υποσχέσεις που ποτέ δεν πρόκειται να πραγματοποιήσει;   Στην Πηνελόπη εκπροσωπούνται και οι δύο ακραίες μορφές της γυναίκας στο έπος. Μητέρα και πλανεύτρα. Γενικότερα, οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια εκπροσωπούν πέρα από το προφανές κοινωνικά, ρόλους που πηγαίνουν και πέρα από τη λογική, το χθόνιο και το αιθέριο. Υπάρχει η παρθένα Θεά, υπάρχει και το τέρας ενσαρκωμένες στη γυναικεία μορφή. Τα ταξιδιωτικά έπη γενικά, δίνουν στις γυναίκες έναν ευρύτερο ρόλο. Το ταξίδι εξ ορισμού είναι η γνωριμία με περιοχές απάτητες, λιγότερο φωτισμένες από το απατηλό φως του Ορθού Λόγου.      

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια: Ανάγνωση των διακριτών τους ρόλων

  Σύμφωνα με την εξαίρετη μελετητή του έπους Helene P. Foley, μπορούμε να κατηγοριοποίησουμε τις γυναίκες στο αρχαϊκό έπος στις παρακάτω κατηγορίες: Καταρχάς, σε αυτές που εμποδίζουν ή βοηθούν την δράση του ήρωα. Είναι γεμάτα τα έπη με τέτοιες μορφές. Στην Ιλιάδα η Ήρα θα εξαπατήσει τον Δία για να βοηθήσει τους Αχαιούς. Η Αθηνά είναι σταθερά με το μέρος τους. Η Αθηνά είναι η βοηθός του Οδυσσέα και στα δύο έπη. Σε κάποιο σημείο η Θεά δηλώνει ότι ο ήρωας έχει την εύνοιά της γιατί από όλους τους ανθρώπους έχει τα δικά της γνωρίσματα στον μέγιστο για θνητό βαθμό. ( Εξυπνάδα, προσαρμοστικότητα, διπλωματία, δεξιοτεχνία στον λόγο).  Η Αφροδίτη είναι στο πλευρό των Τρώων. Εκεί, υπάρχει και ο γιος της Αινείας αλλά και ο Πάρης Αλέξανδρος, ο ευνοούμενός της.   Η Ήρα θα λειτουργήσει επίσης και ως Θεά που εμποδίζει τη δράση καθώς μισεί τους Τρώες εξαιτίας της κρίσης του Πάρη. Παραδείγματα θεοτήτων που εμποδίζουν είναι φυσικά οι Σειρήνες, όντα πολύ κοντινά σε αρχετυπικούς ασυνείδητους φόβους. Το ίδιο και η Χάρυβδη που καταπίνει τα πλοία στον στρόβιλό της αλλά και η τερατόμορφη Σκύλα που καταπίνει τους ναύτες, αφού τους αρπάξει από το πλοίο. Η Λευκοθέα είναι βοηθός. Θα σώσει τον Οδυσσέα από πνιγμό με το μαγικό μαντήλι που του έχει δώσει.    

 

Κίρκη και Καλυψώ: Η αντιστροφή των ρὀλων

  Η Κίρκη και η Καλυψώ παίζουν και τους δύο ρόλους. Στην αρχή εμποδίζουν. Σαγήνευσαν τον ήρωα και τον κρατούν δέσμιο στο νησί της η καθεμία. Στη συνέχεια όμως τον βοηθούν. Υπάρχουν και οι ξεκάθαρα θετικές προς τη δράση του ήρωα, οι πιο Απολλώνιες όπως η Ναυσικά και η μητέρα της Αρήτη. Η Ναυσικά θα δεχτεί το ναυαγό Οδυσσέα ως ικέτη, θα του δώσει ρούχα και στη συνέχεια θα τον παραπέμψει στη μητέρα της. Εκείνη θα του κάνει ερωτήσεις και όταν σιγουρευτεί ότι δεν αποτελεί απειλή θα μεσολαβήσει στον Αλκίνο και θα τον βοηθήσει να επιστρέψει.    

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια: – Οι Αμφίσημες, μη Διακριτές 

  Μια ομάδα ακόμη αποτελούν γυναικείες παρουσίες που μοιάζει να ασκούν πάνω στον ήρωα και θετική και αρνητική επίδραση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συνάντηση του Τηλέμαχου με την Ελένη στο βασίλειο της Σπάρτης, όταν ο τελευταίος έχει πάει για να πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του. Δεν είναι μόνο ο Οδυσσέας που ταξιδεύει είναι και ο γιος του με τη δική του μικρή Τηλεμάχεια. Η Ελένη γεμίζει τον ήρωα με φόβο. Καθώς την αντικρίζει φοβάται πως η μητέρα του ενδέχεται να παντρευτεί ξανά. Από την άλλη, αυτή η συνάντηση και αυτό το ταξίδι βοηθά τον ήρωα να ενηλικιωθεί, άρα λειτουργεί ευεργετικά στον τραυματισμένο ψυχισμό του.         Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Αντικείμενα Ανταλλαγής    Ακολουθώντας τις επισημάνσεις της Foley δεν πρέπει να παραλείψουμε και εκείνες τις γυναίκες, οι οποίες γίνονται αντικείμενα ανταλλαγής ανάμεσα στους άνδρες. Πιο χαρακτηριστική η περίπτωση της Χρυσηίδας και της Βρυσηίδας. Ας μη ξεχνάμε ότι και ο Τρωικός πόλεμος προκαλείται – ως αφορμή – τουλάχιστον εξαιτίας της απαγωγής της Ελένης από τον Πάρη. Η βία που επακολουθεί θεωρείται δικαιολογημένη καθώς η γυναίκα παίζει το ρόλο βραβείου.   Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην εξέλιξή του το έπος, θα παρουσιάσει γυναίκες που είναι δραστήριες και επικίνδυνες. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μήδεια στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου.        

 

Σύζυγος, η Αποδεκτή

  Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια και γενικά στο έπος παρουσιάζουν και μια κατηγορία απόλυτα αποδεκτή. Η σύζυγος που κρατά το σπίτι και όταν οι συνθήκες το απαιτούν λαμβάνει τις δύσκολες αποφάσεις. Η Ανδρομάχη, σύζυγος του Έκτορα κυβερνά το σπίτι και είναι και το ψυχολογικό στήριγμα της ευρύτερης οικογένειας. Οι γυναίκες της Οδύσσειας πάντως σε σχέση με τις συζύγους της Ιλιάδας είναι αρκετά πιο δραστήριες. Είδαμε προηγουμένως την ικανότητα της Πηνελόπης να ισορροπεί σε δύσκολες καταστάσεις. Και η Αρήτη ,όμως, βασίλισσα των Φαιάκων έχει τον ρόλο του κριτή στις διαμάχες ανάμεσα στους άνδρες. Για την εποχή και τα στερεότυπά της, ιδιαίτερα εντυπωσιακό σημείο.      

 

Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια -Αυτές που Μοιρολογούν

  Η Foley, αναφέρει ότι οι γυναίκες κατέχουν και τον ρόλο της μοιρολογίστρας. Υπάρχουν αυτές που όπως και παλιότερα στα μέρη μας είχαν τον συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο, και αυτές που περιστασιακά αναλαμβάνουν τον θρήνο. Η Βρισηίδα, έπαθλο του Αχιλλέα, έχει ρόλο στον θρήνο του ήρωα για τον Πάτροκλο. Η Ανδρομάχη κλαίει με τις γυναίκες της συνοδείας της τον Έκτορα, ενώ είναι ακόμα ζωντανός. Η Ιλιάδα κλείνει με τις τρεις γυναίκες που μοιρολογούν το άψυχο σώμα του Έκτορα, την Ανδρομάχη, την Εκάβη και την Ελένη.   Η Ιλιάδα, έπος θανάτου και απώλειας είναι το κατάλληλο σκηνικό για αυτούς τους θρήνους που μοιάζει να στεριώνουν τον θάνατο παντού. Κάποια στιγμή οι μοιρολογίστρες βρέθηκαν σε δυσμένεια στην κλασική Ελλάδα γιατί θεωρήθηκε ότι ο θρήνος τους ξεσήκωνε τα πάθη, όξυνε τις αντιπαραθέσεις. Ήδη από τον έκτο αιώνα υπήρξαν νόμοι που περιόριζαν τον γυναικείο θρήνο.      

 

Οι Αμαζόνες – Τίμημα και Ελευθερία

  Η επόμενη κατηγορία δεν συναντάται στην Οδύσσεια. Είναι οι γυναίκες που πολεμούν. Πρόκειται βέβαια για τις Αμαζόνες. έχουν στερήσει από τον εαυτό τους τη θηλυκότητά τους κυριολεκτικά και μεταφορικά, για να έχουν το δικαίωμα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο να έχουν την ελευθερία και την αυτοδιαχείρισή τους.    

 

Θνητές και Θεές, ερωτευμένες

  Η επόμενη κατηγορία είναι οι ερωτευμένες γυναίκες. Η Οδύσσεια έχει τη μερίδα του λέοντος. Οι νύμφες Κίρκη και Καλυψώ, αλλά και η Ναυσικά που ζει τον πρώτο έρωτα στο πρόσωπο του Οδυσσέα. Όλες αυτές οι γυναίκες παρότι εγκαταλείπονται από τον ήρωά μας, εν τέλει τον βοηθούν στο σχέδιό του να επιστρέψει στην ανταγωνίστρια Πηνελόπη.      

 

Οι Αφηγήτριες

  Η Foley, παρουσιάζει και μία κατηγορία ακόμη. Τις γυναίκες αφηγήτριες. Η πιο χαρακτηριστική, η Ελένη. Στην Ιλιάδα, θα αφηγηθεί ιστορίες από τη μάχη που έγινε για χάρη της και στην Οδύσσεια θα αφηγηθεί στον Τηλέμαχο την είσοδο του Οδυσσέα ως ζητιάνου στην Τροία. Η ίδια τον αναγνώρισε, τον βοήθησε να πλυθεί και κράτησε μυστική την παρουσία του.         Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια -Ποιος οδηγεί τη δράση     Κλείνοντας την πρώτη μας συνάντηση με τις γυναικείες μορφές στο έπος και ειδικά στην Οδύσσεια, θα άξιζε να σταθούμε σε δύο παρατηρήσεις. Οι γυναίκες, αν και φαίνεται να λειτουργούν στη σκιά των ανδρών, είναι εκείνες που έχουν τη δύναμη να οδηγήσουν τα πράγματα είτε προς θετική για τον ήρωα ροή, είτε προς αρνητική. Άλλοτε είναι προστάτριες, άλλοτε οι πιο σκληροί αντίπαλοι.   Επίσης, να σημειώσουμε πως στην πορεία, που διανύει ο Οδυσσέας, η μόνη ανδρική Θεότητα που θα συναντήσει είναι ο Αίολος. Οι Θεϊκές παρουσίες είναι όλες γυναίκες. Ο Οδυσσέας είναι σίγουρα ο αγαπημένος των γυναικών, οι οποίες μοιάζει να σφραγίζουν και το πεπρωμένο του, την κίνησή του κάθε φορά. Φαινομενικά στην άτυπη σύγκρουση των φύλων ο Οδυσσέας μοιάζει να επικρατεί, στην πραγματικότητα όμως πάντα ορίζεται από μια γυναικεία παρουσία, φαντασιακή ή πραγματική.

 

Πρόσθετο εκπαιδευτικό υλικό

Εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας filologiko.ελ, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε.

Για τα δια ζώσης τμήματά μας και τα αντίστοιχα Προγράμματα Σπουδών, ενημερωθείτε εδώ και φυσικά στη Γραμματεία του Φροντιστηρίου.  

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Δοκίμιο, Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Σημειώσεις για την Έκθεση

Η προσπάθεια να εντοπίσουμε τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου δεν είναι εύκολη. Στα Ελληνικά γράμματα η πρώτη μορφή του όρου έρχεται από τον Γιώργο Σεφέρη. Το έργο του Δοκιμές είναι μια συλλογή δοκιμίων και η λέξη που χρησιμοποιεί ως τίτλο είναι, προφανώς, μια προσπάθεια απόδοσης της Αγγλικής λέξης “essay” στα Νέα Ελληνικά. Η λέξη προέρχεται από το Γαλλικό ρήμα  “essayer”, το οποίο σημαίνει “προσπαθώ”, ή “επιχειρώ”.

Στους δύο τόμους του έργου, ο Σεφέρης προσεγγίζει θέματα και καλλιτέχνες που αγαπά. Θα συναντήσουμε κείμενα για τον T.S. Eliot , τον ζωγράφο Θεόφιλο, τον Μακρυγιάννη…Σε κάθε περίπτωση επιχειρεί, προσπαθεί να προσεγγίσει, να συγκινήσει, να ανοίξει νέους δρόμους. Αυτό μας οδηγεί στο πρώτο χαρακτηριστικό του δοκιμίου.

 

 

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Ελευθερία στον τρόπο γραφής, πειραματισμός.

 

 

 

Ο πρώτος συγγραφέας που κατονόμασε τα έργα του ως δοκίμια ήταν ο  Michel de Montaigne. Ξεκίνησε τη συγγραφή τους το 1572 και το 1580 η συλλογή των δοκιμίων του δημοσιεύτηκε σε δύο τόμους. Κάτω από τον όρο δοκίμιο λοιπόν περιλαμβάνουμε ένα πολύ μεγάλο εύρος κειμένων. Ο τρόπος γραφής ποικίλει από κείμενο σε κείμενο. Αρκετές φορές μέσω των δοκιμίων οι συγγραφείς πειραματίζονται στον τρόπο γραφής. Συχνά, δεν είναι ξεκάθαρα πόσο κοντά στη λογοτεχνία ή στον επιστημονικό λόγο βρίσκεται ένα δοκίμιο.

Το πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν του δοκιμίου είναι αυτή η ελευθερία στον τρόπο έκφρασης και γραφής.

 

 

Το Θέμα του Δοκιμίου

 

Η ελευθερία στον τρόπο γραφής αντανακλάται και στη θεματολογία του δοκιμίου. Ο δοκιμιογράφος δεν περιορίζεται στο ποιο θα είναι το θέμα του δοκιμίου του. Γράφει για αυτό που αγγίζει τον ίδιο και μάλιστα με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί. Αν υπάρχει κάποιος περιορισμός, αυτός μπορεί να είναι ότι, σε αντίθεση με το ποίημα που μπορεί φαινομενικά να ενδιαφέρει μόνο τον ποιητή, το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον.

Η πρόθεση όταν γράφουμε ένα δοκίμιο είναι να επικοινωνήσουμε τον προβληματισμό, τη συγκίνηση, την έκπληξή μας για κάποιο θέμα.

 

 

Το Δοκίμιο δεν εξαντλεί το Θέμα του

 

Τα δοκίμιο δεν είναι η εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Ο συγγραφέας του δεν επιχειρεί να διδάξει, δεν παρουσιάζει διατριβή. Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πτυχή του θέματος που επιθυμεί να φωτίσει. Τα δοκίμια που μας αγγίζουν περισσότερο είναι εκείνα τα οποία μας αφήνουν με κάποια νέα ερωτήματα. Κάθε δοκίμιο είναι ένα κάλεσμα να σκεφτούμε, να δούμε ένα θέμα από μια πλευρά που πιθανόν να μην είχαμε σκεφτεί.

Ας σκεφτούμε, χαρακτηριστικά, τα δοκίμια που γράφονται για ζητήματα Βιοηθικής. Ένα θέμα όπως η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, είναι ένα ζήτημα  που απαιτεί ένα πλαίσιο ευρύτερου διαλόγου και προβληματισμού. Δεν είναι ένα θέμα με ξεκάθαρη απάντηση  (γενικά, αυτό συμβαίνει στην πλειοψηφία των κοινωνικών ζητημάτων), είναι ένα ζήτημα που μας υποχρεώνει να σκεφτούμε διαφορετικά, να αναρωτηθούμε στο πλαίσιο μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτό ο δοκιμιογράφος είναι και η φωνή μιας κοινωνίας στα θέματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

 

 

 

Το Δοκίμιο ως Γέφυρα Επικοινωνίας

 

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι γράφουμε ένα δοκίμιο στην προσπάθειά μας να επικοινωνήσουμε με ένα κοινό. Οι εκφραστικοί τρόποι ,λοιπόν, που χρησιμοποιεί η συντάκτρια ή ο συντάκτης του κειμένου επιδιώκουν να χτίσουν αυτή τη γέφυρα επικοινωνίας με τους αναγνώστες τους. Ερχόμαστε, εδώ, και σε ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό αυτού του κειμενικού είδους. Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από προσωπικό τόνο.

 

 

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου συνοπτικά

 

Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου, όπως μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε στην πληθώρα των κειμένων, μπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως εξής:

 

• Το δοκίμιο θίγει ένα θέμα ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος. (Πολιτικό, Κοινωνικό, Πολιτιστικό κλ.π.)

 

• Απευθύνεται σε ευρύ κοινό ή σε κοινό που ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο θέμα. Επειδή, δεν απευθύνεται σε ειδήμονες δεν περιέχει εκτεταμένη εξειδικευμένη ορολογία σε αντίθεση με το επιστημονικό κείμενο. 

 

• Το δοκίμιο δεν είναι εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Είναι απόπειρα προσέγγισης μέσα από την οπτική της συντάκτριας ή του συντάκτη του.

 

• Η πρόθεση του συγγραφέα είναι κυρίως να προκαλέσει τον προβληματισμό του αναγνώστη. Επιθυμεί, συνήθως, να θέσει ερωτήματα, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε γόνιμο προβληματισμό και διάλογο.

 

• Το δοκίμιο έχει και αισθητική αξία. Η σύγχρονη κειμενική θεωρία το αναγνωρίζει ως είδος με έντονη πλαστικότητα και δυναμική. Και όπως προείπαμε τα όρια ανάμεσα στο δοκίμιο και τη λογοτεχνία δεν είναι εύκολα διακριτά. Στο δοκίμιο, επομένως, συναντάμε συχνά και σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις κλ.π.) ή και άλλες τεχνικές (ρητορικά ερωτήματα, ευθύ λόγο). Ο σκοπός είναι το κείμενο να γίνει περισσότερο ελκυστικό, να τέρψει τον αναγνώστη. 

 

 

Με τα λόγια του Aldous Huxley

 

Ο Aldous Huxley, υπήρξε ένας τεράστιος συγγραφέας. Μέσα στα ενδιαφέροντά του ήταν και η συγγραφή δοκιμίων. Παραθέτουμε τα λόγια του μέσα από τα οποία φαίνεται η άποψη και ο τρόπος που προσέγγιζε και έγραφε τα δοκίμιά του.

 

“Τρία είναι τα επίπεδα αναφοράς στο δοκίμιο. Καταρχάς, ο άξονας του προσωπικού και αυτοβιογραφικού. Στη συνέχεια, ο άξονας του πραγματικού, του αντικειμενικού γύρω μας. Τέλος, ο άξονας του καθολικού, της μεγάλης εικόνας.

Οι περισσότεροι δοκιμιογράφοι αισθάνονται πιο άνετα στον έναν ή στους δύο άξονες. Υπάρχουν εκείνοι, στους οποίους το προσωπικό στοιχείο είναι έντονο. Υπάρχουν εκείνοι που δε μιλούν ανοιχτά για τον εαυτό τους. Στρέφουν το βλέμμα τους στο χειροπιαστό, στο αντικειμενικό γύρω τους. Και υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι κατορθώνουν να μας δώσουν τη γενική εικόνα.

Φυσικά, η μεγαλύτερη απόλαυση προκύπτει από εκείνους τους δοκιμιογράφους που κατορθώνουν να εξερευνήσουν και τα τρία πεδία αναφοράς.” 

 

 

Σύγχρονος δοκιμιακός λόγος

 

Στο μάθημα της έκθεσης ερχόμαστε σε επαφή με δοκίμια που έχουν μια πιο κλασική μορφή. Τα χαρακτηρίζουμε είτε ως δοκίμια πειθούς, είτε ως στοχαστικά δοκίμια. Το κείμενο με την ευρεία έννοια, ωστόσο, εξελίσσεται. Υπάρχουν γύρω μας συγγραφείς που γράφουν κείμενα τα οποία δεν εντάσσονται σε μια κατηγορία αυστηρά.

Διακρίνονται για την ιδιαίτερη αισθητική τους αξία και το προσωπικό στυλ των συντακτών τους. Θα παραθέσουμε ένα Ελληνικό και ένα Αγγλόφωνο blog ενδεικτικά. Τα κείμενα που δημοσιεύονται εκεί πέραν της εξαίρετης γραφής είναι και θεματολογικά πρωτότυπα και ξεχωριστά.

• Τα λεξήματα: http://leximata.blogspot.gr/
• Southern Nights: https://socialecologies.wordpress.com/

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

 

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

 

 

 

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Επίκληση στο Συναίσθημα -Σημειώσεις για την Έκθεση

Επίκληση στο συναίσθημα ως τρόπο πειθούς μπορούμε να βρούμε σε κάθε κείμενο. Για την ακρίβεια ακόμα και σε κείμενα στα οποία οι συντάκτες τους έχουν επιλέξει ως κυρίαρχο τρόπο πειθούς την επίκληση στη λογική, υπάρχουν πολύ συχνά σημεία που ο τρόπος πειθούς είναι η επίκληση στο συναίσθημα.

 

 

Η Λογοτεχνία και το Στοχαστικό Δοκίμιο

 

 

Με την επίκληση στο συναίσθημα ο πομπός επιδιώκει τη συγκινησιακή διέγερση του δέκτη. Επίκληση στο συναίσθημα έχουμε κατεξοχήν στα λογοτεχνικά κείμενα. Επίσης, είναι πολύ συχνή στα στοχαστικά δοκίμια. Ας μη ξεχνάμε ότι με τον όρο στοχαστικό δοκίμιο προσπαθούμε να συμπεριλάβουμε πολλές και διαφορετικές μορφές κειμένων, που έχουν ως χαρακτηριστικό ότι είναι δοκιμές λόγου.

Τα χαρακτηριστικά αυτού του λόγου είναι κάποιες φορές πειραματικά. Σε κάθε περίπτωση βρίσκονται κοντά στη λογοτεχνία. Μπορούμε να αναφέρουμε ως σημεία αναφοράς αυτού του λόγου, τις Δοκιμές του Γιώργου Σεφέρη   και το έργο του Οδυσσέα Ελύτη Ανοιχτά Χαρτιά.

 

 

Η Επίκληση στο Συναίσθημα σε μη Λογοτεχνικά Κείμενα

 

Η εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα σε κείμενα τα οποία δεν είναι λογοτεχνικά θεωρείται γενικά αδυναμία. Στα μη λογοτεχνικά κείμενα που άπτονται γενικότερων κοινωνικών θεμάτων είναι καλό να κυριαρχεί η επίκληση στη λογική.

Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης διαφωτίζεται ουσιαστικά και δεν υπάρχει η υπόνοια της έστω και έμμεσης χειραγώγησης του. Αν σε ένα μη λογοτεχνικό δοκίμιο ή άρθρο παρατηρήσουμε εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι αυτό οφείλεται στην έλλειψη επιχειρημάτων.

 

 

Τα Μέσα Πειθούς

 

Τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούμε, όταν επιθυμούμε να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του δέκτη, μπορεί να είναι:

 

• Η Περιγραφή: Όταν περιγράφουμε – ακόμα και στην περίπτωση που προσπαθούμε να είμαστε αποστασιοποιημένοι – παρουσιάζουμε μια εικόνα, μέσα από τη δική μας οπτική. Ουσιαστικά καλούμε την αναγνώστρια ή τον αναγνώστη να αντιληφθούν μέσα από τις δικές μας αισθήσεις. Κινητοποιούμε συναισθηματικά τον δέκτη, καθώς του ζητάμε να γίνει κοινωνός του δικού μας βιώματος.

 

• Η Αφήγηση: Όταν στο κείμενό μας υπάρχει αφήγηση, η επίκληση στο συναίσθημα είναι περισσότερο έντονη. Η αφήγηση δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αφού παρακολουθούμε το ξετύλιγμα ενός συμβάντος μέσα από τη ματιά του αφηγητή. Εκείνος επιλέγει το ρυθμό και εκείνος φωτίζει ή αποσιωπά σημεία. 

 

• Το Χιούμορ: Δημιουργεί την αίσθηση της οικειότητας και σίγουρα επηρεάζει τη συναισθηματική διάθεση του αναγνώστη. 

 

• Η Ειρωνεία: Με τη χρησιμοποίησή της μπορεί να απαξιωθεί ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση.

 

• Οι Συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις: Εντείνουν και πολλαπλασιάζουν την αίσθηση που αφήνει το γραπτό.

 

• Η υποτακτική και η προστακτική ( κυρίως αυτή και μάλιστα, όταν εκφέρεται σε β’ενικό πρόσωπο). Πρόκειται για τις εγκλίσεις επιθυμίας.

 

• Μεταφορές, παρομοιώσεις, εικονοπλαστικός λόγος εν γένει.

 

 

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα

 

Ας παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος αρθρώνει τη σκέψη του στο παρακάτω απόσπασμα, από το έργο του “Ο σύγχρονος άνθρωπος”:

 

“Καταμεσήμερο, στο κέντρο της Αθήνας, ο ήλιος ήταν πολύς και εκνευριστικός., ανάμεσα στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους, που προχωρούσε στα καθημερινά πεπρωμένα του, κατάρρυτο από ιδρώτα. Σταθήκαμε παράμερα, όρθιοι, ν’αλλάξουμε δυο λόγια, ήμασταν και οι δύο πολύ βιαστικοί.”

 

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η επίκληση στο συναίσθημα είναι έντονη. Συγκεκριμένα μπορούμε να εντοπίσουμε:

 

• Περιγραφή: “Καταμεσήμερο…από ιδρώτα.”
• Στοιχεία Ρητορικού λόγου:  Ασύνδετο σχήμα, επίθετα.
• Μεταφορά: “στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους.
• Εικόνες.
• συνειρμική Γραφή.

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη