Ο αρχαϊκός κόσμος και το haiku

Ο Αρχαϊκός κόσμος και το haiku, ένας κόσμος πολύ πιο σύνθετος από όσο νομίζουμε.
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης με τον δυϊσμόκαι την αρχή της ταυτότητας βοήθησαν να απλοποιηθεί μια πραγματικότητα χαοτική και σύνθετη, στο πλαίσιο της οποίας τα πάντα συμβιώνουν και αλληλοδιαπλέκονται σε ένα αιώνιο παρόν.

Read More

Διαδικτυακά οι Μύθοι του Πλάτωνα για μικρούς και μεγάλους

 

Το Φιλολογικό ανταποκρινόμενο στην παρούσα δύσκολη κατάσταση παρέχει στους μαθητές του όλων των τάξεων το σύνολο των μαθημάτων διαδικτυακά, ήδη από τις 12 Μαρτίου.

Στο πλαίσιο αυτό ξεκινά και το διαδικτυακό σεμινάριο με θέμα τους μύθους του Πλάτωνα, το οποίο και παρέχεται δωρεάν. Η συμμετοχή είναι ελεύθερη τόσο για ενήλικες, όσο και για μαθητές που επιθυμούν να μυηθούν στη φιλοσοφική σκέψη του Πλάτωνα.

Καθώς θα προσεγγίσουμε τον φιλόσοφο και την εποχή του μέσα από τους γοητευτικούς μύθους του, το σεμινάριο δεν απαιτεί κάποια φιλοσοφική προπαιδεία παρά μόνο την επιθυμία και τη διάθεση για γνώση.

Ο καθένας μας από το σπίτι του θα μπορεί να θέσει ερωτήματα και να εκθέσει τον προβληματισμό του.

Μένουμε όλοι στα σπίτια μας και συμμετέχουμε στο γοητευτικό ταξίδι της γνώσης, προστατεύοντας τους εαυτούς μας και τους συνανθρώπους μας.

 

Έναρξη σεμιναρίου: Τετάρτη 18 Μαρτίου στις 19:00

.

Για περισσότερες πληροφορίες και δηλώσεις συμμετοχής, επικοινωνήστε μαζί μας:

210 4941314

contact@filologiko.edu.gr

facebook: Φιλολογικό

 

 

 

Το ποίημα του Παρμενίδη

Στη δεύτερη συνάντησή μας στο πλαίσιο του σεμιναρίου για τους Πλατωνικούς μύθους θα αναφερθούμε στο ποίημα του Προσωκρατικού φιλοσόφου Παρμενίδη. Η σκέψη του επηρέασε βαθύτατα τον Πλάτωνα. Θα λέγαμε ότι είναι εκείνος ο Προσωκρατικός φιλόσοφος που το στίγμα του το βρίσκουμε σε όλη τη μεταγενέστερη φιλοσοφία. Η φιλοσοφική του σκέψη είναι αποτυπωμένη με τη μορφή ποιήματος, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου μας έχει διασωθεί.

Το ποίημα του Παρμενίδη είναι γραμμένο σε δακτυλικό εξάμετρο, όπως και τα έπη του Ομήρου. Ο Ελεάτης φιλόσοφος παρουσιάζει τον ήρωα του ποιήματος να συμμετέχει σε ένα φανταστικό ταξίδι με αλληγορικό περιεχόμενο. Μια Θεά, η οποία δεν κατονομάζεται, δείχνει στον ήρωα τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να εξερευνήσουμε τις διαδρομές που ενδεχομένως μας οδηγούν στη γνώση.

Το ποίημα δεν αποκαλύπτει εύκολα τα μυστικά του. Είναι γραμμένο με έναν τρόπο κρυπτικό και για αυτό και οι ερμηνείες είναι ποικίλες και αλληλοσυγκρουόμενες πολλές φορές. Θα αναφέρουμε εδώ, την αξιοσημείωτη ερμηνεία του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, που ξεκινώντας από μια νέα μετάφραση του όρου “εόν” μας δείχνει ότι πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί και προσεκτικοί, όταν προσεγγίζουμε τη σκέψη διανοητών μιας άλλης εποχής και μιας άλλης πραγματικότητας.

 

 

Το ποίημα του Παρμενίδη: Επιλέξαμε τη αφίσα του σεμιναρίου. Παρουσιάζει την εικόνα των δεσμωτών στο σπήλαιο. Η σκέψη του Παρμενίδη είναι πολύ βασική για την κατανόηση του Πλάτωνα.

 

 

Το ποίημα του Παρμενίδη – Απόσπασμα 1 (Diels – Kranz)

 

Στη συνέχεια παραθέτουμε το απόσπασμα 1 του ποιήματος. Η μετάφραση είναι του Δημοσθένη Κούρτοβικ. Τόσο το πρωτότυπο, όσο και η μετάφραση παρατίθενται στην ιστοσελίδα της πύλης για την Ελληνική γλώσσα.

 

ἵπποι ταί με φέρουσιν ὅσον τ᾽ ἐπὶ θυμὸς ἱκάνοι
πέμπον, ἐπεί μ᾽ ἐς ὁδὸν βῆσαν πολύφημον ἄγουσαι
δαίμονος, ἣ κατὰ πάντ᾽ ἄστη φέρει εἰδότα φῶτα·
τῇ φερόμην· τῇ γάρ με πολύφραστοι φέρον ἵπποι
5ἅρμα τιταίνουσαι, κοῦραι δ᾽ ὁδὸν ἡγεμόνευον.
ἄξων δ᾽ ἐν χνοίῃσιν ἵει σύριγγος ἀυτὴν
αἰθόμενος (δοιοῖς γὰρ ἐπείγετο δινωτοῖσιν
κύκλοις ἀμφοτέρωθεν), ὅτε σπερχοίατο πέμπειν
Ἡλιάδες κοῦραι, προλιποῦσαι δώματα Νυκτὸς
10εἰς φάος, ὠσάμεναι κράτων ἄπο χερσὶ καλύπτρας.

ἔνθα πύλαι Νυκτός τε καὶ Ἤματός εἰσι κελεύθων,
καί σφας ὑπέρθυρον ἀμφὶς ἔχει καὶ λάινος οὐδός.
αὐταὶ δ᾽ αἰθέριαι πλῆνται μεγάλοισι θυρέτροις·
τῶν δὲ Δίκη πολύποινος ἔχει κληῖδας ἀμοιβούς.
15τὴν δὴ παρφάμεναι κοῦραι μαλακοῖσι λόγοισιν.
πεῖσαν ἐπιφραδέως, ὥς σφιν βαλανωτὸν ὀχῆα
ἀπτερέως ὤσειε πυλέων ἄπο· ταὶ δὲ θυρέτρων
χάσμ᾽ ἀχανὲς ποίησαν ἀναπτάμεναι πολυχάλκους
ἄξονας ἐν σύριγξιν ἀμοιβαδὸν εἰλίξασαι
20γόμφοις καὶ περόνῃσιν ἀρηρότε· τῇ ῥα δι᾽ αὐτέων
ἰθὺς ἔχον κοῦραι κατ᾽ ἀμαξιτὸν ἅρμα καὶ ἵππους.

καί με θεὰ πρόφρων ὑπεδέξατο, χεῖρα δὲ χειρὶ
δεξιτερὴν ἕλεν, ὧδε δ᾽ ἔπος φάτο καί με προσηύδα·
ὦ κοῦρ᾽ ἀθανάτοισι συνάορος ἡνιόχοισιν,
25ἵπποις ταί σε φέρουσιν ἱκάνων ἡμέτερον δῶ,
χαῖρ᾽, ἐπεὶ οὔτι σε μοῖρα κακὴ προὔπεμπε νέεσθαι
τήνδ᾽ ὁδόν (ἦ γὰρ ἀπ᾽ ἀνθρώπων ἐκτὸς πάτου ἐστίν),
ἀλλὰ θέμις τε δίκη τε. χρεὼ δέ σε πάντα πυθέσθαι
ἠμὲν Ἀληθείης εὐκυκλέος ἀτρεμὲς ἦτορ
30ἠδὲ βροτῶν δόξας, ταῖς οὐκ ἔνι πίστις ἀληθής.
ἀλλ᾽ ἔμπης καὶ ταῦτα μαθήσεαι, ὡς τὰ δοκοῦντα
χρῆν δοκίμως εἶναι διὰ παντὸς πάντα περῶντα.

 

Οι φοράδες που με πάνε όσο μακριά ποθεί η ψυχή μου

μ᾽ εκτόξευσαν μπροστά, σαν μ᾽ έφεραν στου θεού το ξακουστό

στρατί, που σηκώνει τον άνθρωπο τον γνώστη όλων των πόλεων.

Σ᾽ αυτόν λοιπόν βρέθηκα το δρόμο, όπου μ᾽ έφεραν τ᾽ άτια τα σοφά

σέρνοντας το άρμα μου, και μπροστά μου κόρες πήγαιναν.5

Κι ο άξονας στους τόρμους1 τσίριζε σα σφυρίχτρα,

αναμμένος (γιατί ήταν στριμωγμένος ανάμεσα στις τορνευτές

τις ρόδες), καθώς του Ήλιου οι θυγατέρες σπεύδαν

να με συνοδέψουν, αφού άφησαν τα δώματα της Νύχτας για το φως

και με τα χέρια τους έβγαλαν τα πέπλα απ᾽ τα κεφάλια τους.10

 

Εκεί είναι οι πύλες των μονοπατιών της Νύχτας και της Μέρας,

ανάμεσα σ᾽ ένα ανώφλι και ένα κατώφλι πέτρινο.

Ψηλά ορθωμένες στον αέρα, κλείνουν με μεγάλες πόρτες,

κι η τιμωρός Δικαιοσύνη κρατάει τους διπλοσύρτες.

Μα οι κόρες την ξεγέλασαν με τα όμορφά τους λόγια15

και πονηρά την έπεισαν γρήγορα να τραβήξει το μάνταλο

απ᾽ τις πύλες. Κι οι πύλες, όταν άνοιξαν, άφησαν ανάμεσά τους

ένα τεράστιο χάσμα, διαδοχικά στρίβοντας μες στις θήκες τους

τους χαλκόδετους ρεζέδες,2 τους στερεωμένους

με ξυλοκάρφια και πιρτσίνια.3 Κι ευθύς ανάμεσά τους, στον20

πλατύ το δρόμο, πέρασε τ᾽ άρμα οδηγημένο απ᾽ τις κόρες.

 

Κι η θεά με καλοδέχτηκε, πήρε το χέρι το δεξί μου

στο δικό της και με τούτα τα λόγια με προσφώνησε:

«Καλώς όρισες, νέε, εσύ που έρχεσαι στο σπίτι μου συνοδεμένος

από αθάνατους ηνίοχους, με τ᾽ άλογα που σε κουβαλούν.25

Δεν σ᾽ έβαλε μοίρα κακή σ᾽ αυτό το δρόμο, που τόσο μακριά

είναι απ᾽ των ανθρώπων τα βήματα,

αλλά η δικαιοσύνη. Πρέπει όλα να τα μάθεις,

την ήσυχη καρδιά της στρογγυλής Αλήθειας

και τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες.30

Αλλά θα μάθεις και πώς πρέπει να ᾽ναι οι γνώμες των ανθρώπων

για να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα.

 

(μετάφραση Δ. Κούρτοβικ)

 

1 τόρμος = οπή

2 ρεζές = μεντεσές

3 πιρτσίνι = είδος καρφιού

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

“Σίγουρα δεν πρωτοτυπούμε, όταν αναφερόμαστε στην αλληγορία του σπηλαίου.” Έτσι, ξεκινάει το κείμενό του ο Levi R. Bryant στο θαυμάσιο blog του Larval subjects. Στη συνέχεια, παραθέτουμε μια ελεύθερη απόδοση των γραφομένων του. Το κείμενο είναι από αυτά που θα μας απασχολήσουν στο σεμινάριο για τους Πλατωνικούς μύθους.

 

 

Το κείμενο 

Όλοι μας ήρθαμε σε επαφή με την αλληγορία του σπηλαίου κάποια στιγμή στα σχολικά μας χρόνια. Γιατί λοιπόν να αναφερθούμε ξανά σε αυτήν; Τι καινούργιο έχουμε να δούμε και να μάθουμε ανατρέχοντας και πάλι σε μια ιστορία γνωστή και χιλιοειπωμένη; Ο βασικός λόγος είναι ένας: Η αλληγορία του σπηλαίου είναι ένας καλός μύθος. Πως μπορούμε όμως να ορίσουμε έναν καλό μύθο;

 

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

Η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι απλή. Ένας καλός μύθος λειτουργεί ως μηχανή του χρόνου. Ας μη πάει το μυαλό μας στις μηχανές του χρόνου, όπως αυτές παρουσιάζονται στα βιβλία και τις ταινίες της επιστημονικής φαντασίας. Δεν πρόκειται για ένα ταξίδι στο παρελθόν. Ο καλός μύθος διαπερνά το κουκούλι της ιστορικότητας, ξεπερνά τον ιστορικό του ορίζοντα και μας ταξιδεύει στο μέλλον. Ο καλός μύθος είναι ανοιχτός σε ερμηνείες. Κάθε εποχή και κάθε αναγνώστης καθρεφτίζει εκεί την ιστορικότητα και τα βιώματά του. Ο καλός μύθος είναι ομιλούν υποκείμενο μέσα στο ταξίδι του χρόνου. Ο καλός μύθος κινείται. Τα σημαινόμενα που μπορούμε να του αποδώσουμε είναι πολλά και συνεχώς ανανεώνονται. Ο μύθος αυτός ξεπερνά την Πλατωνική φιλοσοφία. Είναι μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε εποχής και τόπου.

 

 

Ερμηνεύοντας το ταξίδι της αλληγορίας στο χρόνο

Η ιστορία είναι γνωστή. Οι δεσμώτες βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση από τη στιγμή της γέννησής τους. Δεν γνωρίζουν ότι είναι δεσμώτες. Πίσω από τη φωτιά που καίει για αυτούς, φύλακες περνούν κρατώντας διαφορετικές αναπαραστάσεις ζώων και πραγμάτων. Θυμίζουν διαδηλωτές που περνούν με πλακάτ. Οι δεσμώτες βλέπουν τις αντανακλάσεις των αντικειμένων πάνω στο τοίχωμα της σπηλιάς. Θεωρούν πως όλη η πραγματικότητα είναι αυτή. Τι πιο φυσικό, αφού δεν έχουν δει τίποτα άλλο. Πώς θα μπορούσε να ερμηνεύσει ένας άνθρωπο της εποχής μας αυτή την εικόνα και τα σύμβολά της;

Ας δούμε την κυρίαρχη ερμηνεία: Η σπηλιά είναι η πραγματικότητά μας. Η φωτιά δεν μπορεί παρά να είναι το σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε. Και οι φύλακες που μεταφέρουν τα πράγματα τι άλλο από διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ταγοί κάθε είδους. Όσο για τις σκιές είναι η κενολογία σε όλες τις μορφές της.

Οι σκιές είναι κατά βάση εικόνες και οι εικόνες είναι αντίγραφα ενός αντικειμένου ή ενός προσώπου. Διαβάζοντας την αλληγορία, ο πειρασμός να αποφανθούμε ότι ο Πλάτωνας έχει διαγνώσει την παθογένεια της σύγχρονης εποχής είναι μεγάλος. Ο Niklas Luhmann, όπως και άλλοι θεωρητικοί των μέσων θα συμφωνούσαν ότι αυτό που ονομάζουμε αντίληψη της πραγματικότητας είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένο. Ας το σκεφτούμε λίγο περισσότερο. Πως είμαστε σίγουροι ας πούμε, ότι η Βόρεια Κορέα υπάρχει; Βρεθήκαμε κάποια στιγμή εκεί; Το πιθανότερο είναι πως όλη η γνώση μας για τη συγκεκριμένη χώρα είναι η αποτύπωση σε ένα χάρτη (εικόνα). Διαβάσαμε κόπου για αυτή (εικόνα). Ακούσαμε κάποιον να αναφέρεται και να αναπαριστά την εμπειρία του (εικόνα). Μια φωτογραφία ή κάποιο film (εικόνα). Είναι σαφές ότι η βάση των πεποιθήσεών μας έχει διαμορφωθεί από εικόνες. Αυτή είναι η πραγματικότητα όλων μας.

 

 

Η διάκριση της γραμμής του όντος και της γνώσης

Ας παρατηρήσουμε τη γραμμή της οντολογίας και της γνωσιολογίας, όπως διαφαίνεται μέσα από την αλληγορία του σπηλαίου.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο:Παρουσιάζουμε τη γραμμή της οντολογίας στα αριστερά και τη γραμμή της γνωσιολογίας στα δεξιά για μια ευρύτερη κατανόηση του κειμένου.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ανάλογα με την πηγή της γνώσης (δεξιά στον πίνακα), διαμορφώνεται και η πραγματικότητά μας (το τι υπάρχει στον κόσμο μας, αριστερά στον πίνακα).

Στο σημείο αυτό θα εισάγουμε στον λόγο μας και τις δύο βασικές αρχές: Την αρχή της ταυτότητας (Α = Α) και την αρχή της μη αντίφασης ( ~ (Α & -Α)). Ο Πλάτων στηρίζει τη θέση ότι η πραγματικότητα βασίζεται στον Ορθό Λόγο, επομένως ακολουθεί της βασικές αρχές του. Με απλά λόγια, όσο μια οντότητα είναι περισσότερο ταυτόσημη με τον εαυτό της, τόσο πιο αληθινή είναι. Στη γλώσσα του Πλάτωνα αυτός είναι ένας τρόπος να ειπωθεί ότι όσο περισσότερο αιώνιο και αμετάβλητο είναι κάτι, τόσο περισσότερο αληθινό είναι. Η ίδια λογική υπάρχει και όσον αφορά την αρχή της μη – αντίφασης. Εάν τα αισθητά αντικείμενα (ότιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις) βρίσκονται χαμηλότερα αξιολογικά σε σχέση με τις μαθηματικές (νοητές) μορφές, αυτό οφείλεται στο ότι τα αισθητά εμπεριέχουν την αντίφαση.

Για παράδειγμα, ένα τριαντάφυλλο είναι κόκκινο αυτή τη στιγμή. Δυστυχώς, η εφήμερη ομορφιά του θα χαθεί και θα χάσει το όμορφο χρώμα του σε λίγες ημέρες. Έρχεται, επομένως, σε αντίφαση με τη φύση του και την ουσία του. Στερείται αιωνιότητας. Δεν στέκεται έξω από το χρόνο. Ανήκει στο γίγνεσθαι και όχι στο είναι.

 

 

Μια πιο προσεκτική ματιά στη φύση των εικόνων

Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα με τις εικόνες; Χωρίς καμία εξαίρεση οι εικόνες διαστρεβλώνουν αυτό που απεικονίζουν. Η φωτογραφία του σκύλου μου δεν είναι ο σκύλος μου. Αυτό είναι ένα παράδειγμα εύκολα αντιληπτό και μπορούμε να το εφαρμόσουμε στο σύνολο των απεικονίσεων. Τι συμβαίνει όμως, όταν περάσουμε το στάδιο των αισθητών και προσεγγίσουμε τις μαθηματικές (νοητές) μορφές; Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ο Πλάτων δεν αποδίδει σε αυτές τις μορφές την ανώτατη θέση στο πλαίσιο της πραγματικότητας.

Ποιος είναι ο λόγος; Αναφέρει ότι τα μαθηματικά βασίζονται σε διαγράμματα και τη γραφή. Ας παρακολουθήσουμε σχηματικά τη σκέψη του. Αρχικά, ας σχεδιάσουμε ένα τρίγωνο.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο:Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σκέψη του Πλάτωνα σχετικά με τις νοητές μορφές εισάγουμε στο κείμενο την εικόνα ενός σκαληνού τριγώνου.

 

Σχεδιάσαμε λοιπόν ένα τρίγωνο στην προσπάθειά μας να σκεφτούμε και να αντιληφθούμε την ουσία του τριγώνου ως είδος. Όσο όμως και αν προσπαθήσαμε να αποδώσουμε την ουσία της τριγωνικότητας πάντα θα αποτυγχάνουμε. Το μόνο που μπορούμε να αποδώσουμε κάθε φορά είναι ένα μόνο συγκεκριμένο τρίγωνο. Μπορεί να είναι είτε σκαληνό, είτε ορθογώνιο, είτε ισόπλευρο, είτε ισοσκελές. Σε καμία περίπτωση δε θα μπορέσουμε να ενσωματώσουμε κάθε πιθανή εκδοχή του.

Κάθε εικόνα, κάθε αποτύπωση είναι εξ ορισμού πιο περιορισμένη σε σχέση με αυτό που επιδιώκει να αποτυπώσει. Αν αποδώσουμε το σκαληνό τρίγωνο της εικόνας μας αυτομάτως αποκλείουμε τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας των τριγώνων. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι ότι η εικόνα, η οποία σε πρώτο επίπεδο υπάρχει για να μας βοηθήσει να περιηγηθούμε και να αντιληφθούμε την ευρύτερη πραγματικότητα, μας καθοδηγεί αναπότρεπτα να παραγνωρίσουμε πτυχές που δεν αποτυπώνει.

 

 

 

Κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο: Ενσωματώνει και αποκλείει

Όταν ισχυριζόμαστε ότι οι εικόνες περιορίζουν από τη φύση τους,  στην πραγματικότητα δηλώνουμε και ότι κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο. Ξεχνάμε συχνά ότι κάθε εικόνα είναι μια αναπαράσταση. Πως άραγε, μπορεί μια φωτογραφία ή μια ταινία να είναι μια αναπαράσταση; Φυσικά επειδή σχηματίζουν και σχηματίζονται μέσα σε ένα πλαίσιο. Ο πιο απλός τρόπος για να πούμε τι είναι ένα πλαίσιο είναι να πούμε ότι δημιουργείται ένας χώρος εξωτερικός και ένας χώρος εσωτερικός, που πριν δεν υπήρχε. Στα social media το βλέπουμε διαρκώς. Ο καθένας μας δημοσιεύει εικόνες του εαυτού του και παρουσιάζει ιστορίες που αφορούν τη ζωή του μέσα από το πρίσμα που θέλει ο ίδιος να δώσει.

Δεν βλέπουμε, ωστόσο, αυτό που είναι έξω από το πλαίσιο. Οι εικόνες είναι αληθινές με την έννοια ότι αποτυπώνουν κάτι που όντως συνέβη ή συμβαίνει. Ταυτόχρονα είναι ψευδείς καθώς αφήνουν έξω από το πλαίσιο ό,τι δεν επιλέχτηκε να βρίσκεται εντός του. Αν διαβάσουμε σε ένα περιοδικό ένα γράμμα ενός αναγνώστη προς τους υπεύθυνους του περιοδικού, διαβάζουμε το αποτύπωμα, την εικόνα της σκέψης του. Το αποτύπωμα αυτό είναι αληθές στο βαθμό που όντως ο αναγνώστης πραγματικά έγραψε το γράμμα. Είναι και ψευδής αποτύπωση της πραγματικότητας, καθώς ο εκδότης επέλεξε το συγκεκριμένο γράμμα μέσα από μια πληθώρα συναφών επιστολών. Χρωματίζει τη δική του επιλογή και όχι το σύνολο της συγκεκριμένης πραγματικότητας.

Να λοιπόν, πως η αλήθεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί (και σε μεγάλο βαθμό, ασυνείδητα) για να ειπωθεί ένα ψέμα. Κάθε αλήθεια είναι περιορισμένη μέσα σε ένα πλαίσιο. Όπως και κάθε παράθυρο, μας επιτρέπει να δούμε μόνο ένα κομμάτι της ευρύτερης πραγματικότητας.

Την επόμενη φορά που θα παρακολουθήσουμε ειδήσεις, ας έχουμε στο νου μας πως αυτό που βλέπουμε δεν είναι ολόκληρη η εικόνα. Οι δεσμώτες του σπηλαίου είναι δεσμώτες κυρίως γιατί είναι γοητευμένοι από τις εικόνες που τους προσφέρονται αδιάκοπα, σε συνεχή ροή.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει αλλιώς παρά να ζει σε έναν κόσμο εικόνων. Ας θυμόμαστε την υπνωτιστική τους δύναμη.

 

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά video για όλες τις τάξεις και φυσικά την Ανθρωπιστική Κατεύθυνση μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Φιλολογικού Φροντιστηρίου (filologiko.ελ), η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε σε όλες τις τάξεις.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο. Εκπαιδευτικό υλικό από το Φιλολογικό Φροντιστήριο.

 

 

 

Εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα

Εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα: Επιλέξαμε την αφίσα του σεμιναρίου. Περιλαμβάνει πληροφορίες για το σεμινάριο και έχει εικόνες καρτούν από την αλληγορία του σπηλαίου

Τη Δευτέρα 6 Μαΐου στις 20:00 θα ξεκινήσει το εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα.  Έχουν προγραμματιστεί πέντε εβδομαδιαίες συναντήσεις. Θα αναφερθούμε στη λειτουργία του μύθου στους Πλατωνικούς διαλόγους. Οδηγός μας θα είναι η αλληγορία του σπηλαίου, ο μύθος της Ατλαντίδας και ο αντίστοιχος του Προμηθέα, όπως αυτός σκιαγραφείται από τον Πρωταγόρα.

Θα μας δοθεί η ευκαιρία να αναφερθούμε στο πνευματικό κλίμα το οποίο συνετέλεσε να δημιουργηθούν αυτά τα έργα, και όλα αυτά μέσα στο πλαίσιο της πόλεως κράτους και της σοφιστικής κίνησης που δίκαια χαρακτηρίζεται ως ο πρώτος διαφωτισμός της ανθρωπότητας.

Για την παρακολούθηση του σεμιναρίου δεν προαπαιτείται κάποια προγενέστερη γνώση. Κάθε συνάντηση θα καλύψει ένα διαφορετικό θέμα, το οποίο θα σχετίζεται με το ευρύτερο θέμα της αξιοποίησης του μύθου από τον Πλάτωνα. Το σεμινάριο έχει βιωματική μορφή. Μετά την εισήγηση θα ακολουθήσει διάλογος και ερωτήσεις – τοποθετήσεις από τους συμμετέχοντες.

Παραθέτουμε στη συνέχεια ένα ενδεικτικό κείμενο, από αυτά που θα εστιάσουμε στο σεμινάριο. Πρόκειται για την αναφορά που γίνεται στον Τίμαιο για την Ατλαντίδα. Σύμφωνα με τον Πλατωνικό διάλογο ο νομοθέτης Σόλων πληροφορείται από Αιγύπτιους ιερείς την ύπαρξη της Ατλαντίδας και τον ρόλο της Αθήνας για την αντιμέτώπισή της. Τα γεγονότα τοποθετούνται σε ένα μυθολογικό απώτατο παρελθόν, 9000 χρόνια πριν την εποχή του Σόλωνα.

 

 

Η αφήγηση των Αιγυπτίων ιερέων

 

«… Τα έργα της πόλης σας ήταν πολλά και μεγάλα· τα έχουμε γραμμένα εδώ και τα θαυμάζουμε.

(e) Όμως ένα τα ξεπερνά όλα και σε μεγαλείο και σε αρετή. Τα κείμενά μας λένε πως η πόλη σας καταπόνεσε κάποτε μια δύναμη που όρμησε με αλαζονεία καταπάνω της Ευρώπης ολόκληρης και συνάμα ολόκληρης της Ασίας· ξεκινούσε απ᾽ έξω, από το Ατλαντικό πέλαγος, γιατί τότε ταξιδευότανε εκείνο το πέλαγος. Είχε ένα νησί εμπρός α­πό το στόμιό του, αυτό που ονομάζεται, καθώς λέτε, Στήλες του Ηρακλή.1Και το νησί ήταν μεγαλύτερο από την Ασία και τη Λιβύη2μαζί. Και οι ταξιδιώτες μπορούσαν να περάσουν από αυτό το νησί στα άλλα νησιά και από τα νησιά σ᾽ ολόκληρη την ήπειρο,[25]στην αντίπερα όχθη αυτής της πραγματικής θάλασσας. Και μέσα στο στόμιο που λέγαμε μοιάζει να είναι ένα λιμάνι με στενή είσοδο· όμως έξω από το άλλο μέρος είναι πραγματικό πέλαγος και τη στεριά που το περιστοιχίζει θα τη λέγαμε πολύ σωστά και με την κυριολεξία ήπειρο.3Λοιπόν σ᾽ αυτό το νησί, την Ατλαντίδα, βασιλιάδες είχαν δημιουργήσει μια μεγάλη και θαυμαστή δύναμη, που κυριαρχούσε πάνω σ᾽ ολόκληρο το νησί και πολλά άλλα νησιά και μέρη της ηπείρου. Κι ακόμη κρατούσε τη Λιβύη ώς την Αίγυπτο, (b) και την Ευρώπη ώς την Τυρρηνία. Κι αυτή η δύναμη, αφού συγκεντρώθηκε σύσσωμη, επεχείρησε να υποδουλώσει με μια ορμή όλα τα μέρη σας και τα δικά μας και όσα βρίσκονται μέσα στο στόμιο. Τότε, Σόλων, φανερώθηκε σε όλους τους ανθρώπους η δύναμη της πόλης σας με την αρετή και τη ρώμη της. Γιατί ξεπέρασε όλες τις άλλες σε ψυχική αντοχή και σε πολεμική τέχνη. (c) Στην αρχή επικεφαλής των Ελλήνων, κι έπειτα, όταν οι άλλοι την εγκατέλειψαν, αναγκασμένη να πολεμήσει μόνη, αφού άγγιξε τον έσχατο κίνδυνο, νίκησε τους εισβολείς, έστησε τρόπαιο, και δεν άφησε να υποδουλωθούν αυτοί που ποτέ δεν είχαν γίνει δούλοι. Κι εμάς τους άλλους, όσοι κατοικούμε δώθε από τις Ηράκλειες Στήλες, γενναιόδωρα όλους μας ελευθέρωσε. Όμως αργότερα ήρθαν τρομεροί σεισμοί και κατακλυσμοί και μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα φρίκης, (d) ολόκληρος ο στρατός σας βούλιαξε μονομιάς μέσα στη γη και το νησί η Ατλαντίδα βούλιαξε στη θάλασσα και αφανίστηκε. Γι᾽ αυτό και σήμερα ακόμη το πέλαγος σ᾽ εκείνα τα μέρη είναι δυσκολοταξίδευτο και ανεξερεύνητο· το εμπόδιο είναι η ρηχή λάσπη που άφησε το νησί καθώς καταποντιζότανε…»

Η μετάφραση είναι του Γιώργου Σεφέρη

Πηγή

 

 

 

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου

Ο Eyüp Engin Küçük επιχειρεί να προσεγγίσει την αλληγορία του σπηλαίου μέσα από βασικές Λακανικές έννοιες. Επιχειρεί μια ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου. Στο παρόν κείμενο θα ιχνηλατήσουμε τη σκέψη του, αφού τονίσουμε ότι πρόκειται για μια ακόμη ανάγνωση του κλασικού μύθου που παραθέτει ο Πλάτωνας. Είναι εύλογο ότι σε μια τέτοια ανάγνωση ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που προβάλουμε τη δική μας σκέψη στη σκέψη ενός διανοητή που έρχεται από ένα μακρινό παρελθόν και μια εντελώς διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η προσπάθεια καταδεικνύει για ακόμα μια φορά το πόσο επιδραστικός είναι αυτός ο μύθος που μας έρχεται από το μακρινό παρελθόν. Ταυτόχρονα είναι μια ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με την οξύνοια και τη διεισδυτικότητα της σκέψης του Lacan.

 

 

 

Για το κείμενό μας "ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου" επιλέξαμε μια εικόνα που απεικονίζει τρεις κύκλους που φαινομενικά εφάπτονται. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι δυνατόν να έχουν κάποιο σημείο επαφής. Η εικόνα ταιριάζει τόσο στη σκέψη του Πλάτωνα, όσο και στη σκέψη του Λακάν.

 

 

Οι αρχαίοι Ελληνικοί μύθοι και η ψυχανάλυση

 

 

Αρκετά συχνά και ειδικά στα πρώτα βήματά της η ψυχανάλυση εστίασε και βοηθήθηκε από τη μελέτη των αρχαίων Ελληνικών μύθων. Ο Freud εστίασε στη μορφή του Οιδίποδα. Ο Lacan έχει κάνει μια θαυμάσια ανάγνωση ενός άλλου έργου του Σοφοκλή, της Αντιγόνης. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του ίδιου του Freud, ο οποίος δήλωσε ότι σε όποιο σημείο και αν έφτασε στις αναζητήσεις του, διαπίστωνε πως ένας ποιητής είχε ήδη φτάσει.

 

 

 

 

Η αλληγορία και οι αναγνώσεις της

 

 

Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την αλληγορία του σπηλαίου ως ένα από τους θεμελιωδέστερους μύθους κάθε εποχής, άρα και της δικής μας . Η αλληγορία βρίσκεται στον Πλατωνικό διάλογο ΠολιτείαΣτο πέρασμα των αιώνων το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει μελετηθεί και έχει αναγνωσθεί με διαφορετικούς και πρωτότυπους τρόπους. Καταρχάς, ας επισημάνουμε ότι χαρακτηρίζεται – και δικαίως – ως ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πέρα από το φιλοσοφικό ενδιαφέρον, ο αναγνώστης γοητεύεται και συμπαρασύρεται από τον πλούτο των εικόνων και τη ροή του κειμένου.

 

 

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας – Εισαγωγή

 

Η αλληγορία μπορεί να αναγνωσθεί με τρόπο που να εστιάζουμε στην πολιτική θεωρία του Πλάτωνα ή στη μεταφυσική του προσέγγιση ή ακόμα στη γνωσιολογία του. Παρατηρούμε με δυο λόγια ότι η αλληγορία είναι ένας μύθος με τον οποίο επιχειρείται να σκιαγραφηθεί συνολικά η ανθρώπινη ζωή μέσα στο πλαίσιο των κοινωνιών. Εντοπίζουμε λοιπόν, την πρώτη ομοιότητα με το έργο του Lacan. Ο Γάλλος ψυχαναλυτής προσπάθησε να εξηγήσει τη δομή του κόσμου μέσα στον οποίο ο άνθρωπος γεννιέται, ζει, αναπτύσσεται και πεθαίνει.

 

 

 

Μικρή σύνοψη της αλληγορίας

 

 

Η αλληγορία είναι ένας μύθος ευρύτατα γνωστός. Ας θυμίσουμε, ωστόσο, τα βασικά σημεία της. Σε ένα υπόγειο σπήλαιο συναντάμε ανθρώπους καθισμένους. Είναι αλυσοδεμένοι, στο λαιμό και στα άκρα με τρόπο που δεν μπορούν να γυρίσουν το βλέμμα τους. Κοιτούν μόνο μπροστά προς τον τοίχο της σπηλιάς. Μάλιστα, αυτή είναι η μόνη κατάσταση που γνωρίζουν καθώς πάντοτε ήταν αλυσοδεμένοι. Δεν έχουν, λοιπόν, συνείδηση της κατάστασής τους. Πίσω από αυτούς καίει μια τεχνητή φωτιά, την οποία φυσικά δεν μπορούν να δουν. Σε κάποια απόσταση από αυτούς και πίσω τους υπάρχει ένας δρόμος. Άνθρωποι περνούν από εκεί, κρατώντας ομοιώματα αντικειμένων. Ένα τειχίο τους καλύπτει. Με αυτόν τον τρόπο αυτά που προβάλλονται στον τοίχο της σπηλιάς είναι μόνο οι σκιές των τεχνητών αντικειμένων. Οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές και αποδίδουν τις φωνές των ανθρώπων που περνούν σε αυτές. Οτιδήποτε βλέπουν στον τοίχο της σπηλιάς, το θεωρούν αληθές. Είναι η πραγματικότητά τους.

Με κάποιον τρόπο ένας δεσμώτης απελευθερώνεται. Ανακαλύπτει την τεχνητή φωτιά. Συνειδητοποιεί πως αυτή ήταν υπεύθυνη για ό,τι έβλεπε στον τοίχο. Αρχίζει μια ανάβαση, που θα τον οδηγήσει έξω από το σπήλαιο. Αυτή η ανάβαση είναι δύσκολη. Το φως που πληθαίνει καθώς αυτός ανεβαίνει κάνει τα μάτια του να πονούν. Το πρώτο διάστημα που είναι έξω από το σπήλαιο δεν μπορεί να αντικρίσει τον ήλιο. Μετά από προσπάθεια θα κατορθώσει να τον θεαθεί.

Όταν πλέον έχει γνωρίσει τον κόσμο έξω από το σπήλαιο, αποφασίζει να επιστρέψει στους δεσμώτες και να τους ενημερώσει για όσα είδε. Στην καλύτερη περίπτωση θα συναντήσει αδιαφορία. Αν επιμείνει στις θέσεις του, η χλεύη και η επιθετικότητα θα είναι οι αντιδράσεις των δεσμωτών. Κανείς δεν θέλει να ακούσει τα όσα έχει να πει.

 

 

 

 

Ο βασικός συμβολισμός της αλληγορἰας

 

Ο Σωκράτης ξεκαθαρίζει στον συνομιλητή του τον Γλαύκωνα πως η σπηλιά συμβολίζει την ανθρώπινη κοινωνία. Δεν γνωρίζουμε την αληθινή φύση των πραγμάτων. Υποθέτουμε και υποστηρίζουμε την πλάνη μας με φανατισμό. Ο ήλιος συμβολίζει το Αγαθό, την αληθινή γνώση, την πηγή της και την εκδήλωσή της. Όλη αυτή η ανηφορική πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη συμβολίζει την πορεία του φιλόσοφου προς τη γνώση.

 

 

 

 

Βασικές έννοιες στο σύστημα του Lacan

 

Μια μικρή εισαγωγή σε βασικές Λακανικές έννοιες είναι απαραίτητη. Ο Lacan χρησιμοποιεί μια τριμερή δομή στην προσπάθειά του να περιγράψει τη ζωή και τις ψυχικές διαδρομές του ανθρώπου. Στο σύστημά του υπάρχει το Πραγματικό, το Φαντασιακό, το Συμβολικό. Για τον Lacan, το υποκείμενο χρειάζεται διαρκώς έναν “άλλον”, ώστε να μπορέσει να συγκροτήσει τη δική του ταυτότητα. Πρόκειται για μια διαδικασία που ξεκινά με ένα μωρό, το οποίο ερμηνεύει την αντανάκλασή του στον καθρέφτη ως ετερότητα. Στη συνέχεια, η διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου συγκροτείται με το ευρύτερο περιβάλλον του. Αυτό το περιβάλλον είναι ο “μικρός άλλος”για το υποκείμενό μας. Ο “΄μεγάλος Αλλος”, αντιστοιχεί στην τάξη που συγκροτεί ο συνδυασμός των “άλλων”.

Σύμφωνα με αυτή την κατηγοριοποίηση μπορούμε να πούμε ότι η παράδοση, ο νόμος, το κράτος, η μητέρα για το μικρό παιδί, εκείνος του οποίου η άποψη και η κρίση θεωρείται πάντα σωστή και βάσιμη αποτελούν τους “‘Αλλους”. Συγκροτούν τη συμβολική τάξη και ο ρόλος τους είναι να καθορίζουν τα όρια εντός των οποίων κινείται το υποκείμενο. Η θέση αυτή φωτίζεται καλύτερα με ένα παράδειγμα: Όταν ένα άτομο εκτελεί μια πράξη με δημόσιο αντίκρυσμα, πάντοτε αναρωτιέται για τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος γύρω του θα υποδεχθεί την ενέργειά του. Το πιθανότερο είναι ότι κανείς δεν θα ασχοληθεί με την πράξη του και κανείς δεν θα του πει κάτι. Το υποκείμενο, ωστόσο, κατευθύνει τις πράξεις του με βάση την αντίδραση που υποθέτει ότι θα έχει “Ο Άλλος”. Ο λόγος του Άλλου θεωρείται για το υποκείμενο ως το κέντρο της Αλήθειας. Αυτό που εκπροσωπεί θεωρείται αυτοδίκαια σωστό.

 

 

 

 

 

Η συμβολική τάξη

 

 

Για τον Lacan η πολιτιστική και γλωσσική δομή μέσα στην οποία η ανθρωπότητα ζει, αποτελεί τη συμβολική τάξη. Η συμβολική τάξη έχει άμεση σχέση με τον Άλλον. Στο συμβολικό το αντικείμενο δεν έχει κάποια αυθύπαρκτη ουσία, ούτε κάποιο νόημα. Η ουσία του και το νόημά του αποκτώνται μόνο μέσα στο δίκτυο των σχέσεων που δομούν το συμβολικό. Το συμβολικό δεν έχει πρόσβαση στο πραγματικό. Δεν μπορεί να εισχωρήσει εντός του, δεν μπορεί να το χαρτογραφήσει. Για παράδειγμα, ένα ρούχο καλύπτει και προφυλάσσει το σώμα από τις καιρικές συνθήκες. Στο επίπεδο του συμβολικού, ωστόσο, το ένδυμα γίνεται σύμβολο, το οποίο εκφράζει μια στάση ζωής.

Η έννοια του πραγματικού  έχει μεγάλη βαρύτητα στο έργο του Lacan. Το υποκείμενο ευθύς μετά τη γέννησή του εισέρχεται στη συμβολική τάξη, όπως εισέρχεται ένας ναυαγός στον ωκεανό. Το πραγματικό από την άλλη είναι αυτό που δεν μπορεί να ενταχθεί στο συμβολικό. Είναι προγλωσσικό, άφατο. Η συμβολική τάξη αναδύεται ως έλλειψη του πραγματικού. Τα ανθρώπινα όντα πασχίζουν να καλύψουν αυτή την έλλειψη μέσα στη λειτουργία της συμβολικής τάξης. Ο αγώνας είναι εξ ορισμού μάταιος, καθώς το πραγματικό είναι αυτό που ξεφεύγει της συμβολικής τάξης. Το υποκείμενο έχει συνείδηση της ύπαρξης του πραγματικού, αδυνατεί όμως να το εντάξει στη συμβολική δομή. Ο μόνος δρόμος που μένει στο υποκείμενο είναι να λειτουργεί παράλληλα μέσα στη συμβολική τάξη, η οποία αναπαριστά αλλά και τροφοδοτείται από τη έλλειψη. Ας χρησιμοποιήσουμε το ακόλουθο παράδειγμα:

Ο καθένας γνωρίζει πως κάποια στιγμή μπορεί να υπάρξει ένας καταστροφικός σεισμός. Συνεχίζει, ωστόσο, να ζει στη συμβολική τάξη με τον καθημερινό του τρόπο. Αν το υποκείμενο ξεκινήσει να ζει αναλογιζόμενο ότι μπορεί να υπάρξει αυτός ο σεισμός -και μάλιστα από στιγμή σε στιγμή – θα βρεθεί μέσα σε μια ψυχωτική δίνη.

Ο Lacan μας καταδεικνύει ότι το υποκείμενο δεν μπορεί μέσω της συμβολικής τάξης να αγγίξει το πραγματικό. Η έλλειψη είναι πάντα παρούσα και για αυτόν τον λόγο το υποκείμενο επιχειρεί να καλύψει αυτή την έλλειψη μέσω του φαντασιακού, το οποίο ορίζεται από τον Άλλο. Η ύπαρξη του συγκροτείται γύρω από αντικείμενα – επιθυμίες τα οποία εδράζονται στο φαντασιακό. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας είναι η ιδέα του θανάτου. Ο θάνατος εδράζεται στο φαντασιακό του ανθρώπου. Όλοι γνωρίζουμε πως ό,τι είναι έμβιο πεθαίνει. Ο θάνατος λοιπόν ανήκει στη σφαίρα του πραγματικού διότι μας είναι αδύνατο να συλλάβουμε την έννοιά του, όντας μέσα στη ζωή. Συνεχίζουμε τη ζωή μας σαν να μην πρόκειται να πεθάνουμε. Έχοντας βρει καταφύγιο στο φαντασιακό αντλούμε δύναμη και προχωρούμε. Αυτού του είδους οι φαντασιακοί τόποι μας δίνουν τη δυνατότητα να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας και ενισχύουν το υποκείμενο κατά τη διάρκεια της πορείας του. Είναι σημαντικό να έχουμε επίγνωση της αναγκαιότητας του φαντασιακού. Ο Zizek τονίζει ότι η λύση στο πρόβλημα αυτό δεν είναι να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αλλά να τη διασχίσουμε ( not detroying fantasy – traveling fantasy ).

θα προσπαθήσουμε μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου να προσεγγίσουμε αυτά τα θέματα και ίσως να τα καταστήσουμε πιο σαφή.

 

 

 

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου

 

Ας φέρουμε στο νου μας την εικόνα του σπηλαίου. Η σπηλιά θα λέγαμε ότι εκπροσωπεί τη συμβολική τάξη. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Σωκράτης, οι δεσμώτες πιστεύουν απόλυτα ότι η αλήθεια είναι οι σκιές των τεχνητών δημιουργημάτων που αντανακλώνται στον τοίχο μπροστά τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι καθώς οι σκιές των αντικειμένων περνούν από μπροστά τους, οι δεσμώτες διαρκώς ονομάζουν ό,τι βλέπουν. Τα πάντα ονομάζονται, τα πάντα γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν στο συμβολικό. Αυτές οι σκιές ουδεμία σχέση έχουν με τη μορφή των αντικειμένων των οποίων είναι αντανακλάσεις. Ό,τι φαίνεται λοιπόν, στον τοίχο της σπηλιάς είναι φαντασιακό. Μάλιστα, οι σκιές δημιουργούνται από ένα φως που δε είναι το φως του ήλιου (το πραγματικό φως). Σήμερα, όλο αυτό θα μας θύμιζε το θέατρο σκιών.

Όταν κάποιος από τους δεσμώτες απελευθερώνεται, αντικρίζει το πραγματικό φως έξω από το σπήλαιο. Ο ήλιος συμβολίζει την πηγή όλων των μορφών γύρω μας. Ο δεσμώτης νοιώθει πόνο στα μάτια καθώς προσπαθεί να λειτουργήσει μέσα στο πραγματικό φως. Τον ήλιο (το πραγματικό) δεν μπορούμε να τον δούμε με τους συνήθεις τρόπους. Ο Lacan τονίζει ότι η προσπάθεια του ανθρώπινου υποκειμένου να εντάξει το πραγματικό στο συμβολικό – πέρα από ελλειμματική εξ ορισμού – είναι και βαθύτατα τραυματική. Όπως βλέπουμε και στην αλληγορία του σπηλαίου η διαδικασία είναι τραυματική για τον απελευθερωμένο δεσμώτη.

Επιπρόσθετα, όταν επιστρέφει στο σπήλαιο επιχειρεί να πείσει τους πρώην συντρόφους τους ότι το σπήλαιο είναι στην πραγματικότητα ένα σύμβολο, μια αντανάκλαση του πραγματικού. Τα πάντα μέσα στο σπήλαιο τους εξηγεί κινούνται στον χώρο του φαντασιακού. Χρειάζεται να φύγουν από τον τρόπο με τον οποίο έχουν συνηθίσει να βλέπουν τα πράγματα, ώστε να θεαθούν την ευρύτερη εικόνα που εκείνος μπόρεσε να αντικρύσει έξω από το σπήλαιο.

Κανείς φυσικά δεν θα δεχθεί τα όσα ισχυρίζεται. Κανείς δεν θα δεχθεί να καταστραφεί η φαντασίωση μέσα στην οποία συγκροτήθηκε η ζωή του. Ας μην ξεχνάμε ότι τα ίδια πίστευαν και οι πρόγονοί του, αλλά και δίπλα του οι φίλοι, οι οικείοι. Ο Άλλος με τη μορφή της παράδοσης τους “διατάζει” να δεχτούν ό,τι βλέπουν στον τοίχο ως αληθινό. Είναι τρομακτικά δύσκολο να αναγνωριστεί το φαντασιακό ως τέτοιο. Αν επιχειρήσουμε να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αντί να τη διασχίσουμε (traveling), μόνο επιθετικότητα και αντίδραση θα λάβουμε.

 

 

 

 

Βιβλιογραφία: 
  • Evans, Dylan. Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. London, New York: Routledge, 1996 
  • Zizek, Slovaj. The sublime object of ideology. London, New York: Verso, 2008

 

 

 

 

 

 

 

Ο πομπός, πάντοτε δέκτης: Η Λακανική ματιά

Ο πομπός και ο δέκτης στις θεωρίες της επικοινωνίας μας είναι γνώριμοι. Οι ρόλοι τους μοιάζουν ξεκάθαροι και γραμμικοί. Ακόμα και στις πιο σύγχρονες και δυναμικές προσεγγίσεις του φαινομένου της επικοινωνίας, διαπιστώνουμε ότι οι ρόλοι παραμένουν διακριτοί, απλά εναλλάσσονται.

 

Ο πομπός, πάντοτε δέκτης. Επιλέξαμε αυτή τη φωτογραφία μιας πόρτας κλειστής για να τονίσουμε το αδιέξοδο του μηνύμαματος , όπως εκφράζεται από τον Lacan καθώς ένα μέρος του μηνύματος απευθύνεται πάντοτε στο ίδιο το υποκείμενο.

 

Διαβάζοντας το λήμμα για την επικοινωνία στο εξαιρετικό βιβλίο An Introductory dictionary of Lacanian Psychoanalysisτου Dylan Evans ερχόμαστε σε επαφή με τον τρόπο που ο Lacan προσεγγίζει την επικοινωνία.

 

 

Ένα Λεξικό, πλοηγός στη Λακανική ψυχανάλυση

 

Η σκέψη του Lacan είναι πρωτότυπη, πυκνή , πολύσημη και γοητευτική. Ο τρόπος που χειρίζεται τη γλώσσα, μοναδικός. Για όλους εμάς που ενδεχομένως επιθυμούμε να προσεγγίσουμε τη σκέψη του το συγκεκριμένο λεξικό είναι ένας πολύτιμος οδηγός. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι ο Dylan Evans παραπέμπει διαρκώς στον Freud, όπως και το ότι παραθέτει τους Γαλλικούς όρους που επεξηγεί.

Το κείμενο και οι σκέψεις που ακολουθούν βασίζονται και σε μια ελεύθερη μεταγραφή των όσων γράφονται στο λήμμα για την επικοινωνία (Communication).

 

 

Οι κοινές συνιστώσες 

 

Οι περισσότερες θεωρίες για την επικοινωνία βασίζονται στα πορίσματα και την εξέλιξη της επιστήμης της γλωσσολογίας. Πολλές φορές στο μάθημα της Έκθεσης ερχόμαστε σε επαφή και χρησιμοποιούμε τα κλασικά και κοινά αποδεκτά πορίσματα της. Ποια είναι όμως αυτά;

  • Οι περισσότερες θεωρίες για την επικοινωνία δέχονται την αρχή ότι υπάρχει μια μορφή ξεκάθαρης προθετικότητας, η οποία συλλαμβάνεται κατά κάποιον τρόπο ως όμορης της συνειδήσεως.
  • Συνήθως η επικοινωνία παρουσιάζεται ως μια ξεκάθαρη και απλή διαδικασία κατά τη διάρκεια της οποίας ένα μήνυμα μεταφέρεται από έναν πομπό σε έναν δέκτη.

 

 

Ο ομιλών πομπός 

 

Η εμπειρία της επικοινωνίας στην ψυχανάλυση θέτει σε αμφισβήτηση αυτές τις αρχές. Είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια πρόθεση στην ομιλία μέσα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπευτικής σχέσης που ξεφεύγει από την όποια συνειδητή πρόθεση.

Επίσης – και αυτό είναι και το πιο σημαντικό – ο ομιλών πομπός απευθύνει το μήνυμά του όχι μόνο στον δέκτη αλλά και στον ίδιο τον εαυτό του. Ο Lacan επισημαίνει: Στην ανθρώπινη ομιλία ο ο πομπός είναι πάντοτε και δέκτης ταυτόχρονα (S3, 24).

 

 

Ο πομπός, προς εαυτόν

 

Οι δύο προηγούμενες επισημάνσεις μπορούν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι τη στιγμή που ο αναλυόμενος απευθύνεται στον αναλυτή, απευθύνεται ταυτόχρονα και στον εαυτό του. Δεν το γνωρίζει, ωστόσο. Ο αναλυτής λειτουργώντας ως καθρέφτης μπορεί να βοηθήσει τον αναλυόμενο να ακούσει το μήνυμα που ασυνείδητα απευθύνει στον ίδιο τον εαυτό του.

Ερμηνεύοντας – με λόγο ή σιωπή – τα λόγια του αναλυόμενου, επιτρέπει να επανέλθει το μήνυμα στον αποστολέα του σε μια πιο καθαρή μορφή. Τότε, ο κύκλος έχει ολοκληρωθεί.

Ο Lacan θα ορίσει την επικοινωνία που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο της ανάλυσης, ως εξής: Ο πομπός λαμβάνει το δικό του μήνυμα από τον δέκτη σε αντεστραμμένη μορφή.

 

 

Η δική μας συνάντηση

 

Στο σεμινάριο θα εστιάσουμε στην ανάγνωση του Lacan πάνω σε δύο αριστουργηματικά λογοτεχνικά έργα: Την Αντιγόνη του Σοφοκλή και το Κλεμμένο γράμμα του Poe. Οδηγός μας θα είναι τα ίδια τα κείμενα. Μέσα από αυτά θα προσπαθήσουμε να έρθουμε σε επαφή και με τη γενικότερη σκέψη του μεγάλου Γάλλου ψυχαναλυτή.

 

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Γοητευτική και πολύσημη

Η Προσωκρατική σκέψη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Μάλιστα, σήμερα, που ερχόμαστε σε επαφή με την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα – ως σταθερά του Σύμπαντος και της Ζωής – η συμβολή της Προσωκρατικής σκέψης είναι πολύτιμη. Στις απόπειρες ερμηνείας, ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι ο Αρχαϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυσημία και να είμαστε προσεκτικοί. Ας μη ξεχνάμε πως για πολλούς διανοητές ελάχιστα είναι τα κείμενα που έχουν διασωθεί. Κάποιες φορές ερμηνεύουμε ανασυγκροτώντας και υποθέτοντας.

 

 

Οι Βασικοί Άξονες – Το Ένα και το Πολλαπλό

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Επιλέξαμε ένα αγγείο από τις Καμάρες της Κρήτης. θεωρούμε ότι αυτή η εικόνα αποδίδει την πολυσημία της αρχαικής σκέψης, όπως τη συναντάμε στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους

 

 

Μελετώντας την Προσωκρατική σκέψη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς άξονες, κάποια βασικά θέματα, τα οποία απασχολούν τους διανοητές. Το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού είναι το πρώτο από αυτά. Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε με το ερώτημα κατά πόσον είναι δυνατόν μια βασική ουσία να είναι η αιτία της πολλαπλότητας που συναντούμε γύρω μας.

Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Θαλή το στοιχείο αυτό ήταν το Νερό, για τον Αναξίμανδρο το Άπειρον, για τον Αναξιμένη ο Αήρ και για τον Ξενοφάνη η σύλληψη του ενός Θεού. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτή δεν είναι παρά μια σχηματική απόδοση μιας πολύσημης σκέψης.Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί τη φιλοσοφία.

Σήμερα, μιλούμε πλέον για την πολυπλοκότητα του κόσμου. Οργανισμοί όπως το ινστιτούτο της Santa Fe μελετούν διεπιστημονικά την πολυπλοκότητα και την αρχή αυτής της τάσης μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στους Προσωκρατικούς.

 

 

Η Ροή και η Σταθερότητα

 

Την Προσωκρατική σκέψη απασχολεί έντονα και το ζήτημα της ροής (κίνησης) και της σταθερότητας (ακινησίας). Θα συνοψίζαμε αυτόν τον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα: Γύρω μας, ακόμα και αυτά που φαίνονται να είναι σταθερά αλλάζουν. Ένα βουνό υφίσταται κατολισθήσεις, η βροχή λειαίνει τον βράχο με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, κάτι μοιάζει να μένει σταθερό, κάτι τους προσδίδει ταυτότητα. Πόσο πραγματική είναι η συνεχής αλλαγή, πόσο πραγματική η ακίνητη ουσία; Και κυρίως ποια είναι η μεταξύ τους διαλεκτική σχέση;

 

 

 

Η Σχετικότητα – Η θέση του Παρατηρητή

 

Το προηγούμενο ερώτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρώιμη μορφή γνωσιολογικής διερεύνησης. Οι αρχές που συγκροτούμε, η θέαση του κόσμου είναι πραγματική, απόλυτη και αντικειμενική ή μήπως καθορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά τόσο ως άτομο, όσο και ως ανθρώπινο είδος;

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Η γοητεία και η πολυσημία της

 

Η γοητεία που ασκεί η Προσωκρατική σκέψη δεν είναι τυχαία. Καταρχάς, όταν διαβάζουμε τα σπαράγματα που έχουν φτάσει ως εμάς, αισθανόμαστε ότι είμαστε στην αυγή της δυτικής – τουλάχιστον – σκέψης. Όλα είναι νέα, καθαρά και λούζονται στο φως της Ιωνίας. Οι διανοητές βρίσκονται στο σημείο που φιλοσοφία, μυθολογική αφήγηση, ποίηση και επιστήμη είναι σχεδόν αξεχώριστες.

Αυτοί είναι οι πρώτοι, που θα βάλουν τις βάσεις για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Σήμερα, η εξειδίκευση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κείμενα φιλοσοφικά, απροσπέλαστα για τον μη επαγγελματία φιλόσοφο. Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε τρόπον τινά σε μια Παραδείσια κατάσταση. Έχουμε την αίσθηση του Όλου, την αίσθηση της Πηγής.

 

 

Προσωκρατική σκέψη: Ο κίνδυνος της προβολής

 

Αυτή η γοητεία των Προσωκρατικών πρέπει να κάνει τον μελετητή προσεκτικό στις πιθανές ερμηνείες του. Όπως προαναφέρθηκε δεν έχουμε κανένα έργο αυτών των διανοητών ολόκληρο στα χέρια μας. Για τους περισσότερους σπαράγματα και, μάλιστα, σπαράγματα που έχουν διασωθεί από άλλους πολύ μεταγενέστερούς τους συγγραφείς.

Ο κίνδυνος, λοιπόν, και εμείς να προβάλλουμε τη δική μας σκέψη σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό μας είναι υπαρκτός. Το ίδιο σε ένα βαθμό έχει κάνει και ο Πλάτωνας, όταν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Παρμενίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης σε κάποια άλλα σημεία.

Σε κάθε περίπτωση, η επαφή με τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών μας κάνει να νιώθουμε πως βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον που ο άνεμος της δημιουργικότητας φυσά νέος και δυνατός. Ο κατακερματισμός των επιστημών του ανθρώπου, της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν έχει πραγματοποιηθεί. Ο διανοητής είναι ελεύθερος να κινηθεί και να επιλέξει τη μορφή της έκφρασής του. Το σύμπαν ακόμα είναι ένα θαύμα.

 

 

 

 

 

 

 

René Girard – Η Βία, το Ιερό, το Εξιλαστήριο Θύμα
René Girard – Μια πρώτη Επαφή

René Girard: Παραθέτουμε το εισαγωγικό κείμενο του σεμιναρίου. Ευχαριστούμε τις φίλες και τους φίλους που ήταν μαζί μας.

Ο Girard γεννήθηκε στη Γαλλία. Το 1947 μετακόμισε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δίδαξε λογοτεχνία και συγκριτική φιλολογία. Τον γνωρίζουμε ωστόσο από το έργο του σχετικά με τις πηγές της βίας. Πρόκειται για μία θεωρία η οποία συγκεντρώνει αντιφατικά σχόλια τόσο στους κοσμικούς,όσο και στους εκκλησιαστικούς κύκλους. Η βαθιά μελέτη της μυθολογίας αλλά και των μεγάλων κλασικών έργων τον οδήγησε να αναπτύξει μία θεωρία η οποία βασίζεται στη μίμηση και τον ανταγωνισμό. Ο Girard θεωρεί ότι η βία εκπορεύεται από αυτή τη μίμηση με έναν τρόπο που είναι ασυνείδητος και στην πραγματικότητα ακολουθεί τους ίδιους δρόμους κάθε φορά. Ακολουθεί μία τελετουργία, οδηγεί στο εξιλαστήριο θύμα, το οποίο στη συνέχεια θεοποιείται καθώς επιφέρει ξανά τη γαλήνη στην κοινωνική ομάδα.

 

Ακολουθώντας τα μεγάλα κείμενα

 

René Girard - Επιλέξαμε το εξώφυλλο από το βιβλίο του "η αρχαία οδός των ασεβών"

Θεωρεί και σε μεγάλο βαθμό το αποδεικνύει ότι αυτοί οι κοινωνικοί μηχανισμοί είναι κρυμμένοι στα σπουδαία μυθιστορήματα, στους μύθους και στα ιστορικά κείμενα. Επίσης, θεωρεί ότι ο μηχανισμός κατονομάζεται για πρώτη φορά ως τέτοιος στα χριστιανικά Ευαγγέλια.  Το σημείο εκκίνησης είναι η μίμηση που δε σταματά να παράγει μίμηση. Ο ίδιος εστιάζει στη μίμηση που έχει σκοπό και αντικείμενο την απόκτηση, την οικειοποίηση, σε αντίθεση με τα περισσότερα κείμενα τα οποία αντιμετωπίζουν τη μίμηση ως απλή έκφραση θαυμασμού και μάθησης.

 

 

 

Η Περιγραφή

 

Ο Girard στα κείμενα του θα μας περιγράψει δύο άτομα να επιθυμούν το ίδιο αντικείμενο. Στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν το αντικείμενο της επιθυμίας τους, η συμπεριφορά τους κλιμακώνεται και το αποτέλεσμα είναι η έξαρση της βίας.  Όσο η διαδικασία προχωρά, τόσο οι δύο αντίπαλοι αρχίζουν να μοιάζουν όλο και περισσότερο στη συμπεριφορά. Καταλήγουν αδιαφοροποίητοι.

 

 

 

Η Κυρίαρχες απόψεις για την Πηγή της Βίας

 

Με αυτό τον τρόπο ο Girard έρχεται σε αντίθεση με τις κυρίαρχες θεωρίες που βασίζονται στην επιθετικότητα και τη σπανιότητα των πόρων ως πηγές των συγκρούσεων. Τέτοιες θεωρίες προτείνουν ως κυρίαρχη αιτία για τα προβλήματα των κοινωνιών τη συγκέντρωση του πλούτου και των πηγών στα χέρια λίγων και ισχυρών. Κατά συνέπεια, την εκμετάλλευση και την αποικιοκρατία . Ο Girard  φυσικά δεν αρνείται αυτή την πραγματικότητα, ωστόσο θεωρεί ότι δεν είναι επαρκής για να εξηγήσει την ποικιλία των περιπτώσεων γύρω μας στις οποίες συναντάμε σύγκρουση. Πιστεύει ότι μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα το θέμα της βίας, αν δούμε τη μίμηση ως προσπάθεια οικειοποίησης.

 

Με βάση αυτή την ανάγνωση η επιθετικότητα είναι εκδήλωση του προβλήματος, όχι η αιτία που δημιουργεί το πρόβλημα. Από τη στιγμή που η σύγκρουση μοιάζει να είναι μία πανανθρώπινη πραγματικότητα,  ενώ η επιθετικότητα είναι εμφανής σε συγκεκριμένες μορφές σύγκρουσης, επισημαίνει ότι πιθανόν η επιθετικότητα δεν είναι μία καθολική αιτία. Με τον ίδιο τρόπο προσεγγίζει και τη σπανιότητα των πόρων. Για παράδειγμα, προσεγγίζοντας τον χώρο της ηθολογίας, τονίζει ότι η σπανιότητα στο ζωικό κόσμο δεν επαρκεί για να δικαιολογήσει την επιθετική συμπεριφορά κατώτερων, πιο αδύναμων αρσενικών προς περισσότερο κυρίαρχα.

 

 

 

Προσπάθεια Ερμηνείας της Πηγής της Βίας

 

Η μίμηση με τον τρόπο που την προσεγγίζει έχει τη δυνατότητα να ερμηνεύσει την πηγή της βίας. Ένα παράδειγμα από την καθημερινή μας ζωή μπορεί να φωτίσει καλύτερα τη σκέψη του. Ας φανταστούμε δύο παιδιά που παίζουν. Το ένα από τα δύο παρατηρεί ένα παιχνίδι, που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε περάσει απαρατήρητο. Όταν το πρώτο παιδί εντοπίσει το παιχνίδι και επιχειρήσει να το οικειοποιηθεί, το άλλο παιδί παρατηρώντας τη διαδικασία και μιμούμενο το πρώτο οδηγείται να το επιθυμήσει με τη σειρά του. Εδώ, είναι η στιγμή που γεννιέται η σύγκρουση.

 

Η θεωρία του Girard προτείνει κάτι που σε πρώτη ανάγνωση μας φαίνεται –  αφού μας το υποδείξουν –  εύκολα κατανοητό. Στην περίπτωση που το πρώτο παιδί δεν είχε στραφεί σε μία πράξη απόκτησης, όσον αφορά το παιχνίδι,  το πιθανότερο είναι ότι το δεύτερο παιδί δεν θα είχε ποτέ ασχοληθεί με το συγκεκριμένο αντικείμενο.  Αν παρατηρήσουμε, ωστόσο,  ότι το σύνολο της ανθρώπινης ζωής βασίζεται στην απόκτηση αναγκαίων αποκτημάτων -όσο και μη αναγκαίων φυσικά – καταλαβαίνουμε ότι η σύγκρουση είναι ένας από τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης ζωής.

 

 

 

 

Ο Μηχανισμός στην καθημερινότητά μας

 

Κάθε φορά που ένας από μας παρατηρεί κάποιον άλλον να επιθυμεί ένα αντικείμενο,  ενδεχομένως η επιθυμία να ξυπνά και σε εμάς για το ίδιο αντικείμενο.  Εννοείται ότι θα μπορούσαμε να δούμε ως αδύναμο σημείο στη θεωρία του το ότι προτείνει την αντιπαλότητα ως τη βασική δυναμική στις ανθρώπινες σχέσεις.  Διαβάζοντάς τον, δυσκολευόμαστε να φανταστούμε μία μορφή συνεργασίας να αναδύεται. Ο Girard δεν προτείνει έναν μηχανισμό ο οποίος θα μας παρουσίαζε τη γενικευμένη συνεργασία στις κοινότητες και σε ένα βαθμό αυτό είναι λογικό καθώς στόχος του είναι να μας υποδείξει τον μηχανισμό της σύγκρουσης.

 

Και όμως μέσα στη θεωρία του θα ανακαλύψουμε το μηχανισμό της μέγιστης ομοθυμίας. Οι κοινωνίες ομοθυμούν και συνεργάζονται απόλυτα τη στιγμή που επιλέγουν και εξοντώνουν το εξιλαστήριο θύμα.

 

 

 

Το Πρότυπο

 

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη θεωρία του Ζιράρ πρέπει να εντάξουμε στην ανάλυσή μας και το ρόλο του προτύπου. Ας φανταστούμε μία διάσημη ηθοποιό και μία έφηβη που τη θαυμάζει. Η ηθοποιός λειτουργεί ως πρότυπο για την  έφηβη. Επιθυμεί κάτι, η έφηβη θαυμάστριά της θα μιμηθεί την επιθυμία του προτύπου της.

 

Ας αντιδιαστείλουμε  την άποψη του φιλοσόφου Hegel για την επιθυμία με όσα μας λέει o Girard.

 

Ο Hegel θα πει ότι η επιθυμία επιθυμεί την επιθυμία του άλλου. Ο Girard θα πει ότι η επιθυμία είναι μιμητική και οικειοποιητική.  Δεν επιθυμεί την επιθυμία του άλλου ως επιθυμία αυτή καθαυτή αλλά μιμείται την επιθυμία του άλλου για ένα αντικείμενο. Η πραγματική αιτία είναι ο Άλλος.

 

 

Η Μίμηση ως κατεξοχήν τρόπος Μάθησης

 

Σε κάποιο επίπεδο η θεωρία του Ζιράρ προσιδιάζει σε σύγχρονες συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις, κάτι που μας ξενίζει καθώς από αυτές λείπει έντονα το στοιχείο της αυτενέργειας. Οι θεωρητικοί για παράδειγμα της κοινωνικής μάθησης δηλώνουν ότι τα άτομα μαθαίνουν παρατηρώντας τους άλλους είτε με πρόθεση είτε τυχαία. Αυτή η διαδικασία αποδίδεται στα αγγλικά ως “ modelling” και στα δικά μας ως “μάθηση μέσω μίμησης του προτύπου”. Η διαδικασία επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικό status και η ομοιότητα προς εμάς.

 

Ο Girard ουσιαστικά ισχυρίζεται εκλογικεύοντας μία τέτοια θέση ότι “κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα είναι προϊόν μαθήσεως και κάθε μάθηση είναι βασισμένη στη μίμηση”.

 

 

Ένα Παράδειγμα 

 

Ας προσεγγίσουμε τώρα ένα ακόμα παράδειγμα. Μπορούμε να φανταστούμε έναν διάσημο ερευνητή καθηγητή και έναν φιλόδοξο φοιτητή του. Ο καθηγητής λειτουργεί ως πρότυπο για τον φοιτητή και συνειδητά και έντιμα θεωρεί ότι προσπαθεί να τον βοηθήσει να γίνει και ο ίδιος ένας εξαίρετος επιστήμονας. Το ίδιο και ο φοιτητής θεωρεί ότι ο θαυμασμός που νιώθει είναι ειλικρινής και πηγαίος.

 

Σε κάποια στιγμή του ακαδημαϊκού έτους ο καθηγητής μας επιδιώκει μία επιχορήγηση για το εκπαιδευτικό του έργο. Λειτουργώντας ως μεσολαβητής της επιθυμίας, ο καθηγητής άθελά του εμβάλλει την επιθυμία για μία παρόμοια επιχορήγηση στον  φοιτητή του. Σε αυτό το σημείο έχουμε την εμφάνιση της οικειοποιητικής επιθυμίας καθώς και τα δύο μέρη επιθυμούν το ίδιο πράγμα, στην περίπτωσή μας την επιχορήγηση.

 

 

 

Η Εξωτερική Μεσολάβηση

 

Επίσης αυτό το στάδιο στη θεωρία μας ονομάζεται και στάδιο της “εξωτερικής μεσολάβησης”, εφόσον ακόμα βρισκόμαστε στην εκδήλωση της επιθυμίας για το εξωτερικό αντικείμενο, που στην περίπτωσή μας είναι η επιχορήγηση. Καθώς οι επιθυμίες γίνονται πιο έντονες οι πράξεις τους επίσης γίνονται πιο έντονες. Οι επιθυμίες οξύνονται ακριβώς επειδή η επιθυμία είναι μιμητική.

 

 

Η Ενίσχυση της Επιθυμίας

 

Ο καθηγητής μας παρατηρεί ότι και ο φοιτητής επιθυμεί την επιχορήγηση και αυτό επιβεβαιώνει και ισχυροποιεί τη δική του επιθυμία. Όσο περνά ο καιρός, τόσο σιγουρεύεται ότι η επιθυμία του αφορά ένα αντικείμενο που αξίζει να το επιθυμεί κανείς. Ο καθηγητής μας εκτιμά τον φοιτητή του,  όπως βέβαια και ο φοιτητής τον καθηγητή.  Καθώς οι δύο πρωταγωνιστές της ιστορίας μας εντείνουν τις προσπάθειές τους να αποκτήσουν την επιχορήγηση,  σταδιακά επικεντρώνονται ο ένας στον άλλο σε βαθμό που σχεδόν ξεχνούν το αντικείμενο που επιθυμούν.

 

 

Η Εσωτερική Διαμεσολάβηση

 

Βρισκόμαστε πλέον στην “εσωτερική διαμεσολάβηση”, εφόσον ο στόχος είναι η επικράτηση και όχι το αντικείμενο που πια προβάλλει ως πρόφαση, αφορμή. Αυτή η αλλαγή παρουσιάζει ανάγλυφα την ικανότητα να δημιουργήσουμε μία μεταφυσική επιθυμία για την ίδια την επιθυμία, όχι απλά για την επιθυμία του αντικειμένου.

 

 

Οι Διπλοί

Στο στάδιο που βρισκόμαστε τα όρια ανάμεσα στο πρότυπο και το εμπόδιο είναι συγκεχυμένα. Οι δύο πρωταγωνιστές μας έχουν σχεδόν συγχωνευτεί και είναι ταυτόχρονα και το πρότυπο και το εμπόδιο ο ένας για τον άλλον. Πλέον, βρισκόμαστε στο επόμενο στάδιο στη “συγκρουσιακή μίμηση”. Σε αυτό το σημείο, αν οι πρωταγωνιστές μας είχαν τη δυνατότητα να δουν τους εαυτούς τους, θα συνειδητοποιούσαν ότι έχουν γίνει διπλοί, ομοιότυπα.  Αυτό που μιμούνται είναι την άνοδο της έντασης στη μίμηση τους.

 

Αυτή η τριγωνική φύση της διαδικασίας, ανάμεσα στον μεσολαβητή – πρότυπο και τον φοιτητή από τη μία στη βάση του τριγώνου και το αντικείμενο της επιθυμίας στην κορυφή εξερευνάται στο έργο “Ψέμα, επιθυμία και μυθιστορηματική αλήθεια.  Εκεί αναπτύσσει τις εκδηλώσεις του ανταγωνισμού που εντείνεται διαρκώς, όπως και τις επιπτώσεις του.

 

 

Ποιον Επιθυμούμε πραγματικά;

 

Η επιθυμία για το αντικείμενο είναι στην ουσία της μία επιθυμία προς τον μεσολαβητή – πρότυπο. Στην εσωτερική μεσολάβηση, αυτή η επιθυμία προκαλείται από το ίδιο το πρότυπο.  Γοητευμένο από το πρότυπο του, το άτομο που θαυμάζει δεν αρκείται στο ρόλο του πιστού υποτελούς. Το μόνο που σκέφτεται είναι να αποκηρύξει τα δεσμά της μεσολάβησης. Τα δεσμά ωστόσο όλο και δυναμώνουν, καθώς η επιθετικότητα που εισπράττει από το πρότυπο του αντί να μειώνει το κύρος του, αντίθετα το αυξάνει. Το υποκείμενο βρίσκεται ανάμεσα σε δύο πολύ έντονα συναισθήματα προς το πρόσωπο που ονομάζουμε πρότυπο – μεσολαβητή. Τον πιο υποτακτικό σεβασμό από τη μία και την πιο έντονη εχθρότητα από την άλλη. Πρόκειται για το πάθος που ονομάζουμε “μίσος”.

 

Αν το σκεφτούμε, μόνο κάποιος ο οποίος μας εμποδίζει από την ικανοποίηση μιας επιθυμίας που ο ίδιος μας ενέπνευσε μπορεί να γίνει πραγματικά αντικείμενο μίσους.

 

“Το πρόσωπο που μισεί, πρώτα μισεί τον εαυτό του για τον μυστικό θαυμασμό που επικαλύπτει η εχθρότητα.”

 

 

Η Αλλαγή της Εστίασης

 

Για να επιστρέψουμε στο παράδειγμά μας,  ο καθηγητής και ο φοιτητής καθώς ανταγωνίζονται για την επιχορήγηση αλλάζουν εστίαση. Ο σκοπός τους είναι να εμποδίσουν ο ένας τον άλλον. Ο κάποτε καλός, πιστός φοιτητής, βρίσκει τον εαυτό του να μισεί το πρότυπο του. Σε αυτό το σημείο ο φοιτητής δεν είναι πλέον φοιτητής απλά, και το πρότυπο δεν είναι απλά το πρότυπο που ενέπνευσε την επιθυμία. Το πρότυπο βλέπει τον φοιτητή ως ίσο. Μεταμορφώθηκε σε ανταγωνιστή και κάτι ακόμα περισσότερο.  Ένα ομοιότυπο του εαυτού του. Και τα δύο μέρη παλεύουν με τη σύγκρουση να μισούν και να αγαπούν ο ένας τον άλλον ταυτόχρονα.

 

Αυτή η εσωτερική σύγκρουση τους βασανίζει τόσο, που επιθυμούν με κάθε τρόπο να την ξεπεράσουν. Πιστεύουν ότι αυτό μπορεί να γίνει εκμηδενίζοντας τον άλλον. Επιδιώκοντας την εξόντωση του διπλού τους, του όμοιού τους στην πραγματικότητα επιδιώκουν την εξόντωση του εαυτού τους. Είναι ενδεχόμενο σε αυτό το σημείο βία να ξεσπάσει ανάμεσα τους. Μέσα στο πλαίσιο του πολιτισμού συνήθως αυτή η βία, αυτή η σύγκρουση θα μεταβιβαστεί σε ένα νέο αντικείμενο που λειτουργεί ως υποκατάστατο.

 

 

Είσοδος του Αποδιοπομπαίου Τράγου

 

Εδώ βρισκόμαστε στο δεύτερο σημαντικό σημείο της θεωρίας μας. Έχουμε την είσοδο στη σκηνή ενός αποδιοπομπαίου τράγου, κάτι απαραίτητο εξαιτίας του συνεχόμενου κύκλου έντασης και βίας ανάμεσα στους ομοίους. Ο θυμός και η επιθετικότητα πρέπει να διασκορπιστεί. Μία άλλη δυνατότητα θα ήταν να παράξει το υλικό για μία μεταμόρφωση μέσω ενδοσκόπησης και διαλογισμού ( κάτι που να προσιδιάζει σε μία ψυχαναλυτική η πνευματική προσέγγιση).

 

Ο Girard μοιάζει να αποδέχεται το δυτικό επιστημονικό μοντέλο του θυμού, ως ένα φυσικό συναίσθημα του ανθρώπινου όντος.

 

… “η φυσιολογία της βίας έχει μικρή απόκλιση από το ένα άτομο στο άλλο ακόμα και από έναν πολιτισμό στον άλλον”

 

 

 

Η Βία ως Σώμα 

 

Από τη στιγμή που ξυπνά, η επιθυμία για βία ενεργοποιεί συγκεκριμένες αλλαγές στο σώμα των  ανθρώπων. Τους προετοιμάζει για μάχη. Αυτή η διάθεση προς βία δεν εξαφανίζεται, όταν φύγει η αρχική αιτία ενεργοποίησης. Η Ιστορία μας διδάσκει ότι είναι πολύ πιο δύσκολο να κατευνάσουμε μία διάθεση προς βία από το να την προκαλέσουμε,να την εγείρουμε, ειδικά μέσα στο πλαίσιο μιας κανονιστικής κοινωνικής συμπεριφοράς.

 

Καθώς στη θεωρία του Girard τα συναισθήματα έχουν έναν πολύ έντονο ρόλο,  απαιτείται μία κάθαρση, ένα γεγονός δραματικό που θα κατευνάσει την ένταση. Σε πολλές περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι η βία ανάμεσά μας. Το διαπιστώνουμε συχνά στις καθημερινές μας συναλλαγές. Μία λογομαχία που ξαφνικά παίρνει διαστάσεις ανεξέλεγκτες. Ο Girard κατευθύνει τη σκέψη μας στις περιπτώσεις που ο διάλογος και η συναίνεση δεν επαρκούν για να λυθεί η σύγκρουση.

 

Θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει στον άνθρωπολόγο μας ότι κάθε σύγκρουση μπορεί δυνητικά να αντιμετωπιστεί μέσω του διαλόγου και της συναίνεσης. Σίγουρα όμως αυτό είναι κάτι μάλλον δεοντολογικό και όχι πραγματικό.

 

 

 

Ο Φαρμακός

 

Ας επανέλθουμε όμως στο εικονικό μας παράδειγμα. Τον καθηγητή και τον φοιτητή του. Αντί να καταστρέψει ο ένας τον άλλον, εστιάζουν τη σύγκρουσή τους σε κάτι άλλο, εξωτερικό. Την επαναπροσδιορίζουν. Θα ψάξουν και θα ανακαλύψουν έναν τέταρτο παράγοντα στην τριαδική φύση της μΙμητικής επιθυμίας. Πιστεύοντας ότι κοιτάζουν πιο ψύχραιμα την ιστορία της αντιπαλότητας τους, ανακαλύπτουν αυτό που θεωρούν την πραγματική αιτία της σύγκρουσης. Τον αποδιοπομπαίο τράγο

 

“Στην περίπτωση που η οικειοποιητική μίμηση χωρίζει, οδηγώντας δύο ή περισσότερα υποκείμενα να στραφούν προς το ίδιο αντικείμενο έχοντας την επιθυμία να το οικειοποιηθούν, η συγκρουσιακή μίμηση θα τους ενοποιήσει αναπόφευκτα στο να συγκλίνουν στον ένα και μοναδικό αντίπαλο που όλοι επιθυμούν να καταστρέψουν.”

 

Ο Ζιράρ δεν μας εξηγεί λεπτομερειακά στα έργα του πώς προκαλείται η συνεργασία και η ενοποίηση ενάντια στο εξιλαστήριο θύμα, ούτε και επιμένει σε λεπτομέρειες που θα μας φώτιζαν όσον αφορά το αναπόφευκτο της πράξης. Προφανώς, η διαδικασία είναι αναπόφευκτη στο βαθμό που – εάν δεν εμφανιστεί – τότε η βία μέσα στην κοινότητα θα συνεχίσει να κλιμακώνεται με κίνδυνο την καταστροφή της.

 

 

Το Θύμα δεν είναι τυχαίο

 

Το σημαντικό κατά τον Ζιράρ είναι πως το εξιλαστήριο θύμα δεν είναι τυχαίο. Στην περίπτωση των πανεπιστημιακών μας, η επιχορήγηση που τους ώθησε στη σύγκρουση έδωσε τη θέση της σε κάποιο πρόσωπο που ήταν κοντά τους και ήταν ευάλωτο. Οι πανεπιστημιακοί θα μεταβιβάσουν όλη την επιθετικότητα και τη βία σε μία γυναίκα από το Ιράκ η οποία προσελήφθη από το πανεπιστήμιο για ένα εξάμηνο, ώστε να διδάξει ισλαμικές σπουδές. Η ίδια, μία πρόσφυγας που αναζήτησε άσυλο. Θα την στοχοποιήσουν.  Είναι, προφανώς η αιτία που οι επιχορηγήσεις είναι δύσκολες σε αυτό το πανεπιστήμιο. Η άφιξη της χάλασε το όμορφο ειρηνικό κλίμα. Είναι σίγουρα η πραγματική αιτία της σύγκρουσης.

 

 

Οι Αναγκαίες Συνθήκες 

 

Υπάρχουν κάποιες συνθήκες που πρέπει να πληρούνται, ώστε να έχουμε την επιλογή του εξιλαστηρίου θύματος. Καταρχάς, και εξ ορισμού πρόκειται για ένα τυχαίο θύμα, τυχαίο στον βαθμό που στην πραγματικότητα δεν έχει καμία άμεση σχέση με τα προβλήματα που έχουν οδηγήσει στην κοινωνική αναστάτωση. Από την άλλη, το θύμα δεν είναι τυχαίο στο βαθμό που όλα τα εξιλαστήρια θύματα συγκεντρώνουν κάποια κοινωνικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά που επιτρέπουν στο Ζιράρ να τα ταυτοποίησει ως ξεχωριστά γκρουπ ανθρώπων.

 

Συνήθως είναι κάποιοι ή κάποιος που έρχεται ως προέλευση έξω από την κοινότητα, στα όρια της κοινότητας, όχι κάποιος εντελώς ξένος σε αυτήν. Ανήκει στην κοινότητα, έχει όμως χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν.  Η λίστα είναι μεγάλη: ορφανά παιδιά, ηλικιωμένοι,  όσοι έχουν σωματικές δυσμορφίες,  γυναίκες, μειονότητες κάθε είδους, οι άποροι, οι έχοντες οποιοδήποτε φυσικό ή πραγματικό ελάττωμα το οποίο δεν μπορούν να κρύψουν.

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή η λίστα είναι μία λίστα που κατά κάποιον τρόπο μπορεί να μας περιβάλλει όλους σε κάποια στιγμή της ζωής μας. Δεν θα ήταν πραγματικά δύσκολο το να βρει κανείς ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά σε οποιοδήποτε πρόσωπο. Από την άλλη, η δυσκολία έγκειται, όταν προσπαθούμε να προβλέψουμε ποιο πρόσωπο ή ποια ομάδα προσώπων θα αποτελέσουν εξιλαστήρια θύματα, πριν συμβεί το γεγονός.

 
Το Θύμα είναι ευάλωτο, δεν μπορεί να κρυφτεί

Ένα βασικό στοιχείο εδώ είναι ότι αυτά τα άτομα ξεχωρίζουν, δεν μπορούν να κρύψουν τα χαρακτηριστικά τους ειδικά σε στιγμές γενικευμένου χάους και έντασης. Είναι, επομένως, πιο ευάλωτα και άρα πιο εύκολο να στοχοποιηθούν. Τα άτομα αυτά, ωστόσο, όσο και οι ομάδες δεν επιλέγονται ως θύματα μόνο και μόνο επειδή είναι πιο εύκολο να επισημανθούν και είναι πιο ευάλωτα. Έχουν επιλεγεί ως θύματα διότι “φέρουν πάνω τους τα σημάδια του θύματος”. Εξαιτίας της ευπάθειας και της μοναδικότητας του θύματος, οι επιτιθέμενοι ( η πλειοψηφία) εύκολα προσδίδουν σε αυτούς τους ανθρώπους τη στάμπα ότι οφείλουν να θυματοποιηθούν. Η ανθρώπινη Ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα στοχοποίησης του διαφορετικού ή αυτού που μπορεί να γίνει διαφορετικό.

 

 

Τα Ευαγγέλια Επισημαίνουν

 

Ο Girard κάνει αναφορά στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη, στο σημείο που οι μαθητές ρωτούν για τον άνθρωπο ο οποίος γεννήθηκε τυφλός και αναρωτιούνται εάν αυτό είναι σφάλμα δικό του ή των γονιών του. Η ανθρώπινη Ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα που οι κοινότητες κατηγορούν τον άρρωστο, τον χαρισματικό, τον ανάπηρο ως υπεύθυνο της εξάπλωσης του κακού, της νόσου.

 

Ο Ζιράρ διαβάζει προσεκτικά τους μύθους και τα ιστορικά κείμενα στην προσπάθειά του να εξηγήσει τη βία που προκαλείται από την αντιπαλότητα του προτύπου και του ανταγωνιστή, οι οποίοι τώρα λειτουργούν ως όμοιοι (doubles). Αφού έχουν ενοποιηθεί και η έντασή τους έχει οξυνθεί από τη μιμητική διαδικασία ανακαλύπτουν ένα θύμα. Πιστεύουν ειλικρινά και απόλυτα πως είναι η πραγματική αιτία του κακού, της βίας που προηγήθηκε και ακολουθούν τη μόνη λογική πορεία κατά τη γνώμη τους. Την καταστροφή του θύματος.

 

 

Ο Μιμητικός Κύκλος

 

Η καταστροφή του θύματος είναι μέρος του μιμητικού κύκλου. Καθώς ο ένας από τους “ομοίους” συνειδητοποιεί ότι αυτό το συγκεκριμένο πρόσωπο, το θύμα, είναι η αιτία για όλα τα προβλήματα, ο άλλος στο ζεύγος σπρωγμένος από τον μιμητισμό βλέπει ακριβώς το ίδιο. Και από την ιστορική προοπτική αλλά και από την ψυχο-κοινωνική είναι απαραίτητο για ολόκληρη την κοινότητα να υπάρχει ομοφωνία για την εξόντωση του θύματος.  Η διαδικασία ωστόσο δεν είναι λογική, όπως οι θυσιαστές πιστεύουν. Ενώ είναι καθόλα σίγουροι ότι το θύμα είναι απόλυτα υπεύθυνο για την κοινωνική αναταραχή και ότι η πράξη τους είναι απόλυτα δικαιολογημένη και απαραίτητη από την άλλη δεν μπορούν να δουν ότι το θύμα είναι τυχαίο. Πάρα ταύτα μόλις η διαδικασία ξεκινήσειι, μία γενική ομοθυμία μέσω της μίμησης απλώνεται στην κοινότητα.

Η Θυσιαστική Ομοθυμία

 

Σύμφωνα με τον Girard, καθώς η κοινότητα είναι συγκεντρωμένη και έχει συμφωνήσει στον στόχο της εξολόθρευσης, το θύμα εξοντώνεται. Το μοτίβο αυτό φωτίζεται σε πολλές περιπτώσεις ιστορικές και μυθολογικές. Οι συμπτώσεις και οι ομοιότητες είναι τόσο χτυπητές, ώστε αυτός ο μηχανισμός έγινε το θεμέλιο για τη θεωρία της βίας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας,  την ανάπτυξη της τελετουργίας που χαρακτηρίζει τον πολιτισμό και φυσικά την εξάχνωση της βίας μετά τη θυσία.

 

Ως παράδειγμα περιγράφεται η διαδικασία μέσω της οποίας ο εβραϊκός πληθυσμός θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη βουβωνική πανώλη σε πολλές μεσαιωνικές πόλεις κάτι που οδήγησε στο σφαγιασμό του. Επίσης, είναι χαρακτηριστικές οι ομοιότητες που συναντάμε στις δίκες των μαγισσών του μεσαίωνα. Χρησιμοποιεί ιστορικά κείμενα τα οποία αποκαλύπτουν τη θέση των διωκτών. Μας παρουσιάζει με αυτό τον τρόπο ένα φαινόμενο σχεδόν ομαδικής τύφλωσης μπροστά στην αλήθεια.

 

 

Αφήνοντας τα ίδια τα κείμενα να μιλήσουν

 

Μέρος της δύναμης που έχει η θεωρία του Ζιράρ έγκειται στο γεγονός ότι η ανάλυση στα κείμενα και στα ιστορικά ντοκουμέντα είναι σχεδόν αδύνατο να αμφισβητηθεί.  Παρατηρείται μία τυπολογία που επαναλαμβάνεται με ακρίβεια στις περιπτώσεις της συλλογικής βίας.  Παρότι η βαθύτερη ανάλυση των γεγονότων μπορεί να μας αποκαλύψει και άλλες αιτίες, άλλες διαδρομές,  το γεγονός παραμένει, όπως σωστά επισημαίνεται, ότι μεγάλες κοινωνικές ομάδες που θεωρητικά συγκροτούνται από λογικά όντα με ευρύ ορίζοντα σκέψης, με κάποιον τρόπο μεταμορφώνονται σε δολοφονικές, παράλογες κοινότητες ικανές για απίστευτη βαρβαρότητα.  Αυτό το μοτίβο εγείρει πάντα την ίδια ερώτηση.

 

Πώς είναι δυνατόν άνθρωποι να επιβάλουν στους συνανθρώπους τους τόση βία;

 

Ο Girard πιστεύει ότι ο μηχανισμός πίσω από το μοτίβο είναι η μίμηση.  Ως βάση έχουμε τη σκέψη ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να ακολουθούν σαν πρόβατα σε παρόμοιες συνθήκες.  Η ιστορική του ανάλυση μας δείχνει ότι το μοτίβο μοιάζει να εξελίσσεται απαράλλαχτο στο πέρασμα των αιώνων. Η μεθοδολογία του βασίζεται στην ιστορική ανάλυση. Αφήνει τα κείμενα να μιλήσουν αποφεύγοντας ψυχολογικές και κοινωνιολογικές θεωρίες για να στηρίξει τη θέση του.

 

 

Η Θεωρία του Girard και οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες

 

Η θεωρία του Girard δεν έγινε δυνατό να ενοποιήσει τον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών. Πάρα ταύτα η θεωρία της κοινωνικής μάθησης και η ψυχολογική θεωρία των συστημάτων επιβεβαιώνουν μέρος των συμπερασμάτων του. Πολλές έρευνες έχουν γίνει προς αυτήν την κατεύθυνση. Σε όλες τα άτομα θεωρούν ότι είναι άνθρωποι λογικοί, υπεύθυνοι, γεμάτοι ανοχή και κατανόηση.  Όταν βρεθούν όμως σε ομάδες, και αυτές οι ομάδες περάσουν μέσα από διαδικασία πίεσης από αυταρχικές δυνάμεις λειτουργούν εντελώς διαφορετικά.

 

Ο Girard θεωρεί ότι η δική του θεωρία για τη βία η οποία βασίζεται στη μίμηση δεν έρχεται σε αντίθεση με αντίστοιχες θεωρίες που αναπτύχθηκαν στην προσπάθεια να εξηγηθεί ειδικά το ναζιστικό έγκλημα. Η Hanna Arendt εστίασε την προσοχή της στην κοινοτοπία του κακού (Banality of Evil) παρακολουθώντας και καταγράφοντας τη δική του ναζί Eichmann στην Ιερουσαλήμ. Η πρόταση της Arendt είναι ότι η απουσία κριτικής σκέψης επιτρέπει την εξάπλωση του κακού. Αυτό ο Girard το ενσωματώνει ως ένα μηχανισμό που τυφλώνει το πλήθος τη στιγμή της μίμησης. Όπως περιγράφει στα έργα του, οι μελέτες που ακολουθούν την καταστροφή του θύματος κάνουν λόγο για απουσία κριτικής σκέψης και αναρωτιούνται για μία συμπεριφορά ανεξήγητη. Ο Girard αυτή τη συμπεριφορά την τοποθετεί στις συνέπειες που η μίμηση οδηγεί ολόκληρες ομάδες ανθρώπων να εκτονώσουν τη συλλογική βία η οποία υποσκάπτει τα θεμέλια της.

 

 

Το Πείραμα του Stanley Milgram

 

Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει το πείραμα που έγινε από τον Milgram σε μία σειρά από άτομα. Αυτοί που καθοδηγούσαν το πείραμα έδιναν την εντολή σε μία ομάδα να κάνει ηλεκτροσόκ σε μία δεύτερη ομάδα ανθρώπων. Η αιτιολογία ήταν ότι η δεύτερη ομάδα “όφειλε” να “μάθει” κάποια πράγματα και επομένως με τον τρόπο αυτό θα βελτίωναν τη μαθησιακή τους ικανότητα. Κάθε φορά που οι “μαθητευόμενοι” έκαναν κάποιο λάθος τα άτομα της πρώτης ομάδας παροτρύνονταν να εκτελέσουν ηλεκτροσόκ με αυξανόμενη ένταση, όσο τα λάθη αυξάνονταν. Το πραγματικό υποκείμενο του τεστ ήταν τα άτομα της πρώτης ομάδας χωρίς φυσικά να το γνωρίζουν. Οι ερευνητές τούς είχαν χορηγήσει ένα μικρό ηλεκτροσόκ πριν το ξεκίνημα του πειράματος. Γνώριζαν, επομένως, πως είναι το αίσθημα και είχαν ενημερωθεί πως τα ηλεκτροσόκ που θα μετέδιδαν θα ήταν πολύ πιο ισχυρά και επώδυνα.

 

 

 

Ο πραγματικός σκοπός του Πειράματος 

 

Στην πραγματικότητα αυτό που ενδιέφερε τους μελετητές ήταν να ερευνήσουν την επωδό που άκουγαν από τους ναζί στρατιώτες, ότι εκτελούσαν απλά διαταγές. Προσπάθησαν λοιπόν να δουν πώς θα αντιδρούσαν “πολιτισμένοι” και ευρισκόμενοι” σε πολύ λιγότερο δύσκολες συνθήκες Αμερικανοί.

 

Η έκπληξη του Μίλγκραμ ήταν μεγάλη, όταν τα ηλεκτροσόκ διαδέχονταν το ένα το άλλο ακόμα και όταν  ο μαθητευόμενος είχε σταματήσει να απαντά και ενώ προηγουμένως είχε χτυπήσει στον τοίχο δηλώνοντας ότι δεν μπορεί να συνεχίσει άλλο. Τα δύο τρίτα των συμμετεχόντων χορήγησαν 450 βολτ, το ανώτατο όριο του σοκ.

 

Η πρώτη ομάδα δεν είχε επαφή με τη δεύτερη και αυτό που γνώριζαν είναι ότι, όταν σταματούσαν οι απαντήσεις, αυτό σήμαινε ότι το υποκείμενο στο δεύτερο δωμάτιο είχε χάσει τις αισθήσεις του.

 

Το αποτέλεσμα του Πειράματος

 

Το πείραμα του Milgram αποδεικνύει δυστυχώς ότι λογικοί και έξυπνοι άνθρωποι είναι πολύ εύκολο να κάνουν κακό σε άλλους. Το μόνο που χρειάζεται είναι μία οδηγία από μία πηγή που τη θεωρούν αυθεντία ή ιεραρχικά ανώτερη. Παρόμοια πειράματα έφεραν παρόμοια αποτελέσματα.  Σε αρκετές περιπτώσεις είχαμε συμπεριφορές παράλογες και απάνθρωπες.

 

Αρκετές θεωρίες έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τη βαρβαρότητα και τη σκληρότητα που ασκείται από μεγάλες κοινωνικές ομάδες.  Μία από αυτές είναι η θεωρία του Blumer. Ο συγκεκριμένος αντιδιαστέλλει τις “κυκλικές αντιδράσεις” με τις “ερμηνευτικές αντιδράσεις”.  Όταν τα μέλη μιας ομάδας βρίσκονται σε μία διαδικασία ερμηνευτικών αντιδράσεων, επιχειρούν να ερμηνεύσουν, όσο μπορούν καλύτερα, τη συμπεριφορά των άλλων, προτού οδηγηθούν σε κάποια πράξη.

 

 

Αντίθετα στις “κυκλικές αντιδράσεις” τα μέλη μιας ομάδας αδυνατούν να εξετάσουν και να ερμηνεύσουν σωστά μία κατάσταση που έχει να κάνει με συμπεριφορές άλλων ανθρώπων.  Όταν αυτό συμβαίνει, τα μέλη της δικής τους ομάδας έχουν την τάση να τους ακολουθούν στην εσφαλμένη εκτίμηση. Το αποτέλεσμα είναι μία κυκλική κλιμάκωση, μία διάχυση, που μπορεί πολύ δύσκολα να αντιμετωπισθεί.

 

 

Η Ταύτιση με την Ομάδα

Ας παρακολουθήσουμε τα ίδια τα λόγια του Blumer: Καταρχάς, όταν κάποιος ταυτίζεται με μία μεγάλη ομάδα το συναίσθημα που νιώθει να αναδύεται είναι αυτό μίας σχεδόν μεταφυσικής μεταμορφωτικής δύναμη. Η αίσθηση του συλλογικού μπορεί στη συνέχεια να ενισχύσει, να επηρεάσει, ή να εμποδίσει το υποκείμενο στη δραστηριότητά του. Το συλλογικό επιβάλλεται σε αυτές περιπτώσεις απόλυτα στο ατομικό.

 

Στη συνέχεια αυτή η μετάπτωση στο συλλογικό κλείνει την πόρτα στο διάλογο και σε κάθε μορφή διαμεσολάβησης. Από εκεί και πέρα έχουμε κυκλικές αντιδράσεις, μη ελεγχόμενες πλέον.

 

 

Η Λειτουργία του Πλήθους

Η σημασία του πλήθους ( όχλος )  και της συμπεριφοράς του μπορεί να ανιχνευθεί σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο ο όχλος  έχει τη δυνατότητα να επιδράσει καταλυτικά στις οποίες ατομικές δομές απελευθερώνοντας τα άτομα από παραδοσιακές αξίες και νόρμες. Στο δεύτερο, η δύναμη του όχλου κάνει το άτομο έτοιμο να ριχθεί σε πράξεις παράτολμες, μη λογικές.  Γεμάτος με λανθάνουσες δυνάμεις και προς καταστροφή και προς δημιουργία, ο όχλος είναι ένας σημαντικός παράγοντας ειδικά στις κοινωνίες που περνούν διαδικασία μεταμόρφωσης.

 

Είναι πολύ σύνηθες τα άτομα να χάνουν την αίσθηση της προσωπικής τους ταυτότητας σε τέτοιες καταστάσεις. Αυτό το συναίσθημα μπορεί να βιωθεί και ως θετικό κάποιες φορές. Απελευθερώνει ενίοτε από τα εσωτερικά δεσμά που μας συγκροτούν ως προσωπικότητες.

 

 

 

Παράγοντες – Καταλύτες  Διάφοροι παράγοντες επηρεάζουν αυτή τη διαδικασία η οποία οδηγεί στη μείωση της ατομικής συνείδησης. Βοηθητικά δρουν:
  • η αυξημένη ανωνυμία
  • η μειωμένη υπευθυνότητα απέναντι στις πράξεις
  • το συναίσθημα του συνανήκειν,
  • το μέγεθος της ομάδας
  • και η ψυχολογική ανάταση.

Σε τέτοιες περιπτώσεις έχουμε και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα. Το πρώτο σύμπτωμα που παρατηρείται είναι η δεκτικότητα των ατόμων να δεχτούν υπόδειξη, να δράσουν εντελώς διαφορετικά από τη συνήθη συμπεριφορά τους

 

 

 

Οι Κοινωνίες τις Ώρες της Έντασης

 

Αυτές οι μελέτες προσφέρουν και εμπειρικά παραδείγματα τα οποία στηρίζουν τη θεωρία του Girard για την μιμητική σύγκρουση και τον θύματοποιητικό μηχανισμό. Ο Girard περιγράφει στο επίπεδο της συμπεριφοράς αυτό που έχει διακρίνει ως μοτίβο να επαναλαμβάνεται στην Ιστορία, τη μυθολογία και τα κλασικά έργα: Όταν οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν παράγοντες μεγάλης έντασης, έχουν την ικανότητα να λειτουργούν ως ένας νους, κάτι που τους οδηγεί να πιστέψουν ότι ένα υποκείμενο ή μία ομάδα ανθρώπων είναι η αιτία των προβλημάτων τους.  Παρότι δεν υπάρχει κάποια λογική απόδειξη ενοχής, η κοινότητα συχνά δαιμονοποιεί και θυματοποιεί το άτομο ή την ομάδα των εξιλαστηρίων θυμάτων.

 

Και η Hanna Arendt και οι θεωρίες που είδαμε παραπάνω παρουσιάζουν στην ουσία του τον ίδιο μηχανισμό, που περιγράφει και ο Girard.  Αυτό που προσθέτει εντονότερα ο Girard στη θεωρία των ομαδικών συστημάτων είναι την κατάδειξη του μηχανισμού του αποδιοπομπαίου τράγου,του Φαρμακού.

 

 

Η Πρόσκαιρη, Φαινομενική Γαλήνη

 

Στη συνέχεια τονίζει ότι η γαλήνη που επέρχεται μετά από τη διαδικασία ούτε διαρκεί, ούτε και είναι ηθική. Θεωρεί ότι η ίδια η διαδικασία απλώνει απλά τους σπόρους για τη μελλοντική βία και ενσωματώνει τους μηχανισμούς της βίας μέσα στο πλαίσιο της τελετουργίας. Η βία γεννά βία και αυτό αποδεικνύεται και από τη σύγχρονη έρευνα.

 

Θα ήταν καλό να επισημάνουμε και ένα ακόμα στοιχείο του θυματοποιητικού μηχανισμού.  Πολλές φορές το θύμα πιστεύει τις κατηγορίες που του προσάπτουν. Είναι μέρος του μηχανισμού ότι πολύ συχνά οι αποδιοπομπαίοι τράγοι δεν έχουν συνείδηση του τι ακριβώς συμβαίνει και ακόμα ότι πιστεύουν τις κατηγορίες που τους προσάπτονται. Στις μεσαιωνικές δίκες για μαγεία, η κατηγορούμενη ως μάγισσα πολύ συχνά θεωρούσε ότι πραγματικά ήταν μάγισσα και μάλιστα μπορεί να πίστευε ότι προσπάθησε να προκαλέσει κακό στους γείτονές της. Πάρα ταύτα ο Girard προχωρεί τονίζοντας ότι – ως σύγχρονοι αναγνώστες – γνωρίζουμε ότι η μαγεία δεν υπάρχει, ότι είναι μία δεισιδαιμονία.  Δε μας επηρεάζει το γεγονός ότι και  οι κατηγορούμενοι και οι κατήγοροι συμφωνούν σε αυτό.

 

 

Αρνούμαστε να ακούσουμε

 

“Εμείς εξακολουθούμε να θεωρούμε ότι δεν άξιζε τη θανατική καταδίκη. Δεν πιστεύουμε ότι η μαγεία μπορεί να είναι αποτελεσματική. Δεν έχουμε καμία δυσκολία να δεχτούμε ότι το θύμα συμμερίζεται τη γελοία άποψη των διωκτών του σχετικά με τη μαγεία. Ο σκεπτικισμός μας παρά την ομοθυμία εκείνων δεν κλονίζεται.

 

Όχι μόνο οι δικαστές αλλά και οι μάρτυρες αλλά και το ίδιο το θύμα δεν συμφωνούν με την ανάγνωση που κάνουμε εμείς τα δικά τους κείμενα. Αυτή η ομοθυμία δεν μας επηρεάζει, αν και οι συντάκτες αυτών των κειμένων ήταν εκεί, παρόντες και εμείς όχι…”

 

 

 

Η Άγνοια του Θύματος

 

Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι να αντιληφθούμε ότι για λειτουργήσει ο μηχανισμός, για να κατευναστεί η βία, τα θύματα δεν πρέπει να γνωρίζουν ότι είναι θύματα ενός μηχανισμού. Η κοινότητα που σώθηκε από τη θυσία δεν πρέπει ποτέ να συνειδητοποιήσει ότι τα θύμα ήταν στην πραγματικότητα ένα τυχαία διαλεγμένο, αθώο θύμα. Αν επέλθει αυτή η συνειδητοποίηση, η έκλειψη της βίας δεν θα υπάρξει.

 

Η λειτουργία του μηχανισμού εξαρτάται απόλυτα από τη συγκάλυψη του τρόπου που εκτυλίσσεται.

 

Φτάνουμε λοιπόν και στο τέταρτο βήμα της θεωρίας .Τη θυσία ή τον εξοβελισμό του εξιλαστηρίου θύματος. Στη συνέχεια, διακρίνουμε το πέμπτο βήμα, τον ερχομό της γαλήνης μετά την καταστροφή της υποτιθέμενης αιτίας των προβλημάτων…

 

 

 

Ο Μύθος εδραιώνεται

 

Και τελικά μία μυθολογία αναπτύσσεται, η οποία ερμηνεύει το εξιλαστήριο θύμα με δύο τρόπους. Καταρχάς, ο συγκεκριμένος λέγεται ότι αποτελούσε την αιτία για τα προβλήματα της κοινότητας. Στη συνέχεια, αποδεικνύεται η θεϊκή του παρουσία, καθώς η θυσία του έφερε γαλήνη στην κοινότητα η οποία βρισκόταν στο χείλος της διάλυσης. Τουλάχιστον αυτό συμβαίνει στους μύθους. Η πραγματική ιστορία των γεγονότων πρέπει για πάντα να αποσιωπηθεί..

 

Τέλος, τελετουργίες αναπτύσσονται και καθιερώνονται με βάση τη μυθολογική αφήγηση των γεγονότων και αυτή η τελετουργία λειτουργεί ως φάρμακο για τη βία που απειλεί σε τακτά χρονικά διαστήματα την κοινότητα

 

 

Το Φαινόμενο εντοπίζεται στη Λογοτεχνία και στη Μυθολογία

 

Στη θεωρία του Girard, όταν το θύμα έχει εξοντωθεί η βία μοιάζει μαγικά να σταματά. Το εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι αυτό ακριβώς το φαινόμενο μπορούμε να εντοπίσουμε ξανά και ξανά στην παγκόσμια λογοτεχνία, στη μυθολογία και στην ίδια την ιστορία. Όταν η βία κλιμακώνεται σε μία κοινότητα, εφόσον υπάρξει μία τελετουργική θυσία ενός αθώου θύματος, η βία στην κοινότητα άμεσα σταματά. Αυτή η διαδικασία ενώνει βέβαια τη θεωρία του Girard με τις απαρχές της θρησκείας. Σίγουρα εδώ θα πρέπει να πούμε ότι μία θεωρία που επιχειρεί να ερμηνεύσει τόσο πλατιά θέματα και σε τόσο μεγάλο βάθος σίγουρα εγείρει και αρκετά ερωτήματα για το κατά πόσον μπορεί να δώσει ικανοποιητικές εξηγήσεις σε όλες τις εκφάνσεις του φαινομένου της θρησκείας, για παράδειγμα.

 

Συνεχίζοντας, παρατηρούμε ότι καθώς ο κύκλος της βίας μοιάζει να σταματά σχεδόν μαγικά η κοινότητα μυθοποιεί την κατάσταση, της αποδίδει ιδιότητες “φτιάχνοντας” αναμνήσεις σχετικά με το σταμάτημα της βίας. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας το δολοφονηθέν θύμα θεωρείται η αιτία όλων των προβλημάτων. Αυτό είναι αυταπόδεικτο για την κοινότητα, καθώς τώρα που είναι νεκρό τα προβλήματα της κοινότητας είναι επίσης νεκρά. Επομένως, το πρόσωπο αυτό ήταν κατ’ ανάγκη η αιτία όλης της βίας.

 

 

Η Αναγκαστική Θεοποίηση

 

Ωστόσο, αυτό το θύμα, αυτός ο υπεύθυνος για όλα τα δεινά θα θεοποιηθεί συχνά. Δεν ήταν μόνο η αιτία της βίας. Από τη στιγμή που θυσιάστηκε, έγινε και η σωτηρία της σύνολης κοινότητας, καθώς η βία σταμάτησε. Αντί να θυσιαστεί ολόκληρη κοινότητα, θυσιάστηκε το θύμα.

 

Από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία θεμελιωθεί, γίνεται μύθος. Στην προφορική παράδοση της κοινότητας εντυπώνεται η ιστορία – όχι όπως πραγματικά συνέβη – αλλά ως μύθος. Η μορφή που θυσιάστηκε ήταν στην πραγματικότητα η θεότητα η οποία έσωσε την κοινότητα από τη διάλυση.

 

 

 

Η Πηγή της Θρησκείας είναι ριζωμένη στη βία

 

Εφόσον το μοτίβο ξεκίνησε με την παύση της βίας, έχοντας ως  βάση κάποια ανθρωποθυσία, η συνέχιση του μοτίβου είναι κατανοητή. Καθώς όμως οι κοινωνίες εξελίχθηκαν και με την ανάδειξη των μονοθεϊστικών θρησκειών τη θέση των ανθρωποθυσιών πήραν τα σύμβολα, τα ζώα και οι τελετουργίες. Ο Girard ισχυρίζεται επομένως ότι η πηγή της θρησκείας είναι ριζωμένη στη βία.

 

Η προσπάθειά του να εξηγήσει τις απαρχές της θρησκείας τον εντάσσει στο πλαίσιο των σύγχρονων θεωρητικών που επιχειρούν να ερμηνεύσουν το υπερφυσικό χρησιμοποιώντας τα όπλα της λογικής. Αν και ο Girard δεν έχει ως στόχο να ανατρέψει τη θρησκεία- για το αντίθετο έχει κατηγορηθεί – και αυτός, όπως και ο Freud και ο Nietsche, χρησιμοποίησε σκοτεινά και υποσυνείδητα κίνητρα για να ερμηνεύσει το θρησκευτικό φαινόμενο. Η διαφορά του με τους άλλους στοχαστές είναι ότι επιβεβαιώνει κάποιες θετικές πλευρές που μπορεί να έχει το θρησκευτικό φαινόμενο.

 

Η συγκεκριμένη θεωρία περνά και έξω από το θρησκευτικό, σε πολλές πλευρές της ζωής μας. Οι κοινότητες εφαρμόζουν σε ασυνείδητο επίπεδο τεχνικές εξοστρακισμού και θυματοποίησης. Ο πόλεμος, η οικονομική εξόντωση και πολλές περιπτώσεις θεσμικής βίας μπορούν να αναχθούν στο μηχανισμό της μίμησης. Συχνά όμως παρατηρούμε στις σύγχρονες κοινωνίες ότι το αποτέλεσμα δεν είναι η γαλήνη και η ομόνοια της κοινότητας.

 

 

Η Διαδικασία δεν είναι πλέον Ασυνείδητη

 

Η θέση του Girard είναι ότι αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι η διαδικασία δεν είναι πλέον εντελώς ασυνείδητη. Κατά την άποψή του – η οποία έχει δεχθεί πολύ κριτική –  αυτό οφείλεται στο ότι ο μηχανισμός αποκαλύπτεται στα Ευαγγέλια, όπου για πρώτη φορά το θύμα δεν αποδέχεται την ενοχή του και παρουσιάζει στους διώκτες του ανάγλυφα την πραγματική εικόνα.

 

Τονίζει ότι η βία  είναι πλέον διαρκώς αυξανόμενη, καθώς ο μηχανισμός του αποδιοπομπαίου τράγου δεν είναι πλέον τόσο αποτελεσματικός. Προσεγγίζει τους μύθους και επισημαίνει ότι η παραδοσιακή μορφή τους παρουσιάζει τα γεγονότα από την πλευρά της ευεργετημένης κοινότητας. Από τη μία ευτελίζει τα θύματα  και από την άλλη τα θεοποιεί. Στους παραδοσιακούς μύθους ο μηχανισμός είναι καλά κρυμμένος.

 

 

Ο Μηχανισμός Καταγγέλλεται 

Θεωρεί ωστόσο ότι στα ιουδαϊκά και χριστιανικά κείμενα ο μηχανισμός καταγγέλλεται. Από θεολογική άποψη δεν δέχεται ότι η θυσία του Χριστού αποτελεί ένα δώρο προς την ανθρωπότητα. Αντίθετα θεωρεί ότι είναι η στιγμή που, αν έχουμε ανοιχτά τα μάτια μας, θα αντιληφθούμε πως η θυσία ήταν πάντα μέρος της ανθρώπινης προσπάθειας να περιορίσουμε τη βία εντός της κοινότητας. Επιπρόσθετα, αποκαλύπτεται και η αποτυχία του μηχανισμού να εξαλείψει τη βία. Τα αποτελέσματα είναι πάντα βραχύβια.

 

 

 

Η Θεωρία του Girard, σημαντική ως σύλληψη και εφαλτήριο για διερεύνηση

 

Η σημασία της θεωρίας του Girard, όσον αφορά το ζήτημα της εξάλειψης της βίας δεν είναι άμεσα αντιληπτή. Σίγουρα, εφόσον αληθής στα περισσότερα σημεία της, προσφέρει ένα θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις απαρχές της βίας. Στην ίδια τη θεωρία του ωστόσο, πολύ λίγα στοιχεία μπορούμε να βρούμε που θα μας βοηθούσαν στον περιορισμό της βίας. Στην πράξη, από τη στιγμή που ο μηχανισμός ξεσκεπαστεί και δεν είναι αποτελεσματικός δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τη συνεχή ένταση της βίας.

 

Κάποιοι συγγραφείς έχουν διαγνώσει μία μορφή αποκαλυπτισμού  στα γραπτά του Ζιράρ και κάνουν λόγο για μία πορεία που οδηγεί στην καταστροφή της ανθρωπότητας μέσα σε ένα συνεχόμενο κύκλο βίας.

 

 

Η Ανθρωπότητα μπροστά στη συνειδητοποίηση

Ο ίδιος ωστόσο αλλά και άλλοι θεωρητικοί δίνουν μία άλλη ανάγνωση. Ισχυρίζονται ότι εφόσον ο μηχανισμός έχει αποκαλυφθεί και εφόσον οι συνέπειες μιας ανεξέλεγκτης κατάστασης βίας είναι καταστροφικές, η ανθρωπότητα δεν έχει πλέον την επιλογή να συνεχίσει να συμπεριφέρεται σαν να είναι τυφλή. Η περίοδος που βασιζόμαστε στη βία για να αντιμετωπίσουμε τη βία είναι οριστικά παρελθόν. Από τη στιγμή που η βία πάντα πολλαπλασιάζει τη βία με κυρίαρχα θύματα τις μειονότητες και τις γυναίκες μία συνειδητή προσπάθεια να αντιμετωπιστεί το θέμα θα ωφελούσε τα μέγιστα την ανθρωπότητα. Αυτό δεν είναι κάτι μη συμβατό με αρκετές άλλες σύγχρονες θεωρίες. ιδιαίτερα η θεωρία του Girard έχει το χαρακτηριστικό ότι δίνει έμφαση στο ρόλο του θύματος μέσα στις κοινωνίες.

 

 

 

Η Κριτική

Παρά την εξηγητική δύναμη που φαίνεται να υπάρχει στη θεωρία που περιγράψαμε, αρκετές κριτικές και σε πολλά επίπεδα έχουν ασκηθεί εναντίον της. Κάποιες από αυτές τις είδαμε και εδώ, όπως το ποια τελικά είναι η φύση του ανθρώπου στο βάθος της. Ο Girard φαίνεται να προτείνει ότι βασίζεται στη σύγκρουση και την αντιπαλότητα. Δεν προσπαθεί να βασίσει τη σκέψη του σε ένα ευρύτερο μεταφυσικό πλαίσιο, αντίθετα βασίζεται σε μία ερμηνεία της Ιστορίας και αφήνει τα κείμενα να μιλήσουν εξ ονόματος της.

 

Επίσης, κάποιες στιγμές μοιάζει να ισχυρίζεται ότι η κάθε σύγκρουση μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσω της βίας και του θυματοποιητικού μηχανισμού, ενώ η ίδια μας η πραγματικότητα σε διαπροσωπικό επίπεδο δείχνει ότι υπάρχουν και άλλοι δρόμοι που βασίζονται στη συνεννόηση και το διάλογο.

 

 

Είναι εφικτή μια συνολική Θεωρία;

Ένα ακόμα σημείο κριτικής είναι ότι προσπαθεί να εφαρμόσει τη θεωρία του σε ένα ευρύ πλέγμα καταστάσεων, ότι επιδιώκει με άλλα λόγια μία θεωρία συνολικής εξήγησης, κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στις σύγχρονες ανθρωπιστικές επιστήμες. Θυμίζει λίγο την κριτική που δέχτηκε ο Foucault η σκέψη του οποίου όμως εξακολουθεί να γονιμοποιεί και να ανοίγει δρόμους.

 

Καταλήγοντας, εμείς θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εργασία του είναι εξαιρετικά πρωτότυπη. Έχει προσφέρει άφθονο υλικό που επιτρέπει έρευνα και ανοίγει δρόμους σε πολλούς τομείς. Είτε συμφωνούμε είτε διαφωνούμε με τα βασικά σημεία της θεωρίας του το βέβαιο είναι ότι έχει μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε τη βία και το ιερό.

 

Κατά την άποψή μας το σημαντικότερο που μπορεί να κρατήσει κανείς είναι το σεβασμό που επιδεικνύει απέναντι στα ίδια τα κείμενα και ιδιαίτερα στα κείμενα της λογοτεχνίας. Θυμίζει τη ρήση του Freud ο οποίος επίσης θαύμαζε τον Σοφοκλή.

 

“Όπου κι αν έφτασα ένας ποιητής είχε φτάσει πολύ πριν από εμένα “

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

 

Agnew, Mary Barbara.  “A Transformation of Sacrifice: An Application of Rene Girard’s Theory of Culture and Religion.”  Worship 61 (1987): 493-509.

Alison, James.  Faith Beyond Resentment: Fragments Catholic and Gay.  New York: Crossroad Pub Co, 2001.

_____.  The Joy of Being Wrong: Original Sin Through Easter Eyes.  New York: Crossroad Publishing Co, 1998.

Bailie, Gil Violence Unveiled: Humanity at the Crossroad New York: Crossroad Pub Co, 1995.

Baron, Robert A.  and Donn Byrne.  Social Psychology: Understanding Human Interaction.  Boston: Allyn and Bacon, Inc, 1987.

Blumer, Herbert.  “Collective Behavior.”  Review of Sociology: Analysis of a Decade.  Joseph Gittler.  New York: John Wiley and Sons, 1957.

Erickson, Millard J.  Christian Theology.  Grand Rapids: Baker Book House, 1985.

Farley, John E.  American Social Problems: An Institutional Analysis.  Englewood Cliffs: Prentice-Hall.  1987.

Forsyth, Donelson R.  Group Dynamics.  Pacific Grove: Brooks/Cole Publishing Co, 1990.

Gilbert, Daniel T., Susan T.  Fiske and Gardner Lindzey.  The Handbook of Social Psychology, Volume II.  Boston: McGraw Hill Companies, Inc.  1998.

Girard, Rene.  “Mimesis and Violence: Perspectives in Cultural Criticism.”  Berkshire Review 14 (1979): 9-19.

_____.  Deceit, Desire , and the Novel.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1965.

_____.  The Scapegoat.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986.

_____.  Things Hidden since the Foundation of he World.  Stanford: Stanford University Press, 1987.

_____.  Violence and the Sacred.  Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1977.

_____.  “Violence, Difference, Sacrifice: A Conversation with Rene Girard.”  Religion and Literature 25 (1993): 9-33.

Hobson.  Theo.  “Faith and Rhetorical Violence: A Response to Girard.”  Modern Believing 40 (1999): 34-41.

Hunsinger, George.  “The Politics of the Nonviolent God: Reflections on Rene Girard and Karl Barth.”  Scottish Journal of Theology 58(1998): 61-85.

Kaplan, Harold I, Benjamin Sadock, Jack Grebb.  Synopsis of Psychiatry.  Baltimore: Williams and Wilkins, 1994.

Leahey, Thomas H.  A History of Modern Psychology.  Englewood Cliffs: Prentice Hall, 1991.

Levine, Baruch.  “Rene Girard on Job: the Question of the Scapegoat.”  Semeia 33 (1985): 125-133.

Mack, Burton L.  “The Innocent Transgressor: Jesus in Early Christian Myth and History.”  Semeia 33 (1985): 135-165.

McBride, James.  “Capital Punishment as the Unconstitutional Establishment of Religion: A Girardian Reading of the Death Penalty.”  Journal of Church and State 37 (1995): 263-287.

North, Robert S.J.  “Violence and the Bible: The Girard Connection.”  The Catholic Biblical Quarterly 47 (1985): 1-27.

Placher,  William C.  “Christ Takes Our Place.”  Interpretation 31 (1999): 520.

Pratt, Travis C.  and Francis T.  Cullen.  “The Empirical Status of Gottfredson and Hirschi’s General Theory of Crime: A Meta-Analysis.”  Criminology 38 (2000): 931964.

Schwager, Raymund.  “Christ’s Death and the Prophetic Critique of Sacrifice.”  Semeia 33 (1985): 109123.

_____.  Jesus in the Drama of Salvation: Toward a Biblical Theology of Redemption.  New York: Crossroad Pub Co, 1998.

Swartley, Willard, ed.  Violence Renounced: Rene Girard, Biblical Studies and Peacemaking.  Telford: Pandora Press, 2000.

Vadum, Arlene C, and Neil 0.  Rankin.  Psychological Research: Methods for Discovery and Validation.  Boston: McGraw Hill, 1998.

Wallace, Mark I., and Theophus H. Smith, ed.  Curing Violence.  Sonoma: Polebridge Press, 1994.

Watson, P.  J.  “Girard and Integration: Desire, Violence and the Mimesis of Christ as Foundation for Postmodernity.”  Journal of Psychology and Theology 26 (1998): 311- 321.

Williams, James G.  The Girard Reader.  New York: Crossroad Pub Co, 1996.