• By Μάκης Τσελέντης
• Θεωρία Έκθεσης, Λογοτεχνία

Οι αφηγηματικοί τρόποι ως μέρος των αφηγηματικών τεχνικών

Τόσο στο ποιητικό, όσο και στο πεζό κείμενο ο λογοτέχνης έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους. Οι αφηγηματικοί τρόποι εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των αφηγηματικών τεχνικών. Οι βασικότεροι αφηγηματικοί τρόποι είναι:

• Η διήγηση
• Η περιγραφή
• Ο διάλογος
• Η αφήγηση
• Ο εσωτερικός μονόλογος
• Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος
• Η μίμηση
• Η εγκιβωτισμένη αφήγηση
• Τα σχόλια

 

Η διήγηση ως αφηγηματικός τρόπος

Όταν ο ποιητής ή ο πεζογράφος επιλέξει να χρησιμοποιήσει τη διήγηση, αποκλείει την αυτοτελή αναφορά στο λόγο των άλλων προσώπων. Τα γεγονότα εξιστορούνται σε τρίτο πρόσωπο και η εστίαση είναι αυτή ενός “παντογνώστη παρατηρητή”, ο οποίος φαίνεται να γνωρίζει τα πάντα για την ιστορία και τα πρόσωπα που συμμετέχουν. Ακόμα και οι πιο βαθιές σκέψεις των ηρώων είναι γνώριμες σε αυτόν. Κατανοούμε ότι η παρουσίαση μιας ιστορίας με αυτόν τον τρόπο είναι απόλυτα υποκειμενική. Τα λόγια των ηρώων, τα κίνητρά τους και οι επιθυμίες τους δίνονται σε πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά δεν ακούμε ποτέ τη δική τους φωνή. Έχει διατυπωθεί η εύλογη απορία κατά πόσον ο αφηγητής είναι σε θέση να γνωρίζει τόσο καλά το βάθος της ψυχής των ηρώων. Είναι ξεκάθαρο ότι κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι κατέχει μια τέτοιου είδους γνώση. Ο αναγνώστης του λογοτεχνικού κειμένου γνωρίζει και ο ίδιος ότι αυτή η παντοδυναμία του αφηγητή είναι μια λογοτεχνική σύμβαση, την οποία ακολουθεί, καθώς συντείνει στη απόλαυση του κειμένου.    

Η περιγραφή

Όταν παρουσιάζουμε τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου ή μιας τοποθεσίας κάνουμε περιγραφή. Η περιγραφή ως αφηγηματικός τρόπος χρησιμοποιείται έντονα από τις απαρχές της καταγεγραμμένης λογοτεχνικής παραγωγής, από το έπος. Ας θυμηθούμε την περιγραφή του Ομήρου στη ραψωδία Σ’ της Ιλιάδας. Με κάθε λεπτομέρεια φέρνει μπροστά στα μάτια μας την ασπίδα του Αχιλλέα. Η περιγραφή χρησιμοποιήθηκε και στο κλασικό μυθιστόρημα του 18ου και 19ου αιώνα ως μια τεχνική επιβράδυνσης και κορύφωσης της αγωνίας. Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε και σε μια ακόμα κατηγοριοποίηση αναφέροντας ότι η περιγραφή διακρίνεται:

• Σε ρεαλιστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφεται ένα πραγματικό πρόσωπο, τοπίο ή πράγμα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή του Ολύμπου.
• Σε φανταστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφονται πλάσματα και οντότητες που υπάρχουν στη φαντασία του συγγραφέα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή ενός εξωγήινου όντος.
• Σε μεικτή περιγραφή, κατά την οποία ξεκινώντας από την περιγραφή ενός υπαρκτού προσώπου ή πράγματος προσθέτουμε και άλλα στοιχεία που αποτελούν προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα.

 

Ο διάλογος

Ο διάλογος είναι ο βασικός τρόπος των θεατρικών έργων. Αυτήν ακριβώς τη λειτουργία επιτελεί και όταν χρησιμοποιείται στο πεζό ή ποιητικό κείμενο. Προσφέρει θεατρικότητα και ζωντάνια, δίνει τη δυνατότητα να σκιαγραφηθεί η προσωπικότητα και η ψυχοσύνθεση των ηρώων μέσα από τα λεγόμενα τους, το πως επικοινωνούν ή αντιπαρατίθενται. Τα έργα του Πλάτωνα είναι γραμμένα σε διαλογική μορφή, κάτι που τα συγκαταλέγει και στα λογοτεχνικά αριστουργήματα. Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη και τον Βιζυηνό. Η χρήση του διαλόγου, που συνήθως γίνεται και στην ιδιωματική διάλεκτο των πρωταγωνιστών βοηθά ιδιαίτερα να σκιαγραφηθούν οι προσωπικότητές τους. Η αντίθεση ανάμεσα στην καθαρεύουσα της αφήγησης και το ιδίωμα του διαλόγου δημιουργεί μια αντίστιξη και εντείνει την απόλαυση του κειμένου.  

Η αφήγηση

Για να έχουμε αφήγηση πρέπει να υπάρχουν τρία στοιχεία: Ο πομπός, ο οποίος αφηγείται, ο δέκτης που λαμβάνει το μήνυμα και φυσικά το περιεχόμενο της αφήγησης. Βασικό σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι σε μια αφήγηση δεν είναι δυνατόν να συμπεριλάβουμε όλα τα γεγονότα. Αυτό καθιστά την επιλογή και το ταλέντο του λογοτέχνη ως το πρωταρχικό στοιχείο που θα καθορίσει και την ποιότητα των γραφομένων. Στη σύγχρονη λογοτεχνία είναι σύνηθες το φαινόμενο του πειραματισμού στον τρόπο με τον οποίο ξεδιπλώνεται η αφήγηση. Πολλές φορές καλούμε τον αναγνώστη να “συμπληρώσει” τα κενά. Με αυτόν τον τρόπο ο κάθε αναγνώστης γίνεται και συνδημιουργός.    

Ο εσωτερικός μονόλογος

Ο εσωτερικός μονόλογος εστιάζει στη ροή των σκέψεων ενός πρωταγωνιστή. Ο τρόπος που μιλάμε στον εαυτό μας είναι συνειρμικός. Συναισθήματα, σκέψεις, αναμνήσεις, μελλοντικές προβολές περνούν από μπροστά μας, όπως οι εικόνες μιας ταινίας. Η αλληλουχία είναι εσωτερική, δεν εντοπίζεται παρά μόνο μέσα στην ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και ιστορία του υποκειμένου.    

Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος

  Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος χαρακτηρίζεται ως η ενδιάμεση μορφή ανάμεσα στον ευθύ και τον πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά πρόκειται για τον συνδυασμό δύο φωνών: του αφηγητή και του χαρακτήρα του οποίου τα λόγια μεταφέρει ο αφηγητής. Στον ελεύθερο πλάγιο λόγο δεν έχουμε ρήμα εξάρτησης, άρα τα λόγια των προσώπων μεταφέρονται με μεγαλύτερη πειστικότητα. Η αδυναμία του ελεύθερου πλάγιου λόγου είναι πως δεν είναι πάντοτε σαφές το αν πρόκειται για τα λόγια ενός προσώπου ή για την ερμηνεία του ίδιου του αφηγητή. Ας παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να αποσαφηνίσουμε το σημείο: Ευθύς λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε λάμποντας: “Χαίρομαι που σε βλέπω.” Πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε ότι ένοιωσε χαρά που τον είδε. Ελεύθερος πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε έλαμψε. Χαίρονταν πολύ που τον είδε.    

Η μίμηση

Με τον συγκεκριμένο τρόπο ο λογοτέχνης έχει την επιλογή να παρουσιάσει την ιστορία μέσω ενός άλλου προσώπου, συνήθως πλαστού (φανταστικού) σε πρώτο – κατά κανόνα – πρόσωπο. Δεν αποκλείεται η αφήγηση να πραγματοποιείται και στο τρίτο πρόσωπο και τα συμβάντα να αποδίδονται από την οπτική γωνίια ενός χαρακτήρα. Τις περισσότερες φορές η επιλογή είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση καθώς με αυτόν τον τρόπο ο λόγος αποκτά σφριγηλότητα και ζωντάνια και δίνει την αίσθηση της αυθεντικότητας. Αρκετές φορές παρατηρούμε ότι μπορεί να έχουμε μια καθαρά διαλογική αφήγηση. Είναι μια τεχνική που προέρχεται από το θέατρο. Ο αφηγητής απουσιάζει και η εξέλιξη της υπόθεσης παρουσιάζεται μέσα από τον διάλογο. Τέλος, ο πιο συχνός τρόπος είναι αυτός της μικτής αφήγησης μέσα στον εκφραστικό τρόπο της μίμησης. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει αφηγητής. Η αφήγησή του, ωστόσο, διακόπτεται από διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα της ιστορίας. Αυτόν τον αφηγηματικό τρόπο θα τον συναντήσουμε στα περισσότερα διηγήματα και μυθιστορήματα.  

Η εγκιβωτισμένη αφήγηση

Στην εγκιβωτισμένη αφήγηση μια αφήγηση τοποθετείται στο εσωτερικό μιας άλλης. Έξοχα παραδείγματα εγκιβωτισμού έχουμε στον Όμηρο αλλά και στις Χίλιες και μια νύχτες. Την τεχνική της εγκιβωτισμένης αφήγησης χρησιμοποιεί και η Karen Blixen στο αριστούργημά της 7 Gothic Tales (Επτά Γοτθικές ιστορίες).  

Τα σχόλια

Σε κάποιες περιπτώσεις ο αφηγητής προσθέτει κάποια σχόλια που αφορούν τα πρόσωπα της ιστορίας ή τα δρώμενα. Με αυτόν τον τρόπο δίνει την εντύπωση ότι κάνει έναν διάλογο με τον αναγνώστη, ότι του ζητά να εστιάσει σε κάποια συγκεκριμένη πτυχή της ιστορίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα σχόλια που παραθέτει ο Γιώργος Ιωάννου στο έργο του “Μες τους προσφυγικούς συνοικισμούς.”   Εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας filologiko.ελ, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε. Για τα δια ζώσης τμήματά μας και τα αντίστοιχα Προγράμματα Σπουδών, ενημερωθείτε εδώ και φυσικά στη Γραμματεία του Φροντιστηρίου.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Θεωρία Έκθεσης

Ο χρόνος της αφήγησης στο λογοτεχνικό κείμενο

Ο χρόνος της αφήγησης είναι ένας από τους δυο χρόνους που συναντάμε στα λογοτεχνικά κείμενα. Ο πρώτος είναι ο χρόνος της ιστορίας, ο οποίος είναι και ο πραγματικός χρόνος των γεγονότων. Αντιστοιχεί στη διάρκειά τους, όπως θα την αντιλαμβανόμασταν στην πραγματική ζωή. Ο δεύτερος είναι ο αφηγηματικός χρόνος, ο οποίος αντιστοιχεί στη διάρκεια που έχουν τα γεγονότα μέσα στην αφήγηση. Εξίσου σημαντικό στοιχείο είναι και η σειρά με την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα.

Για να κατανοήσουμε πληρέστερα τη διαφορά μπορούμε να αναφέρουμε το παράδειγμα του αριστουργήματος του James Joyce “Ulysses“. Όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στο πολυσέλιδο μυθιστόρημα δεν είναι παρά ο απολογισμός μιας ημέρας. Ο ήρωας του μυθιστορήματος. ο Δουβλινέζος
Leopold Bloom ξυπνά το πρωί και φεύγει για τη δουλειά του. Θα επιστρέψει την επόμενη μέρα. Μέσα σε αυτό το εικοσιτετράωρο ο αφηγηματικός χρόνος μας παρουσιάζει τα συναισθήματα, τις εικόνες, τα βιώματα που νοιώθει και μοιράζεται.

 

Ο χρόνος της αφήγησης ως προς τη σειρά

• Η ευθύγραμμη αφήγηση: Ο πιο απλός τρόπος. Τα γεγονότα παρουσιάζονται ακολουθώντας τη σειρά με την οποία συνέβησαν. Αυτή η αφήγηση ονομάζεται και γραμμική.
• Αφήγηση με αναχρονίες: Αυτός είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος, καθώς το λογοτεχνικό κείμενο συνήθως εστιάζει στο βίωμα και στη συναισθηματική κατάσταση. Διακρίνουμε δύο βασικά επίπεδα:
• Την αναδρομή, στη διάρκεια της οποίας ο αφηγητής αφηγείται γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, διακόπτοντας την κανονική ροή.
• Την πρόληψη: Ο αφηγητής παραθέτει γεγονότα που θα συμβούν στο μέλλον. Δεν ακολουθείται η κανονική σειρά των γεγονότων και συνήθως αυτή η τεχνική επιλέγεται, όταν στόχος του λογοτέχνη είναι να προοικονομήσει την εξέλιξη της ιστορίας. 

 

Η διάρκεια των γεγονότων στο κείμενο

Οι βασικοί τρόποι με τους οποίους παρουσιάζονται τα γεγονότα ως προς τη χρονική τους διάρκεια είναι οι ακόλουθοι. Ας σημειώσουμε ότι συνήθως στα κείμενα έχουμε έναν συνδυασμό αυτών.

• Η επιβράδυνση: Ο αφηγητής φροντίζει σε γεγονότα που πιθανόν διήρκεσαν λίγο να παρεμβάλλει περιγραφές και σχόλια που συνήθως αφορούν το προσωπικό βίωμα των πρωταγωνιστών. Με αυτόν τον τρόπο η ιστορία πλουτίζεται και αποκτά βάθος. 
• Η επιτάχυνση: Σε αυτή την περίπτωση ο αφηγηματικός χρόνος είναι μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας. Ο αφηγητής επιλέγει να προσπεράσει ή να παρουσιάσει περιληπτικά κάποια σημεία της ιστορίας.
• Η παύση: Θα συναντήσουμε αυτή την τεχνική κυρίως στα κλασικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Η αφήγηση συνεχίζεται με περιγραφές τοπίων, καταστάσεων που δεν έχουν σχέση με τη βασική αφήγηση. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η πρώτη μορφή αυτής της τεχνικής συναντάται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο με τις περίφημες παρεκβάσεις. Φυσικά, πρέπει να σημειώσουμε ότι πρόκειται για άλλου είδους κείμενο (μια πρώτη μορφή ιστορικού κειμένου) και το πιθανότερο είναι ότι γίνεται αρκετά αυθόρμητα και όχι ως αφηγηματική τεχνική. 
• Η έλλειψη: Ο αφηγητής επιλέγει να παραλείψει τμήμα της ιστορίας το οποίο θεωρεί επουσιώδες. 
• Η περίληψη: Εδώ, η επιλογή είναι να αποδοθούν περιληπτικά, σε αδρές γραμμές τμήματα της βασικής αφήγησης.

 

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης

Προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Στο συγκεκριμένο κείμενο παρουσιάζουμε προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, όπως έχουν δοθεί από το Υπουργείο. Καλύπτουν σε ικανοποιητικό βαθμό την επισκόπηση της ύλης. Ορισμένες από αυτές βασίζονται στον συνδυασμό γνώσεων και την κριτική σκέψη. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στη Γ’ Λυκείου είναι το πλέον απαιτητικό, καθώς εκτός από το γλωσσικό υπόβαθρο οι μαθήτριες και οι μαθητές εξετάζονται και στον Φιλοσοφικό Λόγο.

Η διδασκαλία του μαθήματος είναι αναγκαίο να βασίζεται στην κατανόηση του κειμένου. Ακόμη και σε σημεία που χρειάζεται να απομνημονεύσουμε η κατανόηση των εννοιών είναι πολύτιμος σύμμαχος. Στη συνέχεια, παραθέτουμε τις προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά κατά ενότητα.

Ενότητα 1

• «Ἐπειδὴ … ὁρῶμεν»: Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ὁρῶμεν» ο Αριστοτέλης δηλώνει, στην πραγματικότητα, ότι τα (λογικά) επιχειρήματά του συχνά τα συλλέγει προσέχοντας τη γύρω του πραγματικότητα. Και όχι, βέβαια, μόνο αυτό, αφού στη συνέχεια τα επιχειρήματα αυτά ο Αριστοτέλης τα χρησιμοποιεί κιόλας για την προώθηση της σκέψης του και για εξαγωγή συμπερασμάτων (θυμήσου π.χ. όσα διάβασες στην 1η ενότητα, όπου ο Αριστοτέλης συνήγαγε συμπεράσματα προσέχοντας τη «συμπεριφορά» της πέτρας και της φωτιάς). Με ποιο επίθετο θα χαρακτήριζες έναν τέτοιο στοχαστή, έναν τέτοιο φιλόσοφο; Ποιο επίθετο θα δήλωνε τότε το αντίθετο; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• «τοῦ κυριωτάτου πάντων»: Στα «Ηθικά Νικομάχεια» το υπέρτατο αυτό αγαθό ο Αριστοτέλης το είχε χαρακτηρίσει με την έκφραση «τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν». Ποιο ήταν αυτό (:με ποια λέξη το δήλωνε); Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δυο σελίδων) για τη σύμπτωση ή μη του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πολιτεία αγαθό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• Να δώσετε τον ορισμό της έννοιας «πόλις» όπως αυτός προκύπτει μέσα από το κείμενο και να επισημάνετε το προσεχές γένος της και την ειδοποιό διαφορά της.

• Να εντοπίσετε τις φράσεις του κειμένου που υποδηλώνουν την τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη και να τις επεξηγήσετε.
• Με ποιο συλλογισμό καταλήγει ο Αριστοτέλης ότι η «πόλις» είναι ανώτερη μορφή κοινωνίας και στοχεύει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά; Ο συλλογισμός αυτός είναι παραγωγικός ή επαγωγικός;

Ενότητα 12

1. Η άποψη ότι «η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως» προβάλλεται ως το λογικό συμπέρασμα άλλων, προηγούμενων, παραδοχών. Προσπάθησε να αναπαραγάγεις – με δικά σου λόγια – το συλλογισμό (ή τους συλλογισμούς) με τον οποίο (ή με τους οποίους) ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συγκεκριμένο συμπέρασμα. (σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• «ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη»: Ποιο από τα δύο, κατά τη γνώμη σου, πρέπει να δεχτούμε ότι λέει στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης: α) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον» ή β) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον φύσει»; Εκτός αν υποστηρίξεις (με επιχειρήματα όμως από το κείμενο) ότι λέει και τα δύο. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• Ποιες κοινωνικές οντότητες διακρίνει ο Αριστοτέλης; Ποια είναι η μεταξύ τους σχέση και τα χαρακτηριστικά της καθεμιάς;

• Αντλώντας στοιχεία από την 11η και τη 12η ενότητα να συνθέσετε έναν πληρέστερο από αυτόν της 11ης ενότητας ορισμό της έννοιας «πόλις».

• Να ορίσετε με βάση το κείμενο τους όρους «τέλος», «φύση», «τέλειος», «εκ φύσεως», «αυτάρκεια», «τελικός λόγος» και να δείξετε την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη.

• Με ποιους συλλογισμούς αποδεικνύει ο Αριστοτέλης ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»;
• Ποιους χαρακτηρισμούς αποδίδει ο Αριστοτέλης στον άνθρωπο που ζει εκ φύσεως εκτός πόλης και γιατί τον παρομοιάζει με «άνθρωπο που παθιάζεται με τον πόλεμο»;

Ενότητα 13

1. Εξηγήστε τις θέσεις του Αριστοτέλη ότι: α) Ο λόγος αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα και β) ότι το γεγονός ότι μόνος αυτός από τα άλλα ζώα είναι εφοδιασμένος με τον λόγο αποτελεί αιτία για τη δημιουργία των πόλεων.

• Ο Αριστοτέλης προσπαθεί στην ενότητα αυτή να αποδείξει: α) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴν κοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική, β) ότι η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια) ̇ ότι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την «πόλη», απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψεων. Σημείωσε κάποιες διδασκαλίες των σοφιστών που θα μπορούσαν να είναι οι απόψεις εναντίον των οποίων στρέφεται εδώ επιθετικά ο Αριστοτέλης.

• Τι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί ο Αριστοτέλης να αποδείξει με το λόγο του περί όλου και μερών; Με άλλα λόγια: Σε ποιο λογικό συμπέρασμα πιστεύει ότι θα μας οδηγήσει, άμα αποδείξει ότι τα μέρη προϋποθέτουν το όλον;

• Ποιο είναι εκείνο το γνώρισμα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα και τι παραπάνω του προσφέρει;

• Σε ποια άλλα ζώα πέρα από τον άνθρωπο αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης την ιδιότητα του «πολιτικοῦ ζῴου» και με ποια έννοια;

• Να καταγράψετε με προκείμενες και συμπέρασμα το συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικὸν».

• Σε ποια σημεία του κειμένου φαίνεται η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη; Να τα εξηγήσετε.

• Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι «στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο». Πώς εννοεί ο φιλόσοφος αυτή την προτεραιότητα της πόλης και με ποιο παράδειγμα στηρίζει τη θέση του;

• Να συσχετίσετε τις έννοιες αυτάρκεια – πόλις – άτομο, όπως παρουσιάζονται στην ενότητα 13.

Ενότητα 14

1. «Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε»: Ποιο νόημα αποκτά ύστερα από αυτή τη φράση η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η «πόλις» ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
2. «Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης»: Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ιδέα αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
3. Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους μέσα σε μια κοινωνία, όπως είναι η πόλη;
4. Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα. Ποιον περιορισμό θέτει σ’ αυτή την ενότητα και πώς αποδεικνύει την ορθότητά του;
5. Με ποια όπλα εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο και με ποιους τρόπους μπορεί αυτός να τα χρησιμοποιήσει;

Ενότητα 15

1. Για τρεις λόγους σκέφτεται ο Αριστοτέλης πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί το θέμα «τί ἐστιν ἡ πόλις». Πες με δικά σου λόγια τους τρεις αυτούς λόγους. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194)

• «τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν»: Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι αν πρόκειται να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης ενός πολιτικού, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειές του, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τι είναι η «πόλις» (εμείς θα λέγαμε: το κράτος). Εσύ θυμήσου τώρα ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας διακηρύσσουν ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το «λαό» ή εν ονόματι του «λαού». Τι ακριβώς θέλουν να πουν με αυτό; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194 – 195)

• Στις ενότητες 11-14 ο Αριστοτέλης, θέλοντας να καταλάβει ο ίδιος και να διδάξει ύστερα τους άλλους τι είναι η «πόλις», εφάρμοσε μια μέθοδο διερεύνησης του θέματος, που εμείς θα τη λέγαμε «γενετική», αφού στην πραγματικότητα τη βάση της έρευνας την αποτελούσε το ερώτημα: «Πώς γεννήθηκε η πόλις;». Στην ενότητα 15 η διερεύνηση του θέματος γίνεται με την «αναλυτική» μέθοδο, αυτή δηλαδή που προσπαθεί να βρει τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος, με την ελπίδα ότι, αν διακρίνει καθαρά και καταλάβει εκείνα, θα μπορέσει να έχει τον ορισμό και του πράγματος που δεν είναι παρά μια σύνθεση εκείνων. Μπορείς να φέρεις και άλλα παραδείγματα εφαρμογής των δύο αυτών μεθόδων έρευνας; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 195)

• Με ποιες έννοιες δηλώνει ότι θα ασχοληθεί ο Αριστοτέλης και με ποια σειρά θα τις διερευνήσει;

• Ποια διχογνωμία εντοπίζει ο Αριστοτέλης στον καταλογισμό ευθυνών για μια πολιτική πράξη και ποιο ιστορικό παράδειγμα έχει στο μυαλό του; Θεωρείτε ότι οι απόψεις που διατυπώνει είναι διαχρονικές;

• «Ἐπεὶ δ’ ἡ πόλις … πλῆθός ἐστιν»: ο Αριστοτέλης με αυτή τη φράση διατυπώνει την άποψη ότι για να οριστεί η πόλη πρέπει πρώτα να οριστεί ο πολίτης. Για ποιο λόγο και ποια μέθοδο χρησιμοποιεί για να φτάσει στον ορισμό της πόλης;

• Πώς προσδιορίζεται, κατά τον Αριστοτέλη, το περιεχόμενο της έννοιας «πολίτης» ανάλογα με το πολίτευμα;

• Να εντοπιστούν στην ενότητα 15 τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής και θεωρητικής σκέψης του Αριστοτέλη.

• . Ποια είναι η σχέση του πολίτη με την πόλη και την πολιτεία;

Ενότητα 16

1. «οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε …»: Αφού πρώτα προσέξεις ότι η λέξη «δικαίων» είναι σε πληθυντικό αριθμό και ότι μετά το «μετέχοντες» δεν υπάρχει κόμμα, προσπάθησε να εξηγήσεις γιατί σου δόθηκε παραπάνω η συγκεκριμένη μετάφραση για τη φράση αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (δύο περίπου σελίδων) για τη σημασία που έχει το να μπορεί ο πολίτης να προσφεύγει στα δικαστήρια ως κατήγορος ή κατηγορούμενος προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του, το δίκιο του ή τα συμφέροντά του. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Τι γνωρίζετε για τη θέση των μετοίκων και των δούλων στην αρχαία Αθήνα;

• Ποιος είναι ο ορισμός της πόλης στον οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης;

Ενότητα 17

1. ποιο κριτήριο ονομάζονται από τον Αριστοτέλη κάποια πολιτεύματα «παρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις» (στα αρχαία Ελληνικά: «παρεκβάσεις») κάποιων άλλων πολιτευμάτων, αυτών που χαρακτηρίζονται «ορθά»; Συμφωνείς με το κριτήριο αυτό; Αν ναι, γιατί; (Θα μπορούσατε να χωριστείτε, συμβατικά, μέσα στην τάξη σε δύο ομάδες – μια που να συμφωνεί με τον Αριστοτέλη και μια που να διαφωνεί – και να συζητήσετε.) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να πουν «ο βασιλιάς των Περσών», συχνά έλεγαν «ο βασιλιάς» (= o βασιλιάς) ̇ το ίδιο, όταν έλεγαν «ο ποιητής» (= ο ποιητής), εννοούσαν τον Όμηρο, κι όταν έλεγαν «ο ρήτορας» (= ο ρήτορας), εννοούσαν το Δημοσθένη. Τον εκφραστικό αυτό τρόπο τον λέμε «σχήμα κατεξοχήν» («ο κατεξοχήν βασιλιάς», «ο κατεξοχήν ποιητής», «ο κατεξοχήν ρήτορας», κτλ.). Έτσι και στην περίπτωσή μας ̇ ένα από τα πολιτεύματα πήρε το όνομα «πολίτευμα» (= το πολίτευμα). Τι συμπέρασμα δικαιούμαστε να βγάλουμε από τον τρόπο αυτό ονομασίας του συγκεκριμένου πολιτεύματος; Προσπάθησε επίσης να διακρίνεις στη σχετική αριστοτελική φράση αν ο Αριστοτέλης συμφωνεί ή διαφωνεί με το συγκεκριμένο όνομα – και βγάλε τότε και γι’ αυτόν τα συμπεράσματά σου (στηρίξου κυρίως στις εκφράσεις «συνηθίζουμε να ονομάζουμε …» ~ «πήρε το όνομα»). (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• «Τυραννία»: Συγκέντρωσε πληροφορίες για την αρχική σημασία της λέξης «τύραννος» και για τη σημασιακή της εξέλιξη στη συνέχεια. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Είδαμε τον ορισμό που έδωσε ο Αριστοτέλης για την πόλη ̇ είδαμε επίσης το νόημα και τη σημασία που έδωσε στο πολίτευμα, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη. Προσπάθησε λοιπόν, με βάση τις διδασκαλίες του αυτές, να εξηγήσεις γιατί ο Αριστοτέλης ονόμασε «ορθά» κάποια πολιτεύματα και «παρεκκλίσεις» (από το ορθό) κάποια άλλα.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Σε ποιες κατηγορίες διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα και με βάση ποια κριτήρια γίνεται η διάκριση αυτή;

• Ποιο πολίτευμα ονομάζεται αριστοκρατία και ποιοι θεωρούνται άριστοι;

• Ποιες είναι, κατά τον φιλόσοφο, οι διαφορές της δημοκρατίας και της πολιτείας;

Ενότητα 18

1. .Διατύπωσε με σύντομα δικά σου λόγια το θέμα που έρχεται για συζήτηση στην ενότητα αυτή και, στη συνέχεια, παρουσίασε τις δύο βασικές απόψεις που υποστηρίζονται εδώ σε σχέση με αυτό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• «οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών»: Ποια περίπτωση γνωρίζεις που επαλήθευε στην πράξη τη γνώμη αυτή στην πόλη; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Προσπάθησε να εκθέσεις σε ένα σύντομο γραπτό σου όσα λέγονται στο τέλος της ενότητας αυτής για τη σχέση μεταξύ πραγματικών όντων και της αναπαράστασής τους από την τέχνη, και ύστερα διατύπωσε το επιχείρημα που συνάγεται από την παρατήρηση αυτή για το πολιτικό θέμα που συζητείται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Ποιο είναι το θέμα που αναπτύσσεται σε αυτή την ενότητα;

• Στην αρχή του κειμένου παρουσιάζεται μια διστακτικότητα στο ύφος με το οποίο ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις απόψεις του. Ποιες εκφράσεις υποδηλώνουν αυτή τη διστακτικότητα και πού νομίζετε ότι οφείλεται;

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της «αθροιστικής θεωρίας» του Αριστοτέλη;

• Με ποια παραδείγματα ο Αριστοτέλης στηρίζει την άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος των πολιτών;

• Μελετώντας συνολικά την ενότητα, ποιο πολιτειακό σύστημα θεωρείτε ότι προτιμά ο Αριστοτέλης και γιατί; Διατυπώνεται ξεκάθαρα η άποψή του;

Ενότητα 19

1. Κατάγραψε με δικά σου λόγια τις μορφές δημοκρατίας που απαριθμούνται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ισότητα και την ελευθερία ως χαρακτηριστικά της αθηναϊκής (και όχι μόνο) δημοκρατίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Σχολιάστε τη φράση: «Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή του δημαγωγός».(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναλύσετε το πρώτο είδος δημοκρατίας που αναφέρεται στο κείμενο και τις αρχές που το διέπουν.

• Γιατί στο δεύτερο είδος δημοκρατίας κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη χαμηλού εισοδήματος για την ανάληψη αξιωμάτων;

• Τι γνωρίζετε για τα ψηφίσματα και τις διαφορές τους από τους νόμους;

• Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς ενός δημαγωγού της εποχής του Αριστοτέλη.

Ενότητα 20

1. Σε ένα έργο πολιτικής θεωρίας ο Αριστοτέλης το βρήκε φυσικό και αυτονόητο να συζητήσει θέματα παιδείας και εκπαίδευσης, και μάλιστα πολύ συγκεκριμένα, όπως είναι ο στόχος της εκπαίδευσης, ο δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της, η διδακτέα ύλη, κτλ. Συμμερίζεσαι κι εσύ τη στάση αυτή του Αριστοτέλη; Δικαιολόγησε τη γνώμη σου.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 209)

• Κάνε έναν όσο το δυνατόν πληρέστερο κατάλογο των θεμάτων που θίγονται στο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου της ενότητας αυτής.(ερώτηση από το σχολ. εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναφέρετε τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας.

• Που οφείλεται ο προβληματισμός που υπήρχε την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας;

• Ποιες απόψεις του Αριστοτέλη για τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα του ανθρώπου διακρίνετε στο κείμενο;

• Ποια αντικείμενα διδάσκονταν οι νέοι της εποχής του Αριστοτέλη;

• Μελετώντας ο Αριστοτέλης τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του σχετικά με το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας κατέληξε σε κάποιες δικές του απόψεις πάνω σε αυτά ζητήματα. Ποιες είναι αυτές οι απόψεις;

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Θεωρία Έκθεσης

Η συνοχή στην παράγραφο και στο κείμενο

Η συνοχή στην παράγραφο και συνολικά στο κείμενο είναι από τα βασικά υφολογικά πλεονεκτήματα ενός δοκιμίου ή ενός άρθρου. Θα χαρακτηρίζαμε ως συνοχή μιας παραγράφου ή ενός κειμένου τον τρόπο που οι περίοδοι συνδέονται μορφολογικά μεταξύ τους. Η συνοχή ενισχύει την υφολογική ομοιογένεια και ταυτόχρονα εξασφαλίζει την ομαλή ροή των ιδεών. Υπάρχουν συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται. Είναι σημαντικό να μπορούμε να τους εντοπίσουμε. 

 

 

Η συνοχή στην παράγραφο με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων

Ο πλέον σαφής τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η συνοχή είναι με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων. Διαρθρωτικές ονομάζουμε τις λέξεις, οι οποίες τοποθετημένες σε καίριες θέσεις του γραπτού κειμένου βοηθούν να τονιστούν συγκεκριμένες νοηματικές σχέσεις ανάμεσα στις περιόδους ή ακόμα και ανάμεσα στις παραγράφους. Τέτοιες έννοιες μπορεί να είναι για παράδειγμα η επεξήγηση (δηλαδή, με άλλα λόγια), ή η εναντίωση (αντίθετα, ωστόσο). Είναι σημαντικό στα κείμενά μας να είμαστε προσεκτικοί στη χρήση των συνδετικών λέξεων ή φράσεων. Η κατάχρηση αυτών των λέξεων κουράζει τον αναγνώστη και εμποδίζει τη φυσική ροή του λόγου. Όταν χρησιμοποιούνται σωστά φωτίζουν τις νοηματικές σχέσεις κάτι που ενισχύει τη συνοχή του κειμένου και σε επίπεδο μορφής και σε επίπεδο περιεχομένου.

 

 

Ο ρόλος των αντωνυμιών

Η ετυμολογία της λέξεως “αντωνυμία” μας αποκαλύπτει ότι η χρησιμοποίησή τους έχει να κάνει με την αντικατάσταση ενός ονόματος, ώστε να αποφεύγεται η ασάφεια και η μονοτονία στο κείμενο. Όταν συναντήσουμε για παράδειγμα τη φράση “το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται” έχουμε μια σαφή αναφορά σε κάτι που αναφέρθηκε πρωτύτερα στο κείμενο που διαβάζουμε. Με αυτόν τον τρόπο τονίζεται η σημαντικότητα της έννοιας και τα δύο σημεία στα οποία αναφέρθηκε αποκτούν μια εσωτερική συνοχή. 

 

 

Η επανάληψη λέξεως, φράσης ή έννοιας

Ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο ενισχύεται η συνοχή ενός κειμένου ή μιας παραγράφου είναι και με την επανάληψη μιας λέξεως, μιας φράσης ή ακόμα και μιας έννοιας. Για παράδειγμα, μπορεί σε ένα κείμενο που πραγματεύεται ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευση να συναντήσουμε τις λέξεις: παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο. Σε αυτή την περίπτωση η κάθε λέξη έχει νοηματική συγγένεια με τις άλλες – θα λέγαμε ότι αναφέρεται στην ίδια έννοια, λίγο διαφορετικά δοσμένη – με αποτέλεσμα η συνοχή των γραφομένων να ενισχύεται.

 

 

Το ενιαίο ύφος

Βασικός τρόπος με τον οποίο το κείμενο συγκροτείται ως ενιαία οντότητα είναι και η διατήρηση του ενιαίου ύφους. Πέρα από τη συνοχή το ενιαίο ύφος σε ένα δοκίμιο πειθούς ή σε ένα άρθρο βοηθά ιδιαίτερα να ξετυλιχθεί η ροή των ιδεών. Τα συγκεκριμένα κειμενικά είδη πρέπει να χαρακτηρίζονται από σαφήνεια. Η προσοχή στη χρήση των ρηματικών προσώπων, η σωστή χρήση των τρόπων πειθούς και η διατήρηση στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου ενός ενιαίου ύφους βοηθούν τόσο στην έκφραση των ιδεών, όσο και στην επεξεργασία τους από τους αναγνώστες.

 

 

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, Πλάτων

Σωκρατικό Προσωπείο στους Πλατωνικούς διαλόγους

Είναι δόκιμο να αναφερόμαστε σε Σωκρατικό Προσωπείο, όταν διαβάζουμε τα έργα του Πλάτωνα; Η εμβληματική μορφή του Σωκράτη εμφανίζεται με ιδιαίτερη ένταση στις σελίδες του Πλατωνικού έργου. Είναι ο πρωταγωνιστής στους περισσότερους από τους διαλόγους, οι οποίοι γράφτηκαν αφού πλέον ο ίδιος είχε πεθάνει.

 

 

Γιατί σώθηκαν οι Πλατωνικοί διάλογοι; 

 

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα έργα του Πλάτωνα σώθηκαν. Ο βασικός λόγος που ένα έργο της αρχαιότητας φτάνει στις μεταγενέστερες εποχές είναι ότι είχε πάντα αναγνώστες. Οι αναγνώστες είναι σε πολλές περιπτώσεις και αντιγραφείς.

Οι συγκεκριμένοι διάλογοι έχουν χαρακτηριστικά σχεδόν μοναδικά στην ιστορία τόσο της λογοτεχνίας, όσο και της φιλοσοφίας, κάτι που εξηγεί το γιατί διαβάζονται ανελλιπώς από την εποχή της έκδοσής τους. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σχεδόν έργα θεατρικά. Μάλιστα, είναι αξιοσημείωτο ότι ο ίδιος ο Πλάτωνας δεν εμφανίζεται σε αυτά τα κείμενα. Είναι απών.

 

 

Ο διάλογος, μια τάση της εποχής

 

Ο Πλάτων δεν είναι ο μόνος που έγραψε διαλόγους. Σε αυτή τη μορφή γνωρίζουμε ότι έγραψαν και ο Αντισθένης, ο Φαίδων, ο Ευκλείδης, ο Αρίστιππος, ο Ξενοφών ακόμα και ο Αριστοτέλης σε κάποια πρώιμα κείμενά του. Ο Ξενοφών, μάλιστα, έγραψε διαλόγους με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Εκεί παρατηρώντας τον τρόπο που συνδιαλέγεται ο κοινός δάσκαλος του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα κατανοούμε πως η άποψη ότι σε πολλά σημεία των Πλατωνικών διαλόγων δεν εμφανίζεται το ιστορικό πρόσωπο του Σωκράτη αλλά ένα Σωκρατικό προσωπείο, το οποίο κρύβει τον ίδιο τον Πλάτωνα, είναι βάσιμη. Στο έργο του Ξενοφώντα συναντάμε έναν διαφορετικό Σωκράτη. Ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Onfray δεν θα διστάσει να αποδώσει τον χαρακτηρισμό “Socrate platonisé”  αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στους Πλατωνικούς διαλόγους.

 

 

 

Οι διάλογοι

 

Ο Πλάτων ξεκίνησε να γράφει μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Μπορούμε να οριοθετήσουμε μια χρονική περίοδο, η οποία εκτείνεται περίπου από το 400 π.Χ. έως το 347 π.Χ. Άρα, το συγγραφικό του έργο καλύπτει ένα διάστημα πενήντα τριών ετών μέσα σε χρόνια ιδιαίτερα ταραγμένα και δύσκολα για την Αθήνα. Οι Νόμοι, ενδεχομένως γράφηκαν γύρω στο 350 π. Χ. Καταλαβαίνουμε ότι απέχουν σχεδόν 80 χρόνια από την εποχή που περιγράφουν.

Στους διαλόγους έχουμε συχνή εναλλαγή ευθέως και πλαγίου λόγου.Τα πρόσωπα των διαλόγων είναι κατά βάση πρόσωπα ιστορικά. Γνωρίζουμε την ύπαρξή τους και από άλλες πηγές. Υπάρχουν και πρόσωπα που έχουμε κάθε λόγο να θεωρήσουμε ότι είναι δημιουργήματα του ίδιου του Πλάτωνα. Πρόκειται βέβαια για μια μειοψηφία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Τίμαιος.

 

 

 

 

Ο πρωταγωνιστής των διαλόγων

 

 

Ο Πλάτων στήνει το σκηνικό των διαλόγων του στην Αθήνα και μάλιστα στο τέλος του 5ου αιώνα. Ο λόγος είναι προφανής. Τότε έζησε ο δάσκαλός του. Στη συντριπτική πλειοψηφία των διαλόγων, πρωταγωνιστής είναι ο Σωκράτης. Απουσιάζει στο τελευταίο έργο του Πλάτωνα, τους Νόμους (σε κάθε περίπτωση ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο που θεωρείται και ως η πνευματική διαθήκη του φιλοσόφου). Στον Τίμαιο ο Σωκράτης παρευρίσκεται με τον ρόλο του παρατηρητή. Το ίδιο παρατηρούμε ότι συμβαίνει και στον Σοφιστή.

Ο Πλάτων στους διαλόγους του δημιουργεί κατά κάποιον τρόπο πολύ σημαντικά λογοτεχνικά έργα τα οποία χαρακτηρίζονται από το φιλοσοφικό εύρος τους. Αν συγκρίνουμε έναν Πλατωνικό διάλογο με έναν διάλογο του Ξενοφώντα είναι έκδηλη η διαφορά και στα δύο επίπεδα.

 

 

 

 

Το Σωκρατικό Προσωπείο

 

 

Αν παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον Σωκράτη θα διαπιστώσουμε ότι μας εκθέτει τις απόψεις του, όπως κάνουμε και εμείς, όταν αναφερόμαστε σε κάποιον στοχαστή. Εντελώς διαφορετική είναι η προσέγγιση του Πλάτωνα. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Πλάτων κάνει τον Σωκράτη ήρωα ενός θεατρικού έργου.

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα είναι και μυθιστορηματικό πρόσωπο. Χρησιμοποιώντας το Σωκρατικό προσωπείο ο Πλάτων επιλέγει να εκφράσει και τη δική του φιλοσοφία.

Οι ιστορικές πηγές που έχουμε δείχνουν ότι ο Σωκράτης δεν πίστευε ούτε στις Ιδέες, ούτε – κατ’ επέκταση – στη θεωρία των Ιδεών, ούτε και στη μετεμψύχωση και αθανασία της ψυχής. Και όμως, στους διαλόγους είναι ο φορέας και εισηγητής αυτών των αντιλήψεων. Με σχετική βεβαιότητα λοιπόν, μπορούμε να εικάσουμε ότι στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο Σωκράτης είναι το προσωπείο που χρησιμοποιεί ο μαθητής του για να αναπτύξει τις δικές του θέσεις και απόψεις.

 

 

Τα κείμενα για τον Πλάτωνα βασίζονται και στα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, καθηγητή φιλοσοφίας  στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

 

 

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, Πλάτων

Επιρροές στο Πλατωνικό έργο

Αναζητώντας τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο επιχειρούμε να ανασυνθέσουμε ταυτόχρονα και μια μοναδική μορφή κοινωνίας. Ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται η πόλις των Αθηνών σε ένα διάστημα περίπου 50 ετών είναι μοναδικός στην Παγκόσμια Ιστορία. Ο Πλάτων γεννήθηκε στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου (428 -427 π.Χ.). Πρόκειται για έναν πόλεμο εξαιρετικά σκληρό και απάνθρωπο. Οι περιγραφές του Θουκυδίδη μας μεταφέρουν την ενδημική παντού βία. Και, ωστόσο, μέσα σε αυτά τα χρόνια συναντάμε τους μεγάλους τραγικούς, τον Σοφοκλή και τον Ευρυπίδη, φιλοσόφους του βεληνεκούς του Πρωταγόρα, τον Θουκυδίδη, τον ίδιο τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη.

 

 

Πλάτωνας, πρώτος φιλόσοφος;

 

 

Το έργο του Πλάτωνα ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Κάθε εποχή ανακαλύπτει και ερμηνεύει διαφορετικά τα κείμενά του. Το σίγουρο είναι πως ο Πλάτωνας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο πρώτος φιλόσοφος κατά μια έννοια κοντινή στην αντίληψη που έχουμε για τους φιλοσόφους, τουλάχιστον μέχρι την αρχή της Βιομηχανικής επανάστασης και το Διαφωτισμό.

Ο Πλάτων επιδιώκει μέσω της σκέψης του να καλύψει ένα φάσμα που περιλαμβάνει το σύνολο της γνώσης. Τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα η κοινωνική συμπεριφορά στο πλαίσιο μιας γνωσιολογίας η οποία επιχειρεί να ερμηνεύσει και να ανάγει τις διαφορετικές εκδηλώσεις στη βάση μιας φιλοσοφίας που καλύπτει όλο το εύρος της ανθρώπινης ζωής.

 

 

 

Η διαλογική μορφή

 

Το έργο του Πλάτωνα χαρακτηρίζεται από λογοτεχνικές αρετές. Είναι κάπως ειρωνικό, αν σκεφτούμε την αρνητική θέση του για την ποίηση της εποχής του το γεγονός ότι στο έργο του συναντάμε σελίδες υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Σε αυτό συντείνει η διαλογική μορφή των κειμένων. Η κλασική μορφή ενός Πλατωνικού διαλόγου φέρνει τον Σωκράτη να εκθέτει τα επιχειρήματά του – συνήθως έχοντας ως κατάληξη ένα ερώτημα – σε κάποιον συνομιλητή.

Ο ίδιος ο Πλάτωνας είναι απών από τους διαλόγους. Δίνει τον λόγο σε σοφιστές, ποιητές, πολιτικούς, επώνυμους Αθηναίους, όμως ο ίδιος είναι απών. Οι επιρροές στο Πλατωνικό έργο ανιχνεύονται αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τους συνομιλητές του Σωκράτη. Ποιοι είναι, τι πρεσβεύουν, ποια θέση έχουν στην Αθηναϊκή κοινωνία της εποχής.

 

 

 

Η φαινομενική ευκολία της ανάγνωσης

 

Αρκετές φορές, εξαιτίας της λογοτεχνικότητας του Πλατωνικού έργου υπάρχει η τάση να θεωρούμε πως το κείμενο είναι εύκολο και τα μηνύματά του απόλυτα κατανοητά. Αυτό είναι κάτι που βιώνουμε σε κάποιες περιπτώσεις και με τους μαθητές μας κατά τη διδασκαλία του Πρωταγόρα. Ο εκπληκτικός μύθος με τον οποίο ο Πρωταγόρας ερμηνεύει συμβολικά την πορεία του ανθρώπινου γένους συνεπαίρνει στην ανάγνωση, με αποτέλεσμα να μας διαφεύγουν εκείνες οι ψηφίδες που κάνουν το κείμενο αμφίσημο και εν πολλοίς αντιφατικό.

Αυτό είναι χαρακτηριστικό της Πλατωνικής σκέψης εν γένει. Τελειώνοντας την ανάγνωση ενός διαλόγου, ο προσεκτικός αναγνώστης καταλήγει με ερωτήματα και αβεβαιότητα. Αυτό που μένει είναι το κάλεσμα σε περαιτέρω διερεύνηση.

 

 

 

Ο Πλατωνισμός στο πέρασμα του χρόνου

 

 

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και ενισχυτικό της προηγούμενης θέσης το να εξετάσουμε την πορεία των συνεχιστών της Ακαδημίας. Οι συνεχιστές του Πλάτωνα, σχολάρχες της Ακαδημίας οδηγήθηκαν σταδιακά στον σκεπτικισμό. Ουσιαστικά η θέση τους συμπυκνώθηκε στη θέση πως απόλυτη αλήθεια δεν υπάρχει. Δεν μπορεί παρά να νιώσουμε έκπληξη. Στα σχολικά εγχειρίδια μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης και κατ’ επέκταση ο Πλάτωνας πρεσβεύουν τη μία και μοναδική αλήθεια, σε αντίθεση με τους σοφιστές.

Οι σχολάρχες της Ακαδημίας κράτησαν από τον Πλάτωνα την αμφισβήτηση, τον έλεγχο των εννοιών. Και στον Νεοπλατωνισμό τα κείμενα μας μεταφέρουν μια μυστικιστική σχεδόν αύρα.

Το έργο λοιπόν είναι πολύσημο. Επιτρέπει διαφορετικές ερμηνείες και θεωρήσεις. Η αναζήτηση του Πλάτωνα και της σκέψης του είναι διαρκής.

 

 

 

Ποιες είναι οι βασικές επιρροές στο Πλατωνικό έργο;

 

 

Ο Πλάτων αρέσκεται και επιδιώκει τη διαφωνία. Τα έργα του δεν είναι τα έργα του μοναχικού φιλοσόφου. Ο δάσκαλός του και βασικό πρόσωπο των διαλόγων, ο Σωκράτης είναι κοινωνικός στοχαστής. Αρέσκεται να τριγυρνά στην πόλη των Αθηνών και να συνδιαλέγεται.

Η πρώτη επιρροή, λοιπόν και ίσως η βασικότερη είναι η πνευματική ατμόσφαιρα της πόλης των Αθηνών. Πιο συγκεκριμένα, ο κύκλος του Σωκράτη. Εδώ, οφείλουμε να εντάξουμε τη σοφιστική κίνηση. Για τους σύγχρονους του Σωκράτη, ο δάσκαλος του Πλάτωνα ανήκε και αυτός σε μεγάλο βαθμό στη σοφιστική.

Τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται τόσο ο Σωκράτης, όσο και οι σοφιστές είναι κοινά. Θα μπορούσαμε να τα συνοψίσουμε στην παρακάτω φράση: Πως οι πολίτες μπορούν να ζήσουν σε ένα σύστημα πρωτόγνωρο και πολύπλοκο με τα μέτρα της εποχής; Φυσικά, αναφερόμαστε στο σύστημα της άμεσης δημοκρατίας.

Ο Σωκράτης δε συνομιλεί μόνο με φιλοσόφους. Στον κύκλο του υπάρχουν και σημαντικοί πολιτικοί. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε τον Αλκιβιάδη, τον Κριτία, τον Χαρμίδη, τον Λάχη, τον Νικία. Στην Πολιτεία θα εμφανιστεί ο μέτοικος Κέφαλος και στο Συμπόσιο θα συναντήσουμε τον κωμικό ποιητή Αριστοφάνη και τον τραγικό ποιητή Αγάθωνα.

 

 

 

Τι επιδιώκει με την παρουσία των συνομιλητών

 

Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι για τον Πλάτωνα η φιλοσοφία είναι κατ’ αρχάς κοινωνικό φαινόμενο. Μέσα από την παρουσίαση τόσο διαφορετικών μεταξύ τους συνομιλητών επιδιώκει να εξερευνήσει τη σχέση της φιλοσοφίας με την πολιτική ζωή, την ποίηση αλλά και τη νέα τέχνη που αναφύεται, αυτή της ρητορικής.

Ο Πλάτων, λοιπόν, ανήκει στην ευρύτερη ιστορία της σκέψης και όχι μόνο της φιλοσοφίας. Ζει σε μια κοινωνία λόγου. Αυτή είναι κατά βάση η Αθήνα τον 5ο αιώνα. Εαν ο πολίτης δεν μπορεί να εκφέρει λόγο, να εκφραστεί, να συνδιαλεχθεί με τους άλλους πολίτες, θεωρείται και είναι υποδεέστερος.

Οι ζυμώσεις των ιδεών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία του Δήμου. Για τους νέους εκείνης της εποχής αυτή είναι η βασική πηγή που διαμορφώνει μαζί με την Τραγωδία τις πολιτικές και φιλοσοφικές τους αντιλήψεις.

Ο Πλάτων αναζητά στο έργο του αυτούς που επηρεάζουν τη σκέψη των ανθρώπων της εποχής του. Οι παλαιότεροι φιλόσοφοι τον απασχολούν λιγότερο. Η πνευματική και κοινωνική ζωή της πόλης των Αθηνών διαποτίζει το έργο του.

 

 

Για τη συγγραφή του κειμένου, σχετικά με τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο έχουμε αντλήσει υλικό και από τα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, ο οποίος είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

• By Μάκης Τσελέντης
• Ο Αρχαϊκός Κόσμος, Οδύσσεια, Όμηρος

Άργος, ο πιστός φίλος του Οδυσσέα

Άργος, ο πιστός φίλος του Οδυσσέα, το σκυλί που άφησε πίσω του στην Ιθάκη, όταν έφυγε για την Τρωική εκστρατεία. Η σκηνή της αναγνώρισης του ήρωα από τον υπέργηρο πια σκύλο του είναι από τις πιο δυνατές που συναντάμε στην Οδύσσεια. Θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, ωστόσο, ότι η πρόσληψη της σκηνής από εμάς – τους σύγχρονους αναγνώστες – είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη των αρχαίων. Γενικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα τα γραφόμενα του Ομήρου θεωρούνταν σε μεγάλο βαθμό πιστές απεικονίσεις της πραγματικότητας. Αυτό που άλλαζε στο πέρασμα των αιώνων σε σχέση με την αντιμετώπιση που είχε το Ομηρικό έργο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το κατά πόσο τα ποιήματα αντανακλούσαν μέρος της πραγματικότητας. Αντίθετα, θεωρώντας δεδομένη τη ρεαλιστική βάση των γραφομένων η κάθε εποχή εστίαζε σε διαφορετικά σημεία του έργου και δημιουργούσε τους δικούς της συνειρμούς.

 

Το κείμενο

 

Ας θυμηθούμε τη σκηνή. Πρώτα παρατίθεται το αρχαίο κείμενο από τη ραψωδία ρ και τους στίχους 290 έως και 327 και στη συνέχεια η μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη:

 

ὣς οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους ἀγόρευον:
ἂν δὲ κύων κεφαλήν τε καὶ οὔατα κείμενος ἔσχεν,
Ἄργος, Ὀδυσσῆος ταλασίφρονος, ὅν ῥά ποτ᾿ αὐτὸς
θρέψε μέν, οὐδ᾿ ἀπόνητο, πάρος δ᾿ εἰς Ἴλιον ἱρὴν
ᾤχετο. τὸν δὲ πάροιθεν ἀγίνεσκον νέοι ἄνδρες

αἶγας ἐπ᾿ ἀγροτέρας ἠδὲ πρόκας ἠδὲ λαγωούς:
δὴ τότε κεῖτ᾿ ἀπόθεστος ἀποιχομένοιο ἄνακτος,
ἐν πολλῇ κόπρῳ, ἥ οἱ προπάροιθε θυράων
ἡμιόνων τε βοῶν τε ἅλις κέχυτ᾿, ὄφρ᾿ ἂν ἄγοιεν
δμῶες Ὀδυσσῆος τέμενος μέγα κοπρήσοντες:

ἔνθα κύων κεῖτ᾿ Ἄργος, ἐνίπλειος κυνοραιστέων. δὴ τότε γ᾿, ὡς ἐνόησεν Ὀδυσσέα ἐγγὺς ἐόντα, οὐρῇ μέν ῥ᾿ ὅ γ᾿ ἔσηνε καὶ οὔατα κάββαλεν ἄμφω, ἆσσον δ᾿ οὐκέτ᾿ ἔπειτα δυνήσατο οἷο ἄνακτος ἐλθέμεν: αὐτὰρ ὁ νόσφιν ἰδὼν ἀπομόρξατο δάκρυ,

γίγνοντ’: ἀγλαί̈ης δ᾿ ἕνεκεν κομέουσιν ἄνακτες.» τὸν δ᾿ ἀπαμειβόμενος προσέφης, Εὔμαιε συβῶτα: «καὶ λίην ἀνδρός γε κύων ὅδε τῆλε θανόντος. εἰ τοιόσδ᾿ εἴη ἠμὲν δέμας ἠδὲ καὶ ἔργα, οἷόν μιν Τροίηνδε κιὼν κατέλειπεν Ὀδυσσεύς,

αἶψά κε θηήσαιο ἰδὼν ταχυτῆτα καὶ ἀλκήν. οὐ μὲν γάρ τι φύγεσκε βαθείης βένθεσιν ὕλης κνώδαλον, ὅττι δίοιτο: καὶ ἴχνεσι γὰρ περιῄδη: νῦν δ᾿ ἔχεται κακότητι, ἄναξ δέ οἱ ἄλλοθι πάτρης ὤλετο, τὸν δὲ γυναῖκες ἀκηδέες οὐ κομέουσι.

δμῶες δ᾿, εὖτ᾿ ἂν μηκέτ᾿ ἐπικρατέωσιν ἄνακτες, οὐκέτ᾿ ἔπειτ᾿ ἐθέλουσιν ἐναίσιμα ἐργάζεσθαι: ἥμισυ γάρ τ᾿ ἀρετῆς ἀποαίνυται εὐρύοπα Ζεὺς ἀνέρος, εὖτ᾿ ἄν μιν κατὰ δούλιον ἦμαρ ἕλῃσιν.» ὣς εἰπὼν εἰσῆλθε δόμους εὖ ναιετάοντας,

βῆ δ᾿ ἰθὺς μεγάροιο μετὰ μνηστῆρας ἀγαυούς. Ἄργον δ᾿ αὖ κατὰ μοῖρ᾿ ἔλαβεν μέλανος θανάτοιο,  290 Κι ενώ εκείνοι συναλλάσσοντας τα λόγια τους μιλούσαν, ένα σκυλί που ζάρωνε, σήκωσε ξαφνικά τ’ αυτιά και το κεφάλι του – ο Άργος του καρτερικού Οδυσσέα! Τον είχε ο ίδιος μεγαλώσει, όμως δεν πρόλαβε να τον χαρεί· πρωτύτερα αναχώρησε να πάει στην άγια Τροία. Τα πρώτα χρόνια οι νιούτσικοι τον έβγαζαν κυνήγι, 295 και κυνηγούσε αγριοκάτσικα, ζαρκάδια και λαγούς. Μετά τον παραμέλησαν, αφότου ο κύρης του ταξίδεψε μακριά, και σέρνονταν στην κοπριά, χυμένη σε σωρούς από τις μούλες και τα βόδια στην αυλόθυρα μπροστά, απ’ όπου του Οδυσσέα οι δούλοι σήκωναν κάθε τόσο να κοπρίσουν το μέγα τέμενός του. 300 Εκεί τώρα σερνόταν το σκυλί, μ’ αμέτρητα τσιμπούρια ο Άργος. Κι όμως, αναγνωρίζοντας τον τον Οδυσσέα στο πλάι του, σάλεψε την ουρά του και κατέβασε πάλι τ’ αυτιά του, όμως τη δύναμη δεν βρήκε να φτάσει πιο κοντά στον κύρη του. Τον είδε εκείνος, και γυρίζοντας αλλού το βλέμμα του, σκούπισε ένα δάκρυ 305 – από τον Εύμαιο κρυφά, για να τον ξεγελάσει. Ύστερα μίλησε ρωτώντας : «Εύμαιε, τι παράξενο· τέτοιο σκυλί μες στις κοπριές να σέρνεται, φαίνεται η καλή του ράτσα. Δεν ξέρω ωστόσο και γι’ αυτό ρωτώ· εξόν από την ομορφιά, ήταν και γρήγορο στο τρέξιμο; ή μήπως έτσι, σαν τους άλλους σκύλους που τριγυρίζουν 310 στα τραπέζια των αντρών, και τους κρατούν οι άρχοντες μόνο για το καμάρι τους;» Και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες ξανά τον λόγο κι αποκρίθηκες : «Ω ναι, ετούτο το σκυλί σ’ αυτόν ανήκει που αφανίστηκε πέρα στα ξένα. Αν είχε ακόμη το σκαρί, αν είχε και την αντοχή, όπως ο Οδυσσέας το άφησε, μισεύοντας στην Τροία, 315 βλέποντας θα το θαύμαζες και για τη γρηγοράδα και για την αλκή του· που, κυνηγώντας, δεν του ξέφευγε κανένα αγρίμι, βαθιά χωμένο στο δάσος το βαθύ – ξεχώριζε πατώντας πάνω στα πατήματά του. Τώρα το πλάκωσε η μιζέρια, αφότου χάθηκε το αφεντικό του μακριά από την πατρίδα του, κι αδιάφορες οι δούλες αφρόντιστο το αφήνουν. 320 Ξέρεις, οι δούλοι, σαν τους λείψει το κουμάντο των αρχόντων, δεν θέλουν πια να κάνουν τη στρωτή δουλειά τους. Γιατί κι ο Δίας, που το μάτο του βλέπει παντού, κόβει του ανθρώπου τη μισή αρετή, απ΄τη στιγμή που θα τον βρει η μέρα της σκλαβιάς.» Μιλώντας πια, προχώρησε στα ωραία δώματα, 325 και πέρασε στην αίθουσα με τους περήφανους μνηστήρες. Κι αυτοστιγμεί τον Άργο σκέπασε η μαύρη μοίρα του θανάτου, αφού τα μάτια του είδαν ξανά, είκοσι χρόνια περασμένα, τον Οδυσσέα.

 

 

Ο Άργος αναγνωρίζει πρώτος τον Οδυσσέα

 

Η σκηνή μας παρουσιάζει τον Οδυσσέα ντυμένο με ράκη να πλησιάζει το κατώφλι του παλατιού συνοδευόμενος από τον χοιροβοσκό Εύμαιο, ο οποίος δεν τον έχει αναγνωρίσει. Ο Άργος σε αξιοθρήνητη κατάσταση, πλήρως παραμελημένος τον αντιλαμβάνεται και τον αναγνωρίζει. Οι δυνάμεις του ήταν τόσες, ώστε το μόνο που κατάφερε να κάνει σε ένδειξη αναγνώρισης ήταν να κουνήσει την ουρά του και να κατεβάσει τα αυτιά μπροστά στον άνθρωπο που τον είχε μεγαλώσει.

Ο Οδυσσέας σκουπίζει ένα δάκρυ. Την ώρα που διασχίζει το κατώφλι του παλατιού, ο Άργος πεθαίνει.

 

 

Η δική μας αποτίμηση

 

Το μικρό επεισόδιο χαρακτηρίζεται ως ένα από τα πιο δυνατά παραδείγματα της Ομηρικής τέχνης. Με μεγάλη επιδεξιότητα ο ποιητής παρουσιάζει ένα δυνατό συναίσθημα απώλειας, αγάπης και στο μέτρο του δυνατού, αμοιβαιότητας. Το δάκρυ του Οδυσσέα, η δυσκολία της κίνησης του σκυλιού αποδίδονται περίτεχνα.

Διαβάζοντας τη σκηνή αντιλαμβανόμαστε ότι ένα όριο έχει υψωθεί. Ένα όριο, που προστατεύει τον Οδυσσέα και το μυστικό του. Ο Οδυσσέας και εμείς οι ακροατές ή οι αναγνώστες είμαστε οι μόνοι που μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη γλώσσα του σώματος του Άργου. Για τους εχθρούς του Οδυσσέα ο Άργος είναι αόρατος. Η αναγνώριση και ο θάνατός του αποδίδονται με τη μέγιστη διακριτικότητα.

Σε κανένα σημείο δεν αναφέρεται ρητά ότι το σκυλί αναγνώρισε τον κύριό του. Απλά, η εικόνα παρατίθεται ανάγλυφη. Ο ακροατής συμπληρώνει τα λόγια. Με αυτόν τον τρόπο:

• Αναγνωρίζουμε ότι ο Άργος ανήκει στη χορεία των ευγενών. Αυτών που αξίζει να ρίξουμε το βλέμμα και τη στοργή μας. Στον αντίποδα οι αποκτηνωμένοι μνηστήρες και όσοι με περισσή ευκολία πρόδωσαν τον Οδυσσέα.
• Επιπλέον, ο Οδυσσέας και ο Άργος δένονται για πάντα με τον μανδύα της ματαίωσης. Ο Άργος δεν έχει τη δύναμη να εκφράσει το συναίσθημά του στο εύρος που επιθυμεί. Ο Οδυσσέας δεν μπορεί να ανταποδώσει το καλωσόρισμα. 

 

 

Οδυσσέας και Άργος 

Μπορούμε με αφορμή αυτές τις λίγες γραμμές του κειμένου να κάνουμε κάποιες γενικές παρατηρήσεις.

• Ο Οδυσσέας διατηρεί τον αξιοθαύμαστο έλεγχο του εαυτού του. Δεν αποκτηνώθηκε, κάτι που φαίνεται στο δάκρυ και ταυτόχρονα εξακολουθεί να έχει τον έλεγχο των αντιδράσεών του.
• Στην Οδύσσεια συναντάμε και άλλα σκυλιά. Ο Άργος αντιδιαστέλλεται με όλα αυτά. Είναι πρόσωπο. Στο παλάτι του Αλκίνου χρυσά και ασημένια αγάλματα σκυλιών κοσμούν τον εξωτερικό περίβολο του παλατιού. Κατονομάζονται ως αγέραστα και αθάνατα. Ας μη ξεχνάμε και τα σκυλιά του Εύμαιου. Επιτέθηκαν στον άγνωστό τους Οδυσσέα, χαιρέτισαν την επιστροφή του Τηλέμαχου. Μαζί με τον Οδυσσέα είναι τα μόνα πλάσματα που μπορούν να δουν την Αθηνά. Είναι φύλακες.
• Ο Άργος επιτελεί την πρώτη αναγνώριση. Την πιο αυθόρμητη, την πιο συγκινητική. Θα ακολουθήσουν οι άνθρωποι. Η Ευρύκλεια, η Πηνελόπη. Είναι εύκολο να διακρίνουμε την κλιμάκωση.

 

 

Ο Άργος για τους αρχαίους

 

Ο τρόπος που εμείς προσεγγίζουμε το επεισόδιο διαφέρει από τον τρόπο που ερμηνεύονταν στην αρχαία εποχή. Είναι σαφές ότι ο Άργος είναι σε μια ηλικία απαγορευτική, εφόσον ο Οδυσσέας έλειπε για είκοσι χρόνια από την Ιθάκη. Ο σύγχρονος αναγνώστης θα θεωρήσει αυτονόητα πως εδώ έχουμε να κάνουμε με ποιητική αδεία και θα εστιάσει στο συναισθήματα και στις εικόνες του κειμένου.

Για τους αρχαίους θέμα ποιητικής αδείας δεν τίθεται. Ειδικά για τους μη λόγιους, ο Όμηρος αποτελούσε τη βασική τους παιδεία. Εικόνες που για μας ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας και του μη πραγματικού για αυτούς ήταν σε μεγάλο βαθμό μέρος της εκπαίδευσής τους.

Είναι καλό να είμαστε προσεκτικοί, όταν προσεγγίζουμε αυτά τα κείμενα καθώς έχουμε να κάνουμε με πολιτισμικές πραγματικότητες εξαιρετικά διαφορετικές από τις δικές μας.

Ας θυμηθούμε την περίφημη φράση με την τόσο έντονη μελωδικότητα:

“παρά θῖν’ ἀλός άτρυγέτοιο”.

Για τον Όμηρο και τους αρχαίους η θάλασσα είναι ατρύγητη. Αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό της. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θα μπορούσε ποτέ να τη χαρακτηρίσει έτσι…

 

Το εκπαιδευτικό υλικό και τα εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές μας βρίσκονται στην ιστοσελίδα μας, που αφορά τα διαδικτυακά τμήματα και μαθήματα του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.