Τι είναι η αλληγορία: Προσδιορισμός και παραδείγματα

Στο ερώτημα τι είναι η αλληγορία μια πρώτη απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι η αλληγορία είναι ένα λογοτεχνικό και λεκτικό σχήμα το οποίο βασίζεται στη χρήση συμβόλων και μεταφορών. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκουμε να μεταδώσουμε ένα ευρύτερο μήνυμα στους αναγνώστες ή στους ακροατές μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληγορίας με τον οποίο όλοι είμαστε εξοικειωμένοι είναι οι παροιμίες. Οι παροιμίες κρύβουν νοήματα διαφορετικά από αυτά που οι λέξεις δηλώνουν στην κυριολεξία τους. Όλοι κατανοούμε πως η παροιμία: “Το ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωπο”, δεν αναφέρεται απλά στην ανάγκη της καθαριότητας και υγιεινής. Κυρίως μέσω της παροιμίας επιδιώκεται να τονιστεί η ανάγκη της αλληλοβοήθειας, της ανθρώπινης συμπαράστασης.

Είναι κατανοητό επίσης, ότι, εφόσον μεταφερόμαστε από το επίπεδο μιας καθημερινής ασχολίας στο επίπεδο των εννοιών και των αξιών βρισκόμαστε στο χώρο της μεταφοράς.

 

"Τι είναι η αλληγορία": Για το κείμενό μας επιλέξαμε μια εικόνα αλληγορική, η οποία απεικονίζει ένα ψάρι που έχει τη μορφή παγόβουνου. Άλλο πάνω από τη μέση και πάνω και διαφορετικό από κάτω.

Αλληγορίες που όλοι γνωρίζουμε

Είμαστε όλοι εξοικειωμένοι με έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και φιλοσοφίας τα οποία είναι παραβολές. Σίγουρα, το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι η αλληγορία του σπηλαίου. Ο Πλάτωνας ενσωματώνει στον διάλογό του Πολιτεία αυτόν τον υπέροχο μύθο, ο οποίος αποτελεί μια μεταφορά για την παιδεία, την πραγματική γνώση και τον τρόπο προσέγγισής της. Ως αλληγορία επίσης,  μπορούμε να θεωρήσουμε ολόκληρο το έργο του Ernest Hemingway “The old man ant the sea” (Ο γέρος και η θάλασσα). Το κείμενο δεν αφηγείται απλά μια ιστορία από τη ζωή ενός ηλικιωμένου ψαρά. Είναι μια μεταφορά για τον αγώνα του ανθρώπου και την προσπάθειά του να νοηματοδοτήσει τις πράξεις του μέσα σε ένα σύμπαν παράλογο (για την ανθρώπινη λογική) και χαοτικό.

 

Παραδείγματα αλληγορίας

Επομένως, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την αλληγορία, ως μια τεχνική έκφρασης με την οποία επιδιώκουμε και επιτυγχάνουμε την απόκρυψη του πραγματικού νοήματος. Στην πραγματικότητα, αυτό συμβαίνει μόνο στο πρώτο επίπεδο, καθώς η επιδίωξη είναι η αποκρυπτογράφηση του περιεχομένου. Απαιτείται μια ειδική ανάγνωση για αυτή την αποκρυπτογράφηση, να έχουμε τη δυνατότητα να διαβάσουμε και “κάτω από τις λέξεις”. Η ειδική ανάγνωση προϋποθέτει και κάποιες πολιτισμικές καταβολές σταθερές και οικείες για τους παραλήπτες του μηνύματος. Στην αλληγορία του σπηλαίου πρέπει να μοιραζόμαστε την κοινή μεταφορά του σκότους και αντίστοιχα του φωτός ως συμβολισμούς της άγνοιας και της γνώσης. Η αλληγορία λοιπόν είναι και ένας δείκτης, τόσο της συνοχής μιας κοινωνίας, όσο και των συμβόλων της.

Η αλληγορία στη λογοτεχνία

Την αλληγορία θα τη συναντήσουμε συχνά ως εκφραστικό μέσο και τεχνική στη λογοτεχνία. Θα ανατρέξουμε σε ένα παράδειγμα που μας έρχεται από την Αρχαϊκή λυρική ποίηση. Ο ποιητής Αλκαίος, ο οποίος έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. θέλησε κάποτε να μιλήσει για τις οδυνηρές συνέπειες των εμφυλίων συρράξεων. Χρησιμοποίησε την αλληγορία ως τεχνική. Περιέγραψε μια κατάσταση άγριας βαρυχειμωνιάς και κακοκαιρίας γνωρίζοντας ότι πρόκειται για μια εικόνα που οι σύγχρονοί του θα μπορούσαν να κατανοήσουν ως σύμβολο για την πολιτική αναταραχή και την εμφύλια διαμάχη. Στη συνέχεια του ποιήματός του περιγράφει μια ακόμη γνώριμη εικόνα. Ένα καράβι τσακίζεται στα βράχια, μέσα στη θαλασσοταραχή. Προφανώς έχουμε μια αναφορά στην πολιτεία που σύσσωμη βουλιάζει. Και οι ναύτες, όμως, παρά την προσπάθειά τους πνίγονται και χάνονται. Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε τους πολίτες της πόλης που η εμφύλια σύγκρουση ρήμαξε.

Το ποίημα επομένως, κινείται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο, έχουμε την περιγραφή της θύελλας και του ναυαγίου. Το δεύτερο προκύπτει από την ανάγνωση της αλληγορίας. Με αυτόν τον τρόπο ο Αλκαίος αφήνει ένα ανεξίτηλο στίγμα στις ψυχές των συμπολιτών του. Το ποίημα καθίσταται πολύ πιο δυνατό και υποβλητικό, καθώς χάνει κάθε διδακτικό τόνο. Μιλά άμεσα στις αισθήσεις.

 

Το ποίημα του Αλκαίου

 

ἀσυννέτημμι τὼν ἀνέμων στάσιν·
τὸ μὲν γὰρ ἔνθεν κῦμα κυλίνδεται,
τὸ δ᾽ ἔνθεν, ἄμμες δ᾽ ὂν τὸ μέσσον
νᾶϊ φορήμμεθα σὺν μελαίναιχείμωνι μόχθεντες μεγάλωι μάλα·
πὲρ μὲν γὰρ ἄντλος ἰστοπέδαν ἔχει,
λαῖφος δὲ πὰν ζάδηλον ἤδη,
καὶ λάκιδες μέγαλαι κὰτ αὖτο·χόλαισι δ᾽ ἄγκυρραι, τὰ δ’ ὀήϊα
[                                                      ]
[                                                      ]
τοι πόδες ἀμφότεροι μένο̣ισινἐν βιμβλίδεσσι· τοῦτό με καὶ σ̣[άοι
μ̣όνον· τὰ δ᾽ ἄχματ᾽ ἐκπεπ[.]άχμενα
. .]μεν.[.]ρ̣ηντ᾽ ἔπερθα, τὼν̣[. . .]
ε̣νοι̣σ.[Παραθέτουμε την έξοχη μετάφραση του Σωτήρη Κακίση:πούθε φυσάνε οι άνεμοι; και φέρνουνε το κύμα
πότε από δω, πότε από ’κει· γυρνάμε πάνω κάτω
με το μαύρο καράβι μας καταμεσής του πόντου,και τυραννιόμαστε πολύ στην τόση τρικυμία·
νερό η κουβέρτα γέμισε, και τα πανιά σκίστηκαν
απ’ άκρη σ’ άκρη, κρέμονται μεγάλα τα κουρέλια·
πάει, χαλαρώσαν τα σχοινιά !

 

δηὖτε, το τώρα και το διαρκές στη Σαπφώ και στη Λυρική Ποίηση
Σαπφώ, Fresco από την Πομπηία που θεωρείται ότι αποδίδει τη Σαπφώ
Νωπογραφία (affresco ), από την Πομπηία που θεωρείται ότι αποδίδει τη Σαπφώ

 

Το επίρρημα των δύο χρόνων

 

Η λέξη δηὖτε είναι χαρακτηριστική στην Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση. Ιδιαίτερα αγαπητή είναι στον Αλκμάν και στη  Σαπφώ. Το Liddell – Scott μας πληροφορεί ότι η λέξη προέρχεται από την κράση του δή και του αὖτε. Το μόριο δή σημαίνει “τώρα, τώρα δα, ήδη έως τώρα” . Το αὖτε σημαίνει “πάλι, από την αρχή πάλι, πάλι ξανά”. Η κράση ως φαινόμενο είναι συχνή στην Αρχαία Ελληνική. Κυρίως εμφανίζεται για λόγους ευφωνίας.

 

Το Οξύμωρο 

 

Στην περίπτωση του δηὖτε παρατηρούμε ότι κάθε συνθετικό  από το οποίο σχηματίζεται η λέξη έχει διαφορετικό σημείο εκκίνησης στο χρόνο. Η πρώτη είναι έντονα παροντική. Χρησιμοποιείται για να δοθεί έμφαση σε αυτήν εδώ τη στιγμή, σε ό,τι συμβαίνει στο παρόν και μόνο σε αυτό.

Το δεύτερο συνθετικό μας οδηγεί στην επανάληψη, στο μοτίβο που διαρκώς επαναλαμβάνει τον εαυτό του και του οποίου οι ρίζες του χάνονται στο παρελθόν. Άρα το “δη” τοποθετεί τον ακροατή ή αναγνώστη του ποιήματος στο τώρα. Χρόνος και τόπος είναι το τώρα. Το “αὖτε” παίρνει το τώρα, τον απόλυτο ενεστώτα του ποιήματος και το τοποθετεί σε μια αλυσίδα όμοιων, αναγνωρίσιμων ενεργειών. Του προσδίδει ιστορικότητα.

 

Η Ένταση 

 

Αυτή η σύνθεση δημιουργεί μια έντονη αίσθηση, δραματοποιεί το βίωμα. Για μια στιγμή κάτι εντελώς νέο εισβάλλει στην πραγματικότητά μας. Ετοιμαζόμαστε να το αφουγκραστούμε. Αμέσως όμως καταλαβαίνουμε. Πρόκειται για την επανάληψη, κάτι που συνέβη ξανά και ξανά. Οι λυρικοί ποιητές αγαπούν πολύ αυτή τη λέξη. Την εισάγουν συχνά, ειδικά στα ερωτικά τους ποιήματα.

 

Σαπφώ

 

Γράφει η Σαπφώ στο απόσπασμα 130 Lobel Page

 

Ἔρος δηὖτέ μ᾽ ὀ λυσιμέλης δόνει,
γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον

Ο Έρωτας – τώρα και πάλι ξανά –

αυτός που λύνει τα μέλη

δονεί με

πλάσμα γλυκόπικρο

ανίκητο σε μάχη

 

Το “δηὖτε” εδώ λειτουργεί ως ένας αναστεναγμός. Μακρόσυρτος από τη σύζευξη των λέξεων, τοποθετημένος στην αρχή μετά ακριβώς από το τυπικό υποκείμενο του ποιήματος (Έρως). Η ποιήτρια αντιλαμβάνεται την απειλή και γνωρίζει ότι είναι πια αργά. Είναι ένα μοτίβο που έχει ξαναζήσει. Επανέρχεται έρπον, πυκνό. Πάντοτε γνώριμο, όσες μορφές και αν αλλάξει.

 

Η Σαπφώ θα χρησιμοποιήσει τη λέξη και στο αριστουργηματικό απόσπασμα Lobel Page 22.9-13

 

Κέλομαί σε Γογγύλα

πέφανθι λάβοισα μα

γλακτίναν, σέ δηύτε

πόθος τ [έαυτος] αμφιπόταται.

Τάν κάλαν, ά γαρ κατάγωγις

αύτα επτόαισ’ ίδοισαν

έγω δέ χαίρω

καί γάρ αύτα δή

τόδε μέμφεταί σοι Κυπρογένεια.

 

 

Σε φωνάζω Γογγύλα

Φανερώσου πάλι κοντά μου

Το χιτώνα τον άσπρο σαν το γάλα όταν φοράς,

νά ‘ξερες τους πόθους που σε τριγυρίζουν όμορφη,

και πώς χαίρομαι που δεν είμαι εγώ,

μα η ίδια η Αφροδίτη που σε μαλώνει.

 

( Μετάφραση του Οδυσσέα Ελύτη )

 

Ο Μάνος Χατζηδάκις μελοποίησε αριστουργηματικά το ποίημα. Η υπέροχη Φλέρυ Νταντωνάκη στην αξεπέραστη ερμηνεία της.

 

 

Αλκμάν

 

Ο Σπαρτιάτης ποιητής Αλκμάν γράφει:

 

Ἔρως με δηὖτε Κύπριδος ϝέκατι
γλυκὺς κατείβων καρδίαν ἰαίνει.

 

Ο έρωτας – παλι ξανά – ορμή της Αφροδίτης

γλυκός με πλημμυρίζει

ζεσταίνει την καρδιά  μου

 

Κάθε ένα από αυτά τα ποιήματα είναι εγρήγορση της τωρινής στιγμής, η οποία ανασύρει την ηχώ του παρελθόντος, πιο ζωντανή από ποτέ. Ο ποιητής κατορθώνει – όπως τονίζει η μεγάλη ποιήτρια και Ελληνίστρια Anne Carson  στο βιβλίο της Eros the bittersweet – να σταθεί παράμερα, να μην αφομοιωθεί απόλυτα από την προσωπική εμπειρία αλλά να δημιουργήσει ένα χώρο μες τον οποίο υπάρχει απόσταση, μπορεί να αναπνεύσει.

 

Αυτή η τεχνική δίνει στα ποιήματα μεγάλη δραματική ένταση. Οι στιγμές είναι πραγματικές και ταυτόχρονα αποκομμένες από τον πραγματικό χρόνο. Όλα είναι βίωμα και υπάρχει ο χώρος να απλωθεί μες τις ψυχές των ακροατών και των αναγνωστών.

 

Κατά την Anne Carson δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι Λυρικοί Ποιητές ανήκουν σε εκείνη τη γενιά η οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει τη γραφή για να αποτυπώσει τη σκέψη και την τέχνη της. Η πράξη του προφορικού λόγου χαρακτηρίζεται από το εφήμερο, το πέταγμα, τη μόνιμη απώλεια της συλλαβής ήδη από τη στιγμή που έφυγε από τα χείλη μας.

 

Το αποτύπωμα της Γραφής

 

Στην πράξη της Γραφής αλλά και της ανάγνωσης μας δίνεται η δυνατότητα να συλλάβουμε, να χειραγωγήσουμε τη λέξη. Να προχωρούμε στο παρόν έχοντας μπροστά στα μάτια μας το μόνιμο ίχνος της λέξης, ως οντότητας ξεχωριστής και μόνιμης. Η λέξη δεν είναι πια μόνο ο ήχος της. Είναι και το μόνιμο ίχνος, στο οποίο μπορούμε να επιστρέφουμε και να συγκροτούμε τα σημεία που φτιάχνουν μια Ιστορία.

Λέξη παρούσα μόνιμα μα και περαστική. Μια φευγαλέα αίσθηση πως ελέγχουμε το χρόνο. Ψευδαίσθηση φυσικά και όμως αληθινή ως βίωμα  γλυκύπικρον .

 

Anne Carson

 

Μια ενδεικτική βιβλιογραφία για όποια και όποιον θα ήθελε να γνωρίσει τον ποιητικό λόγο της Anne Carson, ο οποίος θα μας συντροφεύσει και άλλες φορές.

Ενδεικτικά:

 

The Beauty of the Husband

 

Plainwater

 

Autobiography of Red

 

Red Doc