Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια. Ακολουθούν το δικό τους ταξίδι και είναι πολύ περισσότερο πρωταγωνίστριες από όσο η παραδοσιακή ανάγνωση αφήνει να φανεί. Παραθέτουμε το εισαγωγικό κείμενο του σεμιναρίου. Ευχαριστούμε τις φίλες και τους φίλους που έλαβαν μέρος.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Το πλαίσιο του Έπους
Το έπος ήταν μια λαϊκή αφήγηση και ταυτόχρονα η κοινή παιδεία των Ελλήνων. Όσα τραγουδούσε ο αοιδός, ήταν πράγματα που αυτός και η γενιά του δεν τα είχαν ζήσει. Η Μούσα ήταν ο οδηγός του. Παρατηρούμε ότι ήδη από την αρχή, από το προοίμιο εμφανίζεται μια γυναικεία μορφή, η Μούσα. Χωρίς αυτήν το ποίημα δεν υπάρχει. Από την άλλη, η Μούσα είναι ο βοηθός για να τραγουδηθούν τα κατορθώματα ανδρών. Τα “ κλέα ανδρών” . Κατά λέξη “κλέος” σημαίνει “αυτό που ακούγεται”. Άρα, στο έπος η φήμη των ανδρών θα εδραιωθεί μέσα από τις αφηγήσεις των κατορθωμάτων τους. Κάποιες από αυτές τις ιστορίες επαναλαμβάνονταν πολύ συχνά, ήταν δημοφιλείς και αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητας του αρχαϊκού ανθρώπου.
Η δυναμική του Έπους
Το έπος εκφράζει ανάγλυφα την κουλτούρα της εποχής, τις αξίες, τις νόρμες. Ήταν βαθιά επιδραστικό, καθώς μπορούσε να παρουσιαστεί σε οποιαδήποτε στιγμή τόσο από επαγγελματίες, όσο και από ερασιτέχνες. Η τραγωδία για παράδειγμα δεν είχε αυτή τη δυναμική, εφόσον η παρουσίασή της λάμβανε χώρα μέσα σε ένα καθορισμένο θρησκευτικό πλαίσιο. Η ομοιότητα που έχει το έπος με την τραγωδία θα λέγαμε ότι είναι ο κοινός μύθος.
Η Οδύσσεια
Η Οδύσσεια είναι ξεκάθαρα ένα έπος που το θέμα του είναι η αναζήτηση, το ταξίδι. Στους αιώνες που ακολούθησαν η μυητική διάσταση του έργου επισημάνθηκε και μέσα σε έργα που εμπνεύστηκαν από την Οδύσσεια. Το κορυφαίο όλων είναι φυσικά ο ”Οδυσσέας” του James Joyce. Οι περιπέτειες του κυρίου Λεοπόλδου Μπλουμ μέσα σε ένα εικοσιτετράωρο. Χαρακτηριστικό των επών που έχουν θέμα το ταξίδι, την αναζήτηση είναι η επιθυμία του ήρωα να ολοκληρώσει την πορεία του. Αυτός ο στόχος γίνεται το κέντρο της ύπαρξής του, σχεδόν εμμονικά. Είναι η κινητήριος δύναμη κάθε στιγμής του.
Φίλοι, Σύντροφοι και Θεοί
Στο ταξίδι πάντα συντροφεύεται από φίλους που τον ενισχύουν. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι αυτός που πρέπει να ολοκληρώσει το δύσκολο έργο, είναι αυτός που οφείλει να πάρει την κρίσιμη απόφαση. Το ταξίδι είναι για αυτόν. Υπάρχουν οι βοηθοί Θεοί, υπάρχουν και οι εξολοθρευτές θεοί, υπάρχουν τα τέρατα αλλά και τα δημιουργήματα της δικής του φαντασίας που ίσως είναι και τα μεγαλύτερα εμπόδια. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του περιπλανώνται πάνω στην θάλασσα, η οποία από τη φύση της είναι ρευστή και επικίνδυνη, σαγηνευτική αλλά και χαοτική. Στον Όμηρο η θάλασσα αντιπροσωπεύεται από δύο λέξεις “αλς” και “πόντος”. Η μια όνομα θηλυκό και η άλλη αρσενικό. Η αμφισημία και τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά ενός ενιαίου όλου παρουσιασμένα και στο γλωσσικό επίπεδο. Το πρώτο εμπόδιο λοιπόν είναι η ίδια η θάλασσα, χώρος παραισθησιογόνος, χώρος ρευστός. Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Όντα παράξενα, σημεία Ξένα. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του θα συναντήσουν παράξενα, απειλητικά όντα, τη Σκύλα, τη Χάρυβδη. Θα συναντήσουν γυναίκες που ενσαρκώνουν κατώτερες Θεότητες την Κίρκη και την Καλυψώ που η κάθε μια τους από τη δική της πλευρά θα θέσει εμπόδια στην επιστροφή του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας θα υποχρεωθεί να κατέλθει στο βασίλειο των νεκρών και εκεί θα δει τη σκιά της μητέρας του, που δεν γνώριζε ότι είχε πεθάνει, όσο αυτός πολεμούσε στην Τροία. Θα συναντήσει βοηθούς, αλλά και όταν πια θα έχει φτάσει στην Ιθάκη νέα δοκιμασία θα τον περιμένει. Είναι χαρακτηριστικό ότι το δεύτερο μέρος της Οδύσσειας περιγράφει τις περιπέτειες του ήρωα, όταν πλέον έχει φτάσει στο νησί του. Ίσως αυτό που θεωρούμε οικείο να είναι και το πλέον δύσβατο.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Δαίμονες και Παρίες
Το έπος ακμάζει σε μια κοινωνία που ανδροκρατείται. Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια μοιάζουν να βρίσκονται στη σκιά και τους αποδίδονται συγκεκριμένοι ρόλοι. Η γυναίκα που ξεχωρίζει, η γυναίκα που διεκδικεί δαιμονοποιείται. Ακόμα και εάν είναι Θεά, όπως η Καλυψώ είναι παρίας, υποχρεούται να ζήσει μόνη ακριβώς λόγω των επιλογών της. Ο τύπος γυναίκας που προβάλλεται σε πρώτο επίπεδο είναι η πιστή σύζυγος, η Πηνελόπη. Σε πρώτο επίπεδο αντιδιαστέλλεται από την Κλυταιμνήστρα. Θα χρειαστεί ο Ευριπίδης για να μπορέσουμε να δούμε στα κείμενα τη ματιά της τελευταίας. Ας θυμηθούμε ότι εκτός των άλλων πρόκειται για μια γυναίκα που της θυσίασαν την κόρη για μια ανδρική υπόθεση, για έναν πόλεμο, για έναν χρησμό.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Μητέρες: Χωρίς τον Γιο, Νεκρές
Για την Πηνελόπη, ωστόσο, μπορούμε να αναρωτηθούμε αν είναι αυτό που η καθιερωμένη ματιά βλέπει. Μήπως είναι πολύ πιο περίπλοκη από όσο φαινομενικά δείχνει; Μπορούμε να επισημάνουμε ότι στο έπος οι γυναίκες χωρίζονται στις μητρικές μορφές και στις σαγηνεύτρες, τις επικίνδυνες γυναίκες. Η Πηνελόπη ενσαρκώνει και τους δύο ρόλους, τον δεύτερο εξαιρετικά κεκαλυμμένα. Οι μητέρες στο έπος δεν είναι δυνατές. Αντλούν δύναμη μόνο μέσα από τη σχέση με τον γιο τους, είναι δυνατές μόνον όταν αυτός είναι δυνατός και τις τιμά. Καθώς οι μητέρες δεν είναι δυνατές, το περισσότερο που μπορούν να κάνουν είναι να είναι οι αποδέκτες των παραπόνων, οι παροχείς του ελέους προς τον γιο.
Η Αντίκλεια
Στη Νέκυια η Αντίκλεια δηλώνει πως πέθανε από την έλλειψη του γιου της και όχι από γηρατειά. Διαβάζοντας το κείμενο θα αντιληφθούμε ότι η αποχώρηση του Οδυσσέα από το παλάτι είχε ως αποτέλεσμα να χάσει πολύ από τον σεβασμό που απολάμβανε ως τότε. Ήταν ένας άνθρωπος που απώλεσε την ταυτότητά της, τον λόγο ύπαρξης.
Η Πηνελόπη
Ας επιστρέψουμε όμως στην Πηνελόπη. Είναι ίσως ο πιο αινιγματικός γυναικείος χαρακτήρας στην Οδύσσεια. Περίπλοκη. Από τη μια πλευρά μητέρα, από την άλλη πλανεύτρα, τόσο πιο επικίνδυνη όσο αυτό δεν φαίνεται. Ως μητέρα και σύζυγος θρηνεί για τον Οδυσσέα χωρίς να λογαριάζει την ύπαρξη των μνηστήρων. Είναι το σημείο που ο αοιδός του παλατιού τραγουδά για τους νεκρούς του πολέμου στην Τροία. Η Πηνελόπη θρηνεί, γιατί θεωρεί τον άντρα της έναν από αυτούς. Ο Τηλέμαχος ξεκινά να ανδρώνεται τη στιγμή που τη διατάζει να αποχωρήσει από το δημόσιο χώρο, να αποσυρθεί στα δωμάτια των γυναικών. Της επισημαίνει προσβλητικά ότι οι δουλειές των γυναικών είναι στο εσωτερικό του σπιτιού και ότι ο δημόσιος χώρος ανήκει στους άντρες.
Η Πηνελόπη: Ο Γιος επιδιώκει να ανδρωθεί
Η Πηνελόπη θα αποσυρθεί, ταπεινωμένη μπροστά στους μνηστήρες αλλά και με μια ξεκάθαρη ικανοποίηση για τη συμπεριφορά του γιου της, για το γεγονός ότι υψώνοντας ανάστημα σε αυτήν, εντάσσεται πλέον στην ομάδα των ανδρών. Η Πηνελόπη παίζει τον διπλό της ρόλο ταυτόχρονα. Ο Αντίνοος, αρχηγός των μνηστήρων το επισημαίνει διαρκώς. Συζητώντας με τον Τηλέμαχο του αναφέρει: “ Το σφάλμα είναι της μητέρας σου και όχι δικό μας. Πρόκειται για μια πολύ επιδέξια, πανούργα γυναίκα. Αυτά τα τρία χρόνια και τώρα κλείνουμε το τέταρτο έτος μας έχει πάρει τα λογικά. Ενισχύει την ελπίδα του καθενός από εμάς, στέλνοντάς του μηνύματα που κανένα από αυτά δεν εννοεί.”
Η Πηνελόπη: Οι Σειρήνες έχουν πολλές Μορφές
Ενώ θρηνεί την απώλεια του άντρα της, ως κοινωνικά οφείλει, αφήνει τον δίαυλο ανοιχτό με τους μνηστήρες. Η ιστορία με το υφαντό είναι γνωστή. Ακόμα και αν θεωρήσουμε ότι, όπως ισχυρίζεται η παραδοσιακή ανάγνωση η επινόησή της έχει να κάνει με την πίστη της, το γεγονός παραμένει ότι λειτουργεί ως σαγηνεύτρα και μάλιστα χωρίς να θυσιάζει τίποτα από την ηγεμονική της θέση, παραμένοντας διαρκώς το κέντρο της προσοχής. Πόσο διαφέρει από μια σειρήνα που διαρκώς τραγουδά απατηλές υποσχέσεις που ποτέ δεν πρόκειται να πραγματοποιήσει; Στην Πηνελόπη εκπροσωπούνται και οι δύο ακραίες μορφές της γυναίκας στο έπος. Μητέρα και πλανεύτρα. Γενικότερα, οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια εκπροσωπούν πέρα από το προφανές κοινωνικά, ρόλους που πηγαίνουν και πέρα από τη λογική, το χθόνιο και το αιθέριο. Υπάρχει η παρθένα Θεά, υπάρχει και το τέρας ενσαρκωμένες στη γυναικεία μορφή. Τα ταξιδιωτικά έπη γενικά, δίνουν στις γυναίκες έναν ευρύτερο ρόλο. Το ταξίδι εξ ορισμού είναι η γνωριμία με περιοχές απάτητες, λιγότερο φωτισμένες από το απατηλό φως του Ορθού Λόγου.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια: Ανάγνωση των διακριτών τους ρόλων
Σύμφωνα με την εξαίρετη μελετητή του έπους Helene P. Foley, μπορούμε να κατηγοριοποίησουμε τις γυναίκες στο αρχαϊκό έπος στις παρακάτω κατηγορίες: Καταρχάς, σε αυτές που εμποδίζουν ή βοηθούν την δράση του ήρωα. Είναι γεμάτα τα έπη με τέτοιες μορφές. Στην Ιλιάδα η Ήρα θα εξαπατήσει τον Δία για να βοηθήσει τους Αχαιούς. Η Αθηνά είναι σταθερά με το μέρος τους. Η Αθηνά είναι η βοηθός του Οδυσσέα και στα δύο έπη. Σε κάποιο σημείο η Θεά δηλώνει ότι ο ήρωας έχει την εύνοιά της γιατί από όλους τους ανθρώπους έχει τα δικά της γνωρίσματα στον μέγιστο για θνητό βαθμό. ( Εξυπνάδα, προσαρμοστικότητα, διπλωματία, δεξιοτεχνία στον λόγο). Η Αφροδίτη είναι στο πλευρό των Τρώων. Εκεί, υπάρχει και ο γιος της Αινείας αλλά και ο Πάρης Αλέξανδρος, ο ευνοούμενός της. Η Ήρα θα λειτουργήσει επίσης και ως Θεά που εμποδίζει τη δράση καθώς μισεί τους Τρώες εξαιτίας της κρίσης του Πάρη. Παραδείγματα θεοτήτων που εμποδίζουν είναι φυσικά οι Σειρήνες, όντα πολύ κοντινά σε αρχετυπικούς ασυνείδητους φόβους. Το ίδιο και η Χάρυβδη που καταπίνει τα πλοία στον στρόβιλό της αλλά και η τερατόμορφη Σκύλα που καταπίνει τους ναύτες, αφού τους αρπάξει από το πλοίο. Η Λευκοθέα είναι βοηθός. Θα σώσει τον Οδυσσέα από πνιγμό με το μαγικό μαντήλι που του έχει δώσει.
Κίρκη και Καλυψώ: Η αντιστροφή των ρὀλων
Η Κίρκη και η Καλυψώ παίζουν και τους δύο ρόλους. Στην αρχή εμποδίζουν. Σαγήνευσαν τον ήρωα και τον κρατούν δέσμιο στο νησί της η καθεμία. Στη συνέχεια όμως τον βοηθούν. Υπάρχουν και οι ξεκάθαρα θετικές προς τη δράση του ήρωα, οι πιο Απολλώνιες όπως η Ναυσικά και η μητέρα της Αρήτη. Η Ναυσικά θα δεχτεί το ναυαγό Οδυσσέα ως ικέτη, θα του δώσει ρούχα και στη συνέχεια θα τον παραπέμψει στη μητέρα της. Εκείνη θα του κάνει ερωτήσεις και όταν σιγουρευτεί ότι δεν αποτελεί απειλή θα μεσολαβήσει στον Αλκίνο και θα τον βοηθήσει να επιστρέψει.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια: – Οι Αμφίσημες, μη Διακριτές
Μια ομάδα ακόμη αποτελούν γυναικείες παρουσίες που μοιάζει να ασκούν πάνω στον ήρωα και θετική και αρνητική επίδραση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συνάντηση του Τηλέμαχου με την Ελένη στο βασίλειο της Σπάρτης, όταν ο τελευταίος έχει πάει για να πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του. Δεν είναι μόνο ο Οδυσσέας που ταξιδεύει είναι και ο γιος του με τη δική του μικρή Τηλεμάχεια. Η Ελένη γεμίζει τον ήρωα με φόβο. Καθώς την αντικρίζει φοβάται πως η μητέρα του ενδέχεται να παντρευτεί ξανά. Από την άλλη, αυτή η συνάντηση και αυτό το ταξίδι βοηθά τον ήρωα να ενηλικιωθεί, άρα λειτουργεί ευεργετικά στον τραυματισμένο ψυχισμό του. Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια – Αντικείμενα Ανταλλαγής Ακολουθώντας τις επισημάνσεις της Foley δεν πρέπει να παραλείψουμε και εκείνες τις γυναίκες, οι οποίες γίνονται αντικείμενα ανταλλαγής ανάμεσα στους άνδρες. Πιο χαρακτηριστική η περίπτωση της Χρυσηίδας και της Βρυσηίδας. Ας μη ξεχνάμε ότι και ο Τρωικός πόλεμος προκαλείται – ως αφορμή – τουλάχιστον εξαιτίας της απαγωγής της Ελένης από τον Πάρη. Η βία που επακολουθεί θεωρείται δικαιολογημένη καθώς η γυναίκα παίζει το ρόλο βραβείου. Αξίζει να σημειώσουμε ότι στην εξέλιξή του το έπος, θα παρουσιάσει γυναίκες που είναι δραστήριες και επικίνδυνες. Πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μήδεια στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου.
Σύζυγος, η Αποδεκτή
Οι γυναικείες μορφές στην Οδύσσεια και γενικά στο έπος παρουσιάζουν και μια κατηγορία απόλυτα αποδεκτή. Η σύζυγος που κρατά το σπίτι και όταν οι συνθήκες το απαιτούν λαμβάνει τις δύσκολες αποφάσεις. Η Ανδρομάχη, σύζυγος του Έκτορα κυβερνά το σπίτι και είναι και το ψυχολογικό στήριγμα της ευρύτερης οικογένειας. Οι γυναίκες της Οδύσσειας πάντως σε σχέση με τις συζύγους της Ιλιάδας είναι αρκετά πιο δραστήριες. Είδαμε προηγουμένως την ικανότητα της Πηνελόπης να ισορροπεί σε δύσκολες καταστάσεις. Και η Αρήτη ,όμως, βασίλισσα των Φαιάκων έχει τον ρόλο του κριτή στις διαμάχες ανάμεσα στους άνδρες. Για την εποχή και τα στερεότυπά της, ιδιαίτερα εντυπωσιακό σημείο.
Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια -Αυτές που Μοιρολογούν
Η Foley, αναφέρει ότι οι γυναίκες κατέχουν και τον ρόλο της μοιρολογίστρας. Υπάρχουν αυτές που όπως και παλιότερα στα μέρη μας είχαν τον συγκεκριμένο κοινωνικό ρόλο, και αυτές που περιστασιακά αναλαμβάνουν τον θρήνο. Η Βρισηίδα, έπαθλο του Αχιλλέα, έχει ρόλο στον θρήνο του ήρωα για τον Πάτροκλο. Η Ανδρομάχη κλαίει με τις γυναίκες της συνοδείας της τον Έκτορα, ενώ είναι ακόμα ζωντανός. Η Ιλιάδα κλείνει με τις τρεις γυναίκες που μοιρολογούν το άψυχο σώμα του Έκτορα, την Ανδρομάχη, την Εκάβη και την Ελένη. Η Ιλιάδα, έπος θανάτου και απώλειας είναι το κατάλληλο σκηνικό για αυτούς τους θρήνους που μοιάζει να στεριώνουν τον θάνατο παντού. Κάποια στιγμή οι μοιρολογίστρες βρέθηκαν σε δυσμένεια στην κλασική Ελλάδα γιατί θεωρήθηκε ότι ο θρήνος τους ξεσήκωνε τα πάθη, όξυνε τις αντιπαραθέσεις. Ήδη από τον έκτο αιώνα υπήρξαν νόμοι που περιόριζαν τον γυναικείο θρήνο.
Οι Αμαζόνες – Τίμημα και Ελευθερία
Η επόμενη κατηγορία δεν συναντάται στην Οδύσσεια. Είναι οι γυναίκες που πολεμούν. Πρόκειται βέβαια για τις Αμαζόνες. έχουν στερήσει από τον εαυτό τους τη θηλυκότητά τους κυριολεκτικά και μεταφορικά, για να έχουν το δικαίωμα σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο να έχουν την ελευθερία και την αυτοδιαχείρισή τους.
Θνητές και Θεές, ερωτευμένες
Η επόμενη κατηγορία είναι οι ερωτευμένες γυναίκες. Η Οδύσσεια έχει τη μερίδα του λέοντος. Οι νύμφες Κίρκη και Καλυψώ, αλλά και η Ναυσικά που ζει τον πρώτο έρωτα στο πρόσωπο του Οδυσσέα. Όλες αυτές οι γυναίκες παρότι εγκαταλείπονται από τον ήρωά μας, εν τέλει τον βοηθούν στο σχέδιό του να επιστρέψει στην ανταγωνίστρια Πηνελόπη.
Οι Αφηγήτριες
Η Foley, παρουσιάζει και μία κατηγορία ακόμη. Τις γυναίκες αφηγήτριες. Η πιο χαρακτηριστική, η Ελένη. Στην Ιλιάδα, θα αφηγηθεί ιστορίες από τη μάχη που έγινε για χάρη της και στην Οδύσσεια θα αφηγηθεί στον Τηλέμαχο την είσοδο του Οδυσσέα ως ζητιάνου στην Τροία. Η ίδια τον αναγνώρισε, τον βοήθησε να πλυθεί και κράτησε μυστική την παρουσία του. Οι Γυναικείες Μορφές στην Οδύσσεια -Ποιος οδηγεί τη δράση Κλείνοντας την πρώτη μας συνάντηση με τις γυναικείες μορφές στο έπος και ειδικά στην Οδύσσεια, θα άξιζε να σταθούμε σε δύο παρατηρήσεις. Οι γυναίκες, αν και φαίνεται να λειτουργούν στη σκιά των ανδρών, είναι εκείνες που έχουν τη δύναμη να οδηγήσουν τα πράγματα είτε προς θετική για τον ήρωα ροή, είτε προς αρνητική. Άλλοτε είναι προστάτριες, άλλοτε οι πιο σκληροί αντίπαλοι. Επίσης, να σημειώσουμε πως στην πορεία, που διανύει ο Οδυσσέας, η μόνη ανδρική Θεότητα που θα συναντήσει είναι ο Αίολος. Οι Θεϊκές παρουσίες είναι όλες γυναίκες. Ο Οδυσσέας είναι σίγουρα ο αγαπημένος των γυναικών, οι οποίες μοιάζει να σφραγίζουν και το πεπρωμένο του, την κίνησή του κάθε φορά. Φαινομενικά στην άτυπη σύγκρουση των φύλων ο Οδυσσέας μοιάζει να επικρατεί, στην πραγματικότητα όμως πάντα ορίζεται από μια γυναικεία παρουσία, φαντασιακή ή πραγματική.
Πρόσθετο εκπαιδευτικό υλικό
Εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας filologiko.ελ, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε.
Για τα δια ζώσης τμήματά μας και τα αντίστοιχα Προγράμματα Σπουδών, ενημερωθείτε εδώ και φυσικά στη Γραμματεία του Φροντιστηρίου.
