• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Προτεινόμενα κριτήρια έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση

Για τους νέους – Προτεινόμενο θέμα Έκθεσης

Στο δοκίμιο “Για τους νέους”, ο Μανώλης Ανδρόνικος επιχειρεί να προσεγγίσει τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι μεγαλύτερης γενιάς συνηθίζουν να σκιαγραφούν τους νέους. Παρότι το κείμενο έχει γραφεί πολλά χρόνια πριν ( το 1967 ) είναι επίκαιρο στο εξής σημείο: Οι άνθρωποι λειτουργούμε με στερεότυπα, κάτι το οποίο είναι σε έναν βαθμό φυσιολογικό. Το πρόβλημα και σε κοινωνικό και σε ατομικό επίπεδο ξεκινά, όταν δεν έχουμε επίγνωση αυτής της πραγματικότητας και πιστεύουμε ότι αυτές οι απόλυτες θέσεις είναι και αληθείς.

Στο μάθημα της Έκθεσης μαθαίνουμε ότι η ανεκτικότητα και η αποδοχή της ετερότητας είναι οι βάσεις κάθε διαλόγου και κάθε ουσιαστικής κοινωνικής εξέλιξης. Η τυφλή αποδοχή στερεοτυπικών διαχωρισμών και ομαδοποιήσεων είναι η ρίζα της κοινωνικής παθογένειας. Ο Ανδρόνικος με αφοπλιστική ειλικρίνεια καταθέτει τον προβληματισμό του και καλεί τον αναγνώστη να συμμετάσχει σ’αυτόν. Δε δίνει απαντήσεις απόλυτες, μας καλεί να αποφύγουμε την προχειρότητα και την ευκολία να αποδώσουμε χαρακτηρισμούς, μας ζητά να αναγνωρίσουμε την πολυπλοκότητα και το βάθος αυτής της σκιαγράφησης.

Το δοκίμιο έχει συμπεριληφθεί και στον τόμο με τα προτεινόμενα δοκίμια του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου. Πρόκειται για μια εξαιρετική συλλογή κειμένων τα οποία σταδιακά θα παρουσιάσουμε, προσεγγίζοντάς τα από μια διαφορετική οπτική γωνιά. Στο τέλος των κειμένων παραθέτουμε τις προτεινόμενες ασκήσεις του Φιλολογικού για το κάθε κείμενο. Μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μας για τυχόν απορίες και τις απαντήσεις σας.

Στη συνέχεια, παρατίθεται το δοκίμιο του Μανώλη Ανδρόνικου “Για τους νέους”.

Για τους νέους

[…] Το πρόβλημα μένει πάντα ανοιχτό: τι ζητούν σήμερα οι νέοι και τι μπορούμε να τους προσφέρουμε, όσοι έχουμε πια φτάσει στην ώριμη ηλικία; Είμαι δάσκαλος χρόνια πολλά και έχω, νομίζω, δικαίωμα να πω, για μια ακόμη φορά, τη γνώμη μου. Αφετηρία μου η σοφή ρήση του Σπινόζα πως πρέπει να κατανοούμε και όχι να κατηγορούμε ή να περιγελούμε.

Είναι καιρός που μια μεγάλη μερίδα από τους πιο τίμιους και άξιους ανθρώπους αισθάνονται υπόλογοι απέναντι στους νέους. Ένα βαθύτατο «πλέγμα ενοχής» καθορίζει τη στάση τους και τη σκέψη τους απέναντι στη νέα γενιά με την ορμητική αγνότητα και την επαναστατική ειλικρίνεια. Απέναντι στη μακάρια ικανοποίηση του «κατεστημένου» που μυκτηρίζει την ασυδοσία και την ασέβεια των νέων, στέκονται οι άνθρωποι αυτοί με «συντριβή και ταπεινοσύνη», με την πιο σκληρή διάθεση αυτοκριτικής, έτοιμοι να υπερθεματίσουν στα «κατηγορώ» της νέας γενιάς, πρόθυμοι να δικαιολογήσουν και να δικαιώσουν κάθε πράξη της, κάθε λόγο της, κάθε παρεκτροπή της, ακόμη και πράξεις που μπορεί να είναι εγκληματικές. Για όλα αυτά είμαστε υπεύθυνοι εμείς, λένε, οι νέοι αντιδρούν, με όποιο τρόπο μπορούν, σε μια κοινωνία που δεν τους πρόσφερε παρά την υποκρισία και την απάτη, τη βία και τον πόλεμο, τη θεοποίηση του άνομου συμφέροντος.

Φοβούμαι πως και οι κατήγοροι και οι συνήγοροι των νέων αντικρίζουν με πολλή ευκολία το πρόβλημα και κατορθώνουν να απαλλαγούν απ’ αυτό χωρίς μεγάλο κόπο. Είτε ρίξουμε την ευθύνη στους νέους είτε τους απαλλάξουμε ολότελα από κάθε ευθύνη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να τους αντιμετωπίσουμε και να τους βοηθήσουμε. Όταν εκμηδενίσουμε τον ένα από τους δύο παράγοντες, τους νέους ή τους ώριμους, παύει να υπάρχει πρόβλημα συνεργασίας των δύο, συναγωνισμού ή όπως αλλιώς θέλουμε να το ονομάσουμε. Αυτό σημαίνει φυγομαχία και αδιαφορία για τους νέους και όχι ενδιαφέρον και κατανόηση, έστω και αν η στάση αυτών που τους δικαιώνουν απόλυτα ξεκινά από αληθινή αγάπη προς αυτούς.

Πρώτα πρώτα το σχήμα «νέος ώριμος» είναι παραπλανητικό. Ύστερα είναι αμφίβολο αν μπορούμε να συλλάβουμε με πληρότητα, ακρίβεια και διαύγεια τη στάση των νέων, τα αιτήματά τους και τις αντιδράσεις τους. Είμαι σχεδόν βέβαιος πως σ’ αυτό το σημείο δεν μπορούν να μας βοηθήσουν ούτε οι ίδιοι οι νέοι, που αναζητούν τον κόσμο και τον εαυτό τους, όντας γεμάτοι ερωτηματικά και απορίες. Ένα είναι βέβαιο, ο νέος άνθρωπος είναι έτοιμος να ριχτεί στη ζωή με τόλμη και ειλικρίνεια, με γενναιότητα και καθαρές προθέσεις. Συχνά φανταζόμαστε πως οι νέοι είναι ρομαντικοί, ονειροπαρμένοι, απροσγείωτοι. Αν δεν κάνω λάθος, η κρίση οφείλεται σε δική μας παρεξήγηση, σε κακή εκτίμηση των εκδηλώσεών τους. Οι νέοι έχουν, νομίζω, ένα δικό τους ρεαλισμό, κάποτε ωμό και επικίνδυνο, πάντοτε όμως αδιάβρωτο από τις καταχθόνιες διεργασίες της κοινωνικής ιδεολογίας. Οδεύουν ωστόσο με γρήγορο βηματισμό στο δρόμο που θα τους οδηγήσει στην κοινωνία των «ώριμων», στο χώρο όπου ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει δημιουργήσει τα θαυμάσια τέρατα που μας συντηρούν και μας πανικοβάλλουν. Η απόλυτη άρνηση του ανθρώπινου πολιτισμού και η επιστροφή στη «φυσική» ζωή αποτελεί απλοϊκή, εύκολη και απραγματοποίητη λύση. Ακόμα και οι «χίπυς», στην πιο ακραία περίπτωση, εγκαταλείποντας την ανθρώπινη κοινωνία έπαιρναν μαζί τους πολλές από τις καταχτήσεις της, περιορίζομαι να αναφέρω μια μονάχα, την κιθάρα. Είτε το θέλουμε είτε όχι είμαστε υποχρεωμένοι να ζήσουμε – και θα είναι υποχρεωμένα και τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας να ζήσουν σ’ αυτό τον κόσμο, που τον συγκροτούν και τα μηχανικά και τα ανθρώπινα «τέρατα», με όλες τις αρετές και τις κακίες τους. Τίποτε δε θα κερδίσουν αυτά τα παιδιά από τη δική μας εμπειρία μέσα στον κόσμο, όπου θα ζήσουν;

Προτού δώσω εγώ την απόκριση την έχουν δώσει, τη δίνουν κάθε μέρα οι ίδιοι οι νέοι, που διαβάζουν άπληστα, που πηγαίνουν στο θέατρο, που παρακολουθούν ομιλίες. Τι αναζητούν στα βιβλία και στα θεάματα και στα ακροάματα οι νέοι, αν όχι την εμπειρία των παλαιοτέρων, που τους αναγνωρίζουν τη σοφία και τη γνώση της πλουσιότερης εμπειρίας; Αυτή τη γνώση μπορούν να τους τη μεταδώσουν όχι μονάχα οι τεχνίτες και οι σοφοί, αλλά ο καθένας από μας, ο πατέρας, ο φίλος, ο δάσκαλος, με μια προϋπόθεση, καίρια και αποφασιστική: την ειλικρίνεια. Αν ανοίξουμε στα παιδιά την καρδιά μας και τους αποκαλύψουμε γυμνή την αλήθεια για όσα γνωρίσαμε στη ζωή, τις χαρές και τις πίκρες μας, τις καταχτήσεις μας και τις απογοητεύσεις μας, τα όνειρά μας και τα επιτεύγματά μας, τα χτυπήματα και τις πληγές, αλλά και τις πονηριές μας και τις ατιμίες μας, τις αδυναμίες και τις μικρότητες έναν απολογισμό τίμιο και θαρραλέο, όπου χωρίς καμιά λογοκρισία να έχουν αναγραφεί και οι αρετές και οι κακίες μας και τα φωτεινά και τα σκοτεινά σημεία της δράσης μας.

Μια τέτοια εικόνα μπορούμε να δώσουμε όλοι, όμως οι τεχνίτες του λόγου έχουν την ικανότητα, και την υποχρέωση, να μεταφέρουν στους νέους συμπυκνωμένες και ανάγλυφες τις εμπειρίες μας όλες, και των απλών ανθρώπων και των σοφών και των ισχυρών και των αδύναμων και των βασανισμένων και των ευτυχισμένων. Πέρα από τις φιλολογικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις, τις νόμιμες και τις πλαστές, ο λογοτέχνης οφείλει να ανασυνθέσει με αυταπάρνηση και ειλικρίνεια τη μορφή του κόσμου που γνώρισε. Αν με την έμφυτη ικανότητα και την άσκηση κατορθώσει να δώσει στους νέους τα αληθινά προβλήματα που αντιμετώπισε η δική του γενιά, απογυμνωμένα από τις συμβατικές επικαλύψεις και τα εφήμερα πυροτεχνήματα, τις προσδοκίες της δικής του νιότης, τους αγώνες της, τα χτυπήματα, τα κέρδη και τις ζημίες, αν αποκαλύψει τα αληθινά τραύματα και τα γνήσια εύσημα της δικής του γενιάς, αν προχωρώντας εκμυστηρευθεί χωρίς συνειδητή ή ασυνείδητη υποκρισία τα σημερινά του όνειρα ή τη σημερινή του απελπισία, αν κατορθώσει να δείξει στους νέους πως δεν είναι μόνο αυτοί που χάνουν ό,τι αγαπούν, που αναγκάζονται να συμβιώσουν με όσα μισούν, που στέκονται αδέκαστοι και καθαροί, που ξαγρυπνούν για τους καημούς των διπλανών τους, που πονούν για τα αδικοσκοτωμένα παλικάρια των ανόσιων πολέμων, αν δίπλα σ’ όλα τούτα τους πει απερίφραστα και θαρραλέα πως η πείρα του του αποκάλυψε την απλή και γι’ αυτό πολύτιμη αλήθεια του σολωμικού στίχου: «δεν το ‘λπιζα να ‘ν’ η ζωή μέγα καλό και πρώτο!» Αν τους μεταδώσει κάτι τέτοιο, και ο ίδιος θα πρέπει να αισθάνεται ικανοποιημένος για την προσφορά του, αλλά προπάντων οι νέοι κάτι θα έχουν κερδίσει από μας τους «ώριμους». Ίσως να τους γλιτώσουμε από άσκοπες και βασανιστικές περιπλανήσεις στους χώρους, όπου πληγώσαμε και μεις τα νιάτα μας και όπου έχουν απομείνει πολλοί από τους πιο εκλεκτούς συντρόφους μας.

Παιδεία ή υπνοπαιδεία, Αθήνα 1976

Λέξεις – όροι

Σπινόζα: Ολλανδός φιλόσοφος του 17ου αι. Έργο του η “Ηθική”.

μυκτηρίζω: περιφρονώ, χλευάζω, ειρωνεύομαι, περιγελώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου ( 100 -120 λέξεις ).

Β. “…πρέπει να κατανοούμε και όχι να κατηγορούμε ή να περιγελούμε”:

Σε μια παράγραφο ( 80 – 100 λέξεων ), να σχολιάσετε το περιεχόμενο της παραπάνω φράσης.

Γ. Ο Ανδρόνικος επισημαίνει ότι οι άνθρωποι μεγαλύτερης γενιάς πολλές φορές υιοθετούν δύο ακραίες συμπεριφορές απέναντι στους νέους. Αφού τις εντοπίσετε και τις καταγράψετε με παραπομπές στο κείμενο, να σχολιάσετε την πρόθεση του συγγραφέα στο συγκεκριμένο σημείο.

Δ. Να δώσετε από μια συνώνυμη λέξη για τις παρακάτω λέξεις που συναντάμε στο κείμενο:

ζητούν, ρήση, υπόλογοι, υπερθεματίσουν, ευκολία

Ε. Η δική μας εποχή φαντάζει αρκετά μακρινή και διαφορετική από την κοινωνία στην οποία ζούσε ο Μανώλης Ανδρόνικος. Οι αλλαγές είναι ταχύτατες, η ρευστότητα και η αβεβαιότητα είναι ο κανόνας της ζωής μας. Σε ένα άρθρο που θα δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας ( 500 – 600  λέξεις ) να αναφερθείτε στα εφόδια που χρειάζεται ο νέος άνθρωπος, ώστε να μπορέσει να λειτουργήσει σε αυτό το κοινωνικό πλαίσιο. Ο μεγαλύτερος άνθρωπος μπορεί να βοηθήσει τον νεώτερο σ’αυτή του την προσπάθεια; Αν ναι, με ποιους τρόπους θα μπορούσε να συμβεί αυτό;

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Προτεινόμενα κριτήρια έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση

Η τεχνική και το ιδεώδες – Προτεινόμενο θέμα Έκθεσης

Με τον τίτλο “Η τεχνική και το ιδεώδες” δημοσιεύτηκε στο Βήμα στις 07 – 06 – 1998 το κείμενο που ακολουθεί. Συγγραφέας του είναι ο στοχαστής Παναγιώτης Κονδύλης. Το κείμενο είναι εξαιρετικά επίκαιρο και σήμερα, όπως και όλη η ρηξικέλευθη σκέψη του Κονδύλη. Υπάρχουν κείμενα και άφθονο υλικό στο διαδίκτυο, για όποια και για όποιον θα επιθυμούσε να έρθει σε επαφή με το έργο του. Δυστυχώς χάθηκε πρόωρα, την ίδια χρονιά που δημοσιεύεται το κείμενο που παραθέτουμε. Τα βιβλία του και εν γένει η σκέψη του θεωρούνται σημεία αναφοράς για την Πολιτική Φιλοσοφία και σκέψη.

Στη συνέχεια, παραθέτουμε το κείμενο. Πιστεύουμε ότι μπορεί να βοηθήσει την υποψήφια και τον υποψήφιο να κατανοήσει δύσκολες έννοιες – όπως τη μαζοποίηση, τα βιοηθικά και βιοπεριβαλλοντικά διλήμματα  – καθώς ο Κονδύλης κατορθώνει παραθέτοντας και την ιστορική πορεία του φαινομένου να μας εισάγει στην κατανόησή του. Φυσικά, εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι σε τέτοιου είδους κείμενα, το σημαντικό είναι η αναγνώστρια και ο αναγνώστης να συνειδητοποιούν ότι όσο πλησιάζουμε ένα φαινόμενο, τόσο πολλαπλασιάζονται τα ερωτήματα και λιγοστεύουν οι απαντήσεις.

Η τεχνική και το ιδεώδες

Οι νεώτερες συζητήσεις περί τεχνικής στρέφονται γύρω από δύο μεγάλα θέματα. Αφενός, πρόκειται για τις επιπτώσεις του τεχνικού τρόπου σκέψης και της τεχνικής πράξης πάνω στην “ουσία” ή στην “ανθρωπιά” του ανθρώπου ως προσώπου. Αφετέρου, πρόκειται για τις συνέπειες των τεχνικών εξελίξεων σε ό,τι αφορά την ανθρωπότητα ως σύνολο, η οποία αυτή τη φορά – καθώς ενδιαφέρει η ζωή και η επιβίωσή της – θεωρείται ως συλλογική οντότητα και ως βιολογικό είδος. Πάνω στα δύο αυτά προβλήματα διατυπώθηκαν όλες οι δυνατές αισιόδοξες ή απαισιόδοξες απόψεις και δεν είναι δυνατό να πει κανείς κάτι σχετικά δίχως να επαναλάβει πράγματα ήδη ειπωμένα. Δεν είναι αυτή η πρόθεσή μας. Εμάς μας ενδιαφέρει περισσότερο η ενδεικτική σημασία του γεγονότος ότι κατά τις τελευταίες δεκαετίες το κέντρο βάρους της συζήτησης μετατοπίστηκε από το πρώτο θέμα στο δεύτερο. Ασφαλώς τα δύο θέματα διασταυρώνονται σε ουσιώδη σημεία, προπαντός αν κάποιος, σκεπτόμενος με το πνεύμα της ανθρωπιστικής παράδοσης, πιστεύει ότι η επιβίωση είναι δυνατή και εύλογη μονάχα ως ηθικά αγαθός βίος. Ωστόσο, η διαφορά ανάμεσα στις δύο προβληματικές παραμένει εννοιολογικά σαφής και μεθοδικά χρήσιμη. Και η μετάβαση από το ιδεώδες της ολόπλευρης προσωπικότητας στο ιδεώδες της συλλογικής επιβίωσης σημαδεύει μια βαθιά ιστορική τομή.

Η αύξουσα απόσταση ανάμεσα στην ανθρωπιστική και στην τεχνική παιδεία αποτυπώθηκε κατά τη δεκαετία του 1960 στη γνωστή ρήση για τις δύο “κουλτούρες”. Η ρήση αυτή γεννούσε την εντύπωση ότι δύο περίπου ισοδύναμες τάσεις αναμετριούνται και η έκβαση της αναμέτρησης παραμένει ανοιχτή. Η τέτοια εντύπωση ήταν απατηλή. Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνικής μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχε προδιαγράψει την κατάρρευση της ανθρωπιστικής παιδείας και μόνο η επήρεια του νόμου της αδράνειας διασφάλιζε τη σχετικά μακρά επιβίωση του αστικού πνεύματος μέσα στον κόσμο της μαζικής δημοκρατίας. Έτσι, η κατάρρευση πήρε τη μορφή ανώδυνου θανάτου, τον οποίο ακολούθησε μια πολυτελής κηδεία. Ακριβώς όταν πρωτοδιατυπώθηκε η παραπάνω ρήση, η ανθρωπιστική παιδεία έχανε την τελευταία της μάχη ενάντια στις ενωμένες δυνάμεις της πολιτισμικής επανάστασης και της οικονομίας, οι οποίες παρά την αντίθεσή τους, ασπάζονταν από κοινού το σύνθημα ότι η παιδεία πρέπει να τεθεί στην υπηρεσία της “πράξης” και της “κοινωνίας”. Με τις λέξεις αυτές η κάθε πλευρά εννοούσε κάτι διαφορετικό. Δεν ήταν δύσκολο όμως να προβλέψει κανείς τίνος η ερμηνεία θα επικρατούσε.

Αισθητική του παλιατζίδικου

Ωστόσο η πολιτισμική επανάσταση της δεκαετίας του 1960 και του 1970 προχώρησε ακόμη περισσότερο. Υιοθέτησε βασικά μοτίβα της παλαιότερης καλλιτεχνικής avant-garde και προλείανε τον δρόμο του «μεταμοντερνισμού» γκρεμίζοντας τις ιεραρχίες του ανθρωπιστικού παιδευτικού κανόνα και νομιμοποιώντας ό,τι πριν φαινόταν καθημερινό ή τετριμμένο μέσω της σουρεαλιστικής «αισθητικής του παλιατζίδικου». Παράλληλα αποσυντέθηκε το ιδεώδες της προσωπικότητας που θεμελιωνόταν στις ιεραρχίες αυτές, κάνοντας τόπο στην αντίληψη ενός ρευστού εγώ, ανοιχτού σε όλες τις δυνατότητες της «αυτοπραγμάτωσης». Η πρόθεση ήταν χειραφετητική, όμως το χειροπιαστό αποτέλεσμα ήταν η διαμόρφωση και ενίσχυση των πνευματικών στάσεων οι οποίες συνυφαίνονται με τη λειτουργία μιας μαζικής δημοκρατίας, στηριζόμενης στη μαζική παραγωγή και στη μαζική κατανάλωση.

Η αντίθεση ανάμεσα στις «δύο κουλτούρες», υπό την έννοια δύο διαφορετικών παιδευτικών ιδεωδών, διευθετήθηκε έτσι από μόνη της, μολονότι όσοι τράφηκαν με την ανθρωπιστική παιδεία το κατάλαβαν αυτό πολύ αργά και πολύ απρόθυμα. Τη δραστική τούτη λύση την επέβαλαν αντικειμενικοί λόγοι και όχι π.χ. η πρωταρχική και αθεράπευτη ασυμβιβασία της ανθρωπιστικής παιδείας με την τεχνική καθ’ εαυτήν. Μέσα στην αστική – ανθρωπιστική ιεραρχία των πνευματικών αξιών η επιστήμη κατείχε υψηλότατη θέση, στενά δεμένη μαζί της ήταν η τεχνική, και ο μεγάλος τεχνικός ­ είτε ως μοναχικός εφευρέτης είτε ως δαμαστής των φυσικών δυνάμεων για οικονομικούς σκοπούς ­ πρόβαλλε ως νέος Προμηθέας μέσα στο πάνθεο των μεγάλων ατόμων, δίπλα στον καλλιτέχνη και στον φιλόσοφο. Ηταν και ο ίδιος αδρή ενσάρκωση του αστικού ιδεώδους της προσωπικότητας και η εργασία του όφειλε να δημιουργήσει τις υλικές προϋποθέσεις για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας εν γένει. Ωστε η τεχνική όφειλε να υπηρετήσει την ανάπτυξη εκείνου το οποίο θεωρούσε κανείς ως άξιο να αναπτυχθεί με βάση το ανθρωπιστικό ιδεώδες της προσωπικότητας.

Αυτή ήταν η αστικοφιλελεύθερη σύνθεση τεχνικής και ανθρωπισμού και η μαρξιστική ουτοπία μιας εκτεχνικευμένης κοινωνίας ελεύθερων ολόπλευρων ατόμων δεν ήταν παρά η εσχατολογική εκδοχή τούτης της σύνθεσης. Την τεχνική δεν τη θεωρούσαν ως ύβριν ο αστός ή ο ανθρωπιστής, παρά τη μομφή αυτή τη διατύπωσαν πρώτοι οι πατριαρχικοί αριστοκράτες μεγαλογαιοκτήμονες και οι εκπρόσωποι του κλασικού συντηρητισμού, τον κόσμο των οποίων τον σάρωσε η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση. Μεταγενέστεροι εχθροί του φιλελευθερισμού υποστήριξαν, αντίθετα, ότι η τεχνική πρέπει να κατανοηθεί μάλλον ως ειμαρμένη παρά ως ύβρις και ότι η κατάφαση αυτής της ειμαρμένης, πέραν ανθρωπιστικών ελπίδων ή συντηρητικών αρών, θα μπορούσε να καταστήσει τον «Εργάτη» (Jünger) ή τους «Καίσαρες της Βιομηχανίας» (Spengler) ικανούς για μεγάλα ιστορικά επιτεύγματα.

«Δεξιά» και «αριστερά» καταφύγια

Μετά την αποσύνθεση του κλασικού συντηρητισμού η μομφή της ύβρεως παραχείμασε σε διάφορα «δεξιά» και «αριστερά» καταφύγια. Εγινε και πάλι επίκαιρη όταν ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις «δύο κουλτούρες» έληξε λόγω ατροφίας της μιας τους και όταν το ζήτημα της τεχνικής άρχισε πλέον να εξετάζεται όχι στην ατομικιστική προοπτική του ανθρωπιστικού παιδευτικού ιδεώδους αλλά κυρίως σε συνάρτηση με τη συλλογική επιβίωση. Η στροφή αυτή απέρρευσε από έναν διπλό φόβο: τον φόβο μπροστά σε έναν ατομικό πόλεμο και σε μιαν οικολογική κατάρρευση. Και στις δύο περιπτώσεις το παράδοξο είναι ότι όσο μεγαλώνει ο φόβος τόσο πιο απαραίτητη γίνεται η τεχνική, έτσι ώστε αποκλείεται η επιστροφή σε συνθήκες όπου θα έλειπαν όσοι κίνδυνοι γέννησε ακριβώς η τεχνική. Η ύπαρξη των ατομικών όπλων εξανάγκασε καθ’ εαυτήν τους πρωταγωνιστές του Ψυχρού Πολέμου να διευρύνουν και να τελειοποιήσουν τα οπλοστάσιά τους ήδη προκειμένου να διαθέτουν δυνατότητα αποτροπής. Η πιθανότητα και η καταστροφικότητα ενός ατομικού πολέμου αυξανόταν παράλληλα με την προσπάθεια της αποτροπής, δηλαδή της παρεμπόδισης του πολέμου διά μέσου επιπρόσθετης τεχνικής προόδου. Ο φαύλος κύκλος τερματίστηκε όχι από την εσωτερική λογική αυτής της κατάστασης αλλά από εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι εξανάγκασαν σε υποχώρηση τον έναν από τους δύο ανταγωνιστές.

Πολύ λιγότερο πρέπει να αναμένεται η επέμβαση του από μηχανής θεού στον οικολογικό τομέα. Αν εδώ υπάρχει πράγματι κάποια διέξοδος, αυτή είναι ότι η τεχνική θα εξουδετερώσει η ίδια τις ανεπιθύμητες παρενέργειές της. Παράγει όμως αυτές τις παρενέργειες ακριβώς επειδή η αναπαραγωγή της κοινωνικής ζωής εξαρτάται όλο και περισσότερο από τεχνικές διαδικασίες και εξελίξεις. Ακόμη και οι σφοδρότεροι κατήγοροι της σύγχρονης τεχνικής δεν θα μπορέσουν να αμφισβητήσουν ότι χωρίς υψηλή εκτεχνίκευση θα κατέρρεε ο ανεφοδιασμός των σημερινών μαζικών κοινωνιών. Ήδη η διατροφή έξι (και αύριο οχτώ ή δέκα) δισεκατομμυρίων ανθρώπων καθιστά αναπόδραστες εκτεταμένες τεχνικές επεμβάσεις στη φύση και η οικολογική επιβάρυνση θα αυξηθεί αναγκαστικά στον βαθμό που οι παγκόσμιες καταναλωτικές προσδοκίες θα προσανατολισθούν στο δυτικό πρότυπο. Ο φόβος μπροστά στις συνέπειες της τεχνικής και οι τεχνικές ανάγκες της κοινωνίας αυξάνονται παράλληλα, ενώ τόσο ο φόβος όσο και οι ανάγκες ανάγονται σε υπαρξιακά – βιολογικά αίτια.

Δεν ενδείκνυται πάντοτε να κάνει κανείς την ανάγκη φιλοτιμία, συχνά όμως το απαιτούν οι εκάστοτε ιδεολογικές ανάγκες. Σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο η σημερινή Δύση κατανοεί και νομιμοποιεί τον εαυτό της, η τεχνική δεν είναι απλώς κάτι κοινωνικά απαραίτητο αλλά επιπλέον συνδέεται και με το δυτικό ιδεώδες περί ελευθερίας. Αφενός αποτελεί, όπως λέγεται, δημιούργημα και συνάμα επιβεβαίωση της ορθολογικότητας εκείνης, η οποία προστατεύει τα πνεύματα από τη σκοταδιστική «μεταφυσική», επομένως ενισχύει πραγματιστικές ή ανεκτικές στάσεις και έτσι εδραιώνει την πλουραλιστική δημοκρατία. Αφετέρου η τεχνική συναρτάται με ένα άλλο έρεισμα της δημοκρατίας, την ελεύθερη οικονομία. Γιατί η τελευταία χρειάζεται οπωσδήποτε την τεχνική πρόοδο και την προωθεί αδιάκοπα μέσω του ανταγωνισμού των επιχειρήσεων.

Αντιδημοκρατικός ανορθολογισμός

Τούτη η άκρως γενναιόδωρη σύνδεση της τεχνικής με μιαν ορθολογικότητα, η οποία τάχα υπηρετεί την ελευθερία, συμβάλλει ασφαλώς στην καθησύχαση των υπαρξιακών φόβων και γεννά το παρήγορο αίσθημα ότι τουλάχιστο κάνει κανείς ό,τι είναι πολιτικά και ηθικά ορθό, έστω και αν δεν γνωρίζει πού μας οδηγεί αυτό το ορθό. Αν δεν υπεισερχόταν ο ιδεολογικός – ψυχολογικός παράγοντας, θα ήσαν ηπιότερες οι μομφές που διατυπώνουν οι φύλακες της political correctness εναντίον της «εχθρότητας προς την τεχνική» ως έκφρασης ενός αντιδημοκρατικού ανορθολογισμού.

Οι μομφές αυτές γίνονται τόσο σφοδρότερες όσο περισσότερο απειλεί να διαφύγει κάθε ελέγχου ο φόβος που συνεχίζει να υπάρχει πίσω από τις καθησυχάσεις και τις παρηγόριες.

Βέβαια, παρά τις ιδεολογικές υπερασπίσεις της τεχνικής, το γόητρό της έχει μειωθεί στα τελευταία 20 χρόνια. Πρακτικά αποφασιστικό παραμένει ωστόσο το γεγονός ότι κανείς δεν έχει να προτείνει μια ρεαλιστική εναλλακτική λύση προς την τεχνική πρόοδο. Οσο καθαρότερα διαγράφεται πίσω από τον Προμηθέα ο μαθητευόμενος μάγος τόσο εντείνεται η εξάρτηση από τις εμπνεύσεις του. Εμπιστεύεται κανείς την τύχη του στην τεχνική χωρίς να την εγκωμιάζει και χωρίς να υπερβαίνει ολοκληρωτικά μιαν εσωτερική δυσπιστία. Οι πλείστοι άνθρωποι στις δυτικές κοινωνίες, αν καθόλου στοχάζονται πάνω σε τέτοια ζητήματα, ελπίζουν προφανώς ότι η τεχνική θα βρει εγκαίρως τις απαιτούμενες λύσεις. Η ελπίδα ως μορφή παραίτησης μοιάζει η ψυχολογικά προσφορότερη διέξοδος, όταν θέλει κανείς να αποφύγει μορφές παραίτησης πολύ χειρότερες.

Έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχουν πολλές δυνατότητες επιλογής. Αν η τεχνική συνθηκολογήσει σε παγκόσμιο επίπεδο μπροστά στη δημογραφική και στην οικολογική επιβάρυνση, τότε σίγουρα μας περιμένει ο κανιβαλισμός. Υπ’ αυτήν την έννοια ο ανθρωπισμός συνεχίζει να εξαρτάται από την τεχνική. Αλλά ένας ανθρωπισμός ο οποίος με τα νώτα στον τοίχο αγωνίζεται ίσα ίσα για να αποφευχθούν οι χείριστες καταστροφές και να διασωθεί η βιολογική ουσία του είδους «άνθρωπος» είναι γι’ αυτόν και μόνο τον λόγο ένας κολοβωμένος ανθρωπισμός. Το αστικοφιλελεύθερο ανθρωπιστικό ιδεώδες κατέρρευσε εξαιτίας της τεχνικής προόδου, η οποία κατέστησε δυνατή τη μετάβαση στη μαζική δημοκρατία της μαζικής παραγωγής και της μαζικής κατανάλωσης. Αν παρ’ όλ’ αυτά η τεχνική παραμένει ο έσχατος φύλακας του ανθρωπισμού, ο λόγος είναι ότι στο μεταξύ άλλαξε ριζικά η σημασία του τελευταίου.

Πηγή

Η τεχνική και το ιδεώδες – Κάποιες παρατηρήσεις

Το κείμενο του Κονδύλη είναι εξαιρετικά πυκνό και ουσιαστικό. Παρότι υπάρχουν διασκευές του για σχολική χρήση προτιμήσαμε να το παραθέσουμε ολόκληρο, ώστε να μην επέμβουμε αυθαίρετα στις νοηματοδοήσεις του γράφοντος.

Οι προτεινόμενες ασκήσεις επί του κειμένου, είναι ασκήσεις που η μαθήτρια και ο μαθητής μπορούν να αντιμετωπίσουν. Πίστη μας είναι ότι η επαφή και με πιο απαιτητικά κείμενα βοηθά τους μαθητές να κατανοήσουν ότι τα φαινόμενα είναι πολυδυναμικά και η αλληλεπίδραση είναι συνεχής.

Προτεινόμενες ασκήσεις επί του κειμένου

Α. Το κείμενο “Η τεχνική και το ιδεώδες” δημοσιεύτηκε στον τύπο. Σε ποιο κειμενικό είδος θεωρείτε ότι ανήκει; Να εντοπίσετε τρία χαρακτηριστικά που να πιστοποιούν την απάντησή σας με παραπομπές στο κείμενο.

Β. Να εντοπίσετε την τέταρτη παράγραφο του κειμένου “Η αντίθεση ανάμεσα…ιδεώδες της προσωπικότητας” έναν τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.

Γ. Στην τελευταία παράγραφο του κειμένου ο Κονδύλης επιλέγει να χρησιμοποιήσει και την επίκληση στο συναίσθημα ως τρόπο πειθούς. Αφού εντοπίσετε τα σημεία αιτιολογήστε την επιλογή του αυτή λαμβάνοντας υπόψη την πρόθεσή του, όπως αυτή αποτυπώνεται σε όλο το κείμενο.

Δ.  “Αν παρ’ όλ’ αυτά η τεχνική παραμένει ο έσχατος φύλακας του ανθρωπισμού, ο λόγος είναι ότι στο μεταξύ άλλαξε ριζικά η σημασία του τελευταίου”. Σε μια παράγραφο 100 – 120 λέξεων να σχολιάσετε το περιεχόμενο της παραπάνω περιόδου του κειμένου.

Ε. Να εντοπίσετε στο κείμενο τρία σημεία που ο Παναγιώτης Κονδύλης κάνει χρήση εισαγωγικών. Τι επιδιώκει στην κάθε περίπτωση;

Υποδειγματικές απαντήσεις και θεωρία

Για τις απαντήσεις σας και τυχόν απορίες μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας. Για να συμβουλευτείτε σημαντικά σημεία θεωρίας της έκθεσης μπορείτε να ανατρέξετε εδώ. Η σελίδα ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα με εκπαιδευτικό υλικό και προτεινόμενα θέματα Έκθεσης. Για τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος στο Φιλολογικό ανατρέξτε εδώ.

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Ευρετήριο Κειμένων, Προτεινόμενα κριτήρια έκθεσης

Εκπαιδευτικό υλικό για την Έκθεση

Ο γραπτός λόγος απαιτεί μελέτη και κυρίως εξάσκηση. Σε αυτή τη σελίδα δημοσιεύουμε σε μορφή καταλόγου εκπαιδευτικό υλικό για την έκθεση. Πρόκειται για το ευρετήριο των κειμένων που δημοσιεύουμε και σχετίζονται με την Έκθεση και Παραγωγή Λόγου. Μπορείτε να ανατρέξετε και στις αντίστοιχες σελίδες για τα μαθήματα των Αρχαίων Ελληνικών και των Λατινικών.

Τα κείμενα παρουσιάζονται με αντίστροφη χρονολογική σειρά. Με αυτόν τον τρόπο το πιο πρόσφατο κείμενο βρίσκεται πάντα στην αρχή του καταλόγου.

Στο τέλος του καταλόγου μπορείτε να δείτε και τα προτεινόμενα θέματα Έκθεσης και πάλι με αντίστροφη χρονολογική σειρά.

Η Έκθεση ως βάση του προγράμματος Σπουδών

Η βάση του προγράμματος σπουδών του Φιλολογικού είναι το μάθημα της έκθεσης. Ας ξαναθυμηθούμε τους λόγους αυτής της επιλογής.

• Μέσω της Έκθεσης μαθαίνουμε να συγκροτούμε τη σκέψη μας και να την αποτυπώνουμε με σαφήνεια.

• Μαθαίνουμε τη σημασία της Δομής σε κάθε γραπτό Κείμενο, κάτι που επηρεάζει θετικά κάθε γραπτό μας ανεξάρτητα Γνωστικού Αντικειμένου.

• Μαθαίνουμε να εκφραζόμαστε με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με το επικοινωνιακό περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε.

• Μπορούμε να αναπτύξουμε τις Τεχνικές που τελειοποιούμε στην Έκθεση και στα υπόλοιπα Γνωστικά Αντικείμενα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Περίληψη. Δουλεύοντας αυτές τις Τεχνικές έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε πύκνωση και να εντοπίζουμε τα ουσιαστικά σημεία κάθε κειμένου.

• Μας στηρίζει και στα υπόλοιπα βήματά μας εκτός της σχολικής ζωής. Ως ενήλικες θα κληθούμε αρκετές φορές να συντάξουμε και να παρουσιάσουμε απόψεις και θέσεις.

Εκπαιδευτικό Υλικό για την Έκθεση 

• Θεωρία της αφήγησης από το Π.Ι. Κύπρου: Εξαιρετική δουλειά από τη συνάδελφο Μαρία Παπαλεοντίου. Πρόκειται για υλικό από κύκλο σεμιναρίων που διοργάνωσε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο της Κύπρου.
• Οι αφηγηματικοί τρόποι ως μέρος των αφηγηματικών τεχνικών: Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο συναντάμε συνήθως έναν συνδυασμό αφηγηματικών τρόπων. Οι σημαντικότεροι από αυτούς αναλύονται με παραδείγματα στο κείμενό μας.
• Ο χρόνος της αφήγησης: Ο χρόνος της αφήγησης στο λογοτεχνικό κείμενο σε σχέση με τον χρόνο της ιστορίας: Εντοπίζουμε τα επίπεδα και τις βασικές τεχνικές της παρουσίασής τους.
• Το είδος του αφηγητή: Το είδος του αφηγητή είναι η βασικότερη αφηγηματική τεχνική που καλούμαστε να εντοπίσουμε σε ένα λογοτεχνικό κείμενο. Εντοπίζουμε το αν έχουμε παντογνώστη – αφηγητή ή αφηγητή – πρόσωπο. Στη συνέχεια, εντοπίζουμε την εστίαση (μηδενική ή εσωτερική) και το αν ο αφηγητής είναι ετεροδιηγητικός ή ομοδιηγητικός.
• Η συνοχή στην παράγραφο και στο κείμενο: Με ποιους τρόπους επιτυγχάνεται η συνοχή στην παράγραφο και στο κείμενο στα δοκίμια πειθούς και στα άρθρα. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τη χρήση των διαρθρωτικών λέξεων, των αντωνυμιών, την επανάληψη εννοιών και φράσεων και τη διατήρηση ενιαίου ύφους.
• Η διακειμενικότητα μέσα από παραδείγματα: Η διακειμενικότητα είναι ένας σχετικά νέος όρος στην κειμενική θεωρία. Πολύ συχνά συναντάμε τον όρο σε θεωρητικά κείμενα που σχετίζονται τόσο με το μάθημα της Έκθεσης, όσο και με τη Λογοτεχνία στο πλήρες εύρος της έννοιας. Μέσα από παραδείγματα κλασικών λογοτεχνικών έργων επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τη συγκεκριμένη έννοια. 
• Τι είναι η αλληγορία: Η αλληγορία βασίζεται στη μεταφορά. Ανήκει στην ίδια κατηγορία σκέψης. Πολλές φορές ένα ολόκληρο κείμενο, όπως η αριστουργηματική νουβέλα του Ernest Hemingway “Ο γέρος και η θάλασσα” αποτελεί μια αλληγορία.
• Η Μεταφορά ως τρόπος σκέψης και κατανόησης: Η μεταφορά δεν είναι μόνο σχήμα λόγου. Η βασική της λειτουργία δεν περιορίζεται στο να διακοσμεί τη σκέψη και τις προτάσεις μας. Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι πρόκειται για μια σύμφυτη γνωσιακή ικανότητα στον άνθρωπο. Χωρίς τη μεταφορά ο άνθρωπος αδυνατεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τον κόσμο γύρω του.
• Στοχαστικό Δοκίμιο: Στο κείμενό μας παρουσιάζονται τα βασικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένα κείμενο για να χαρακτηριστεί ως στοχαστικό δοκίμιο. Πρόκειται για τα πιο σύνθετα κείμενα, καθώς τα όρια ανάμεσα στη Λογοτεχνία και το Δοκίμιο είναι δυσδιάκριτα. 
• Αποδεικτικό Δοκίμιο: Η συνηθέστερη μορφή δοκιμίων. Εξετάζουμε τα βασικά χαρακτηριστικά και τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε δύσκολες και σύνθετες έννοιες στο κείμενο. 
• Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου: Μια συνολική αποτίμηση του Δοκιμίου ως κειμενικού είδους. Ας μην ξεχνάμε ότι η λέξη δοκίμιο σημαίνει δοκιμή. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο ήταν ο Γάλλος Michel de Montaigne. Στα σύγχρονα Ελληνικά γράμματα τον όρο έφερε ο Γιώργος Σεφέρης με το έργο του Δοκιμές.
• Επίκληση στο Συναίσθημα: Αναλύονται οι τρόποι με τους οποίους κάνουμε επίκληση στο συναίσθημα στον γραπτό λόγο. Κάποιοι από αυτούς δεν είναι άμεσα αντιληπτοί και χρειάζεται προσοχή στην ανάγνωση του κειμένου μας για να τους εντοπίσουμε.
• Επίκληση στη Λογική: Ο πιο συνηθισμένος τρόπος οργάνωσης του περιεχομένου ενός άρθρου, μιας ομιλίας ή ενός δοκιμίου πειθούς. Με την επίκληση στη λογική η κειμενογράφος δείχνει ότι σέβεται τη δυνατότητα των αναγνωστών να κρίνουν.
• Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Είναι σημαντικό να μπορούμε να εντοπίσουμε τους τρόπους με τους οποίους επιλέγεται να συγκροτηθεί η σκέψη του γράφοντος. Σε αυτή την προσπάθεια πρώτα εντοπίζουμε τα μέσα πειθούς, τα οποία καθορίζουν και τον τρόπο πειθούς.
• Η Επικοινωνιακή Πρόθεση: Κάθε κείμενο γράφεται με βάση την πρόθεση της συγγραφέως του. Εντοπίζοντας σωστά αυτή την πρόθεση και μάλιστα μέσα στο επικοινωνιακό πλαίσιο που συγκροτείται είναι το πρώτο βήμα για την καλύτερη κατανόησή του. 

Το Εκπαιδευτικό υλικό για την Έκθεση και η πρακτική στην τάξη

Είναι πάγια αρχή μας το μάθημα της Έκθεσης να διδάσκεται από δύο διδάσκοντες. Πέραν όμως της διδασκαλίας και της παρουσίασης των περισσότερο θεωρητικών σημείων, η βελτίωση στην έκθεση έρχεται γράφοντας. Και μάλιστα, γράφοντας στον χώρο του Φροντιστηρίου σε σταθερή εβδομαδιαία βάση. Οι διδάσκοντες έρχονται αρωγοί σε αυτή την προσπάθεια των παιδιών καθοδηγώντας και ενισχύοντας τις δυνατότητες γραπτής έκφρασης.

Μπορείτε να ενημερωθείτε από τα Προγράμματα σπουδών μας για τα τμήματα έκθεσης του Φιλολογικού για όλες τις τάξεις και κατευθύνσεις.

Προτεινόμενα θέματα Έκθεσης 

“Η καλλιτεχνική έκφραση“: Σε μια εποχή που οι κοινωνίες είναι αναγκαστικά πολυπολιτισμικές είναι απαραίτητο να διαφυλάσσεται η ελευθερία του δημιουργού. Αυτό πρέπει να γίνεται ωστόσο, – σήμερα περισσότερο από ποτέ – μέσα σε ένα πλαίσιο σεβασμού του διαφορετικού. Ο Νάσος Βαγενάς καταθέτει τον προβληματισμό του και μας καλεί να θέσουμε νέα ερωτήματα που διαρκώς η εποχή μας γεννά.

“Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη“: Το κείμενο της Μαριάννας Τζιαντζή εστιάζει στις αλλαγές που φέρει η νέα πραγματικότητα της ψηφιακής γνώσης. Οι νέες αναγνωστικές συνήθειες αποτελούν σύμπτωμα μιας ευρύτερης αλλαγής που συμβαίνει με γοργούς ρυθμούς γύρω μας. Ίσως η ανάγνωση βιβλίων να γίνεται κάποιες φορές ανάγνωση ψηφιακών καταλόγων…

“Για τους νέους“: Παραθέτουμε το δοκίμιο του Μανώλη Ανδρόνικου, το οποίο εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο οι μεγαλύτεροι συνηθίζουν να βλέπουν τους νέους ανθρώπους. Το κείμενο είναι και σήμερα επίκαιρο καθώς ο δοκιμιογράφος μας επισημαίνει την ανθρώπινη τάση να λειτουργούμε με στερεότυπα και να κατηγοριοποιούμε άκριτα. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι και οι προτάσεις που κάνει. Μια ματιά νηφάλια, που μας καλεί να βλέπουμε τα πράγματα γύρω μας λιγότερο μονοδιάστατα και απόλυτα.

“Η τεχνική και το ιδεώδες“:  Εξαιρετικό κείμενο του Παναγιώτη Κονδύλη. Ξεκινώντας από την τεχνολογία και την επικράτησή της στη ζωή μας, ο Κονδύλης εστιάζει στην κρίση αλλά και στην αναγκαιότητα της ανθρωπιστικής παιδείας. Η έλλειψή της γεννά φαινόμενα μαζοποίησης και αδιαφορίας.

“Οι περιπέτειες της ανάγνωσης“: Πλήρες κριτήριο αξιολόγησης για το ΕΠΑΛ, σύμφωνα με το νέο σύστημα εξετάσεων. Περιλαμβάνει δύο κείμενα. Ένα δοκίμιο ( το μη λογοτεχνικό κείμενο ) και ένα ποίημα. Μπορείτε να το διαβάσετε, να απαντήσετε στις ερωτήσεις και να επικοινωνήσετε μαζί μας για ενδεικτικές απαντήσεις και ενδεχόμενες διορθώσεις.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Στοχαστικό Δοκίμιο

Στοχαστικό Δοκίμιο χαρακτηρίζουμε ένα δοκιμιακό κείμενο, το οποίο προσεγγίζει τη λογοτεχνία. Ας παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό ότι στη σύγχρονη κειμενική θεωρία ο ορισμός του τι μπορεί να θεωρηθεί λογοτεχνία είναι ιδιαίτερα διευρυμένος. Όπως κάθε δοκίμιο, το στοχαστικό δοκίμιο είναι μια δοκιμή, μια προσπάθεια της δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει, να θίξει, να προβληματίσει. Κυρίως, όμως να τέρψει.

Στοχαστικό Δοκίμιο – Βασικά Χαρακτηριστικά

• Η Πρόθεση: Βασικός στόχος του δοκιμιογράφου είναι να τέρψει τον αναγνώστη του. Ακόμα και όταν το θέμα που θίγεται είναι δυσάρεστο, ο τρόπος που προσεγγίζεται στοχεύει στην αισθητική απόλαυση της αναγνώστριας και του αναγνώστη.

• Ο Τρόπος Πειθούς: Η επίκληση στο συναίσθημα είναι ο κυρίαρχος τρόπος πειθούς στο στοχαστικό δοκίμιο. Η δοκιμιογράφος μπορεί να κάνει ελεύθερο συνειρμό, να χρησιμοποιήσει περιγραφή και αφήγηση και ο λόγος της να είναι εικονοπλαστικός. Όπως έχει προαναφερθεί ένα κείμενο είναι ζωντανός οργανισμός. Σπάνια συναντούμε μόνον έναν τρόπο πειθούς σε ένα κείμενο. Αυτό που μας καθοδηγεί είναι ποιος τρόπος πειθούς είναι αυτός που κυριαρχεί.

• Το Πρόσωπο: Το στοχαστικό δοκίμιο χαρακτηρίζεται από τον προσωπικό τόνο του δοκιμιογράφου. Πολλές φορές το κείμενο μας δίνει την εντύπωση μιας εξομολόγησης. Ο γράφων μας καλεί να αισθανθούμε το θέμα από τη δική του οπτική, επιλέγει την προσωπική προσέγγιση. Είναι επόμενο, λοιπόν, το πρόσωπο που κυριαρχεί να είναι συνήθως το α’ ενικό.

Μορφολογικά Χαρακτηριστικά

• Η Χρήση της Γλώσσας: Ο εικονοπλαστικός λόγος που επιλέγεται από τον δοκιμιογράφο οδηγεί στη μεταφορική – συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας. Μεταφορές και ποιητικές εικόνες είναι συνηθισμένες σε ένα στοχαστικό δοκίμιο. 

• Το Υφος: Η χρήση της γλώσσας πολλές φορές οδηγεί σε ένα ύφος γλαφυρό και λογοτεχνικό. Ακόμα όμως και όταν το ύφος είναι απλό, καθημερινό αυτό που ξεχωρίζει το στοχαστικό δοκίμιο είναι η αμεσότητα και η οικειότητα που επιτυγχάνεται κατά την ανάγνωσή του.

• Το Θέμα: Το στοχαστικό δοκίμιο προσφέρει μεγάλη ευελιξία όσον αφορά το θέμα του δοκιμίου. Η δοκιμιογράφος μπορεί να αντλήσει το θέμα της από τον χώρο της τέχνης ή τον ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό. Σε κάθε περίπτωση μπορούμε να γράψουμε ένα δοκίμιο για οποιοδήποτε θέμα. Η προϋπόθεση που πρέπει να τηρείται είναι ότι το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Ο τρόπος προσέγγισης είναι στη διακριτική ευχέρεια της γραφούσης. 

• Η Οπτική: Η εστίαση είναι καθαρά προσωπική. Ο δοκιμιογράφος δεν ανησυχεί για το κατά πόσον θα φανεί υποκειμενικός. Θα λέγαμε, αντίθετα, ότι αυτή η υποκειμενικότητα είναι ζητούμενο και ενισχύει την αίσθηση της αμεσότητας και οικειότητας στο κείμενο. 

• Η Οργάνωση: Το στοχαστικό δοκίμιο δεν χαρακτηρίζεται από την αυστηρή τριμερή διάταξη του δοκιμίου πειθούς. Αντίθετα, αυτό που κυριαρχεί είναι μια γραφή συνειρμική, η οποία πολλές φορές δίνει την αίσθηση της συζήτησης. Ας λάβουμε υπόψη μας στο σημείο αυτό πως αυτός ο τρόπος γραφής είναι εξαιρετικά δύσκολος.

Τα σύγχρονα στοχαστικά δοκίμια

Τα όρια ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και ένα σύγχρονο στοχαστικό δοκίμιο δεν είναι εύκολα διακριτά. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι είναι ευχάριστο να παρατηρούμε αυτή την ανάμειξη των κειμενικών ειδών, διότι αυτό προωθεί τον πειραματισμό και τη ροή της δημιουργίας. Θα θέλαμε να σταθούμε στον Γιώργο Ιωάννου και στο μικρό του διήγημα “Μες στους Προσφυγικούς Συνοικισμούς”, ένα αριστούργημα απλής, υπέροχης γραφής. Διαβάζοντας το διαπιστώσουμε ότι το κείμενο είναι βαθύτατα λογοτεχνικό και ότι έχει αρκετά σημεία που θα μπορούσαν να βρίσκονται σε ένα στοχαστικό δοκίμιο.

Στην ιστοσελίδα μας (filologiko.ελ) θα συναντήσετε επιπλέον εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Δοκίμιο, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Σημειώσεις για την Έκθεση

Αποδεικτικό δοκίμιο ή δοκίμιο πειθούς ονομάζουμε τη πιο συνηθισμένη κατηγορία δοκιμίων. Για να χαρακτηρίσουμε ως δοκίμιο πειθούς ένα κείμενο, πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Στο αποδεικτικό δοκίμιο,  ο κυρίαρχος Τρόπος Πειθούς είναι η  επίκληση στη λογική . Από αυτήν ακριβώς την επιλογή απορρέουν και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εντοπίζουμε σε αυτή την κατηγορία κειμένων.

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Τα Βασικά Χαρακτηριστικά

Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως αποδεικτικό δοκίμιο.

• Το Θέμα: Η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός δοκιμίου πειθούς μπορεί να αφορμάται από την επικαιρότητα και να επιθυμεί να καταγράψει τον προβληματισμό του. Ενδέχεται να τον απασχολεί κάποιο περισσότερο διαχρονικό ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το κείμενό του απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό με την έννοια ότι ακόμα και αν ξεκινά από μια προσωπική βάση, το δοκίμιο γράφεται διότι το θέμα του έχει κοινωνικό ενδιαφέρον. Αυτό είναι το πλέον βασικό χαρακτηριστικό που ανιχνεύουμε διαβάζοντας ένα τέτοιου είδους κείμενο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο δοκίμιο, το άτομο ως πολίτης συναντά το κοινωνικό δείχνοντας έμπρακτο ενδιαφέρον και συμμετοχή.

• Η Πρόθεση: Η δοκιμιογράφος ή ο δοκιμιογράφος δεν επιδιώκουν απλά να μας πείσουν για μια συγκεκριμένη άποψη. Συνήθως έχουν και οι ίδιοι έναν προβληματισμό για κάποιο ευρύτερο κοινωνικό ζήτημα. Επιδιώκουν να πληροφορήσουν σφαιρικά και να κάνουν τους αναγνώστες τους κοινωνούς αυτού ακριβώς του προβληματισμού. Είναι πολύ σύνηθες, όταν τελειώνουμε την ανάγνωση του δοκιμίου, να συνειδητοποιούμε πλευρές που δεν είχαμε αντιληφθεί μέχρι να διαβάσουμε το κείμενο. Το δοκίμιο που μας κάνει να αναρωτηθούμε για όψεις ενός θέματος που δεν είχαν πέσει στην αντίληψή μας είναι ένα δοκίμιο, το οποίο υπηρετεί την κοινωνική του λειτουργία. 

Οι Τρόποι και τα Μέσα Πειθούς

 Στο Αποδεικτικό δοκίμιο μπορούμε να συναντήσουμε διαφορετικούς τρόπους και μέσα Πειθούς. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, κυριαρχεί η Επίκληση στη Λογική. Το κείμενο συγκροτείται με επιχειρήματα, τα οποία βασίζονται σε τεκμήρια. Το αποδεικτικό δοκίμιο, ωστόσο,  έχει και ως στόχο να τέρψει τον αναγνώστη (δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία) και, επομένως, ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται. Κάποιες φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η επίκληση στην αυθεντία. Συνήθως, η δοκιμιογράφος παραθέτει τα λόγια κάποιου τρίτου καταξιωμένου προσώπου αποσκοπώντας στην ενίσχυση της διακειμενικότητας και τη θεμελίωση των επιχειρημάτων του.

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Μορφολογικές Επισημάνσεις

Υπάρχουν επιμέρους κοινά χαρακτηριστικά στα δοκίμια πειθούς, τα οποία μπορούμε να τα εντοπίσουμε στα ακόλουθα σημεία:

• Οργάνωση: Οι σκέψεις του συγγραφέα οργανώνονται λογικά. Ακολουθείται τριμερής δομή με σαφή πρόλογο, ανάπτυξη των ιδεών και επίλογο. Το κείμενό μας χαρακτηρίζεται από συνοχή, συνεκτικότητα, αλληλουχία και ενότητα.

• Οπτική: Ο δοκιμιογράφος επιδιώκει στο μέτρο του δυνατού να είναι αντικειμενικός. Οι σκέψεις που παραθέτει φροντίζει να βασίζονται σε τεκμήρια, τα οποία να είναι αξιόπιστα. Η επιχειρηματολογία οφείλει να είναι συγκροτημένη και καταγεγραμμένη με τρόπο ώστε η αναγνώστρια και ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει τη ροή της σκέψης του.

• Γλώσσα: Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο ο σκοπός του γράφοντος είναι να αποδώσει τα νοήματά του με σαφήνεια και καθαρότητα. Η χρήση της γλώσσας που επικρατεί είναι η αναφορική, δηλωτική. Αυτό δεν αποκλείει, φυσικά, και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο τόνος μπορεί να γίνει πιο προσωπικός και να έχουμε χρήση μεταφορικού λόγου. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, για να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως δοκίμιο πειθούς είναι αναγκαίο να επικρατεί η δηλωτική χρήση της γλώσσας. 

• Ύφος: Στο δοκίμιο πειθούς το ύφος είναι σοβαρό. Υπάρχουν σημεία που η δοκιμιογράφος ενδέχεται να δίνει ένα πιο προσωπικό τόνο στο κείμενο. Από τη στιγμή, ωστόσο, που ο κυρίαρχος τρόπος ανάπτυξης βασίζεται στα επιχειρήματα και τα τεκμήρια του γράφοντος, συνάγουμε ότι το ύφος θα είναι σοβαρό και επεξηγηματικό. 

• Πρόσωπο: Το κυρίαρχο πρόσωπο στο αποδεικτικό δοκίμιο είναι το γ’ (είτε ενικού, είτε πληθυντικού αριθμού). Προσφέρει την αναγκαία αποστασιοποίηση, ώστε να παρουσιαστεί, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται ο προβληματισμός του δοκιμιογράφου. Στόχο μας είναι να προσεγγίσουμε τον αναγνώστη κάνοντας επίκληση στη λογική του και όχι στο θυμικό του.

Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των δοκιμίων που οι μαθητές έρχονται σε επαφή, στο μάθημα της έκθεσης ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Είναι δοκίμια πειθούς και αρκετά συχνά ζητείται να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.

Η απάντησή μας πρέπει να βασίζεται στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών που έχει γενικά ένα δοκίμιο – είτε είναι δοκίμιο πειθούς είτε στοχαστικό δοκίμιο – τόσο στην μορφή, όσο και στο περιεχόμενο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Δοκίμιο, Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Σημειώσεις για την Έκθεση

Η προσπάθεια να εντοπίσουμε τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου δεν είναι εύκολη. Στα Ελληνικά γράμματα η πρώτη μορφή του όρου έρχεται από τον Γιώργο Σεφέρη. Το έργο του Δοκιμές είναι μια συλλογή δοκιμίων και η λέξη που χρησιμοποιεί ως τίτλο είναι, προφανώς, μια προσπάθεια απόδοσης της Αγγλικής λέξης “essay” στα Νέα Ελληνικά. Η λέξη προέρχεται από το Γαλλικό ρήμα  “essayer”, το οποίο σημαίνει “προσπαθώ”, ή “επιχειρώ”.

Στους δύο τόμους του έργου, ο Σεφέρης προσεγγίζει θέματα και καλλιτέχνες που αγαπά. Θα συναντήσουμε κείμενα για τον T.S. Eliot , τον ζωγράφο Θεόφιλο, τον Μακρυγιάννη…Σε κάθε περίπτωση επιχειρεί, προσπαθεί να προσεγγίσει, να συγκινήσει, να ανοίξει νέους δρόμους. Αυτό μας οδηγεί στο πρώτο χαρακτηριστικό του δοκιμίου.

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Ελευθερία στον τρόπο γραφής, πειραματισμός.

Ο πρώτος συγγραφέας που κατονόμασε τα έργα του ως δοκίμια ήταν ο  Michel de Montaigne. Ξεκίνησε τη συγγραφή τους το 1572 και το 1580 η συλλογή των δοκιμίων του δημοσιεύτηκε σε δύο τόμους. Κάτω από τον όρο δοκίμιο λοιπόν περιλαμβάνουμε ένα πολύ μεγάλο εύρος κειμένων. Ο τρόπος γραφής ποικίλει από κείμενο σε κείμενο. Αρκετές φορές μέσω των δοκιμίων οι συγγραφείς πειραματίζονται στον τρόπο γραφής. Συχνά, δεν είναι ξεκάθαρα πόσο κοντά στη λογοτεχνία ή στον επιστημονικό λόγο βρίσκεται ένα δοκίμιο.

Το πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν του δοκιμίου είναι αυτή η ελευθερία στον τρόπο έκφρασης και γραφής.

Το Θέμα του Δοκιμίου

Η ελευθερία στον τρόπο γραφής αντανακλάται και στη θεματολογία του δοκιμίου. Ο δοκιμιογράφος δεν περιορίζεται στο ποιο θα είναι το θέμα του δοκιμίου του. Γράφει για αυτό που αγγίζει τον ίδιο και μάλιστα με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί. Αν υπάρχει κάποιος περιορισμός, αυτός μπορεί να είναι ότι, σε αντίθεση με το ποίημα που μπορεί φαινομενικά να ενδιαφέρει μόνο τον ποιητή, το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον.

Η πρόθεση όταν γράφουμε ένα δοκίμιο είναι να επικοινωνήσουμε τον προβληματισμό, τη συγκίνηση, την έκπληξή μας για κάποιο θέμα.

Το Δοκίμιο δεν εξαντλεί το Θέμα του

Τα δοκίμιο δεν είναι η εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Ο συγγραφέας του δεν επιχειρεί να διδάξει, δεν παρουσιάζει διατριβή. Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πτυχή του θέματος που επιθυμεί να φωτίσει. Τα δοκίμια που μας αγγίζουν περισσότερο είναι εκείνα τα οποία μας αφήνουν με κάποια νέα ερωτήματα. Κάθε δοκίμιο είναι ένα κάλεσμα να σκεφτούμε, να δούμε ένα θέμα από μια πλευρά που πιθανόν να μην είχαμε σκεφτεί.

Ας σκεφτούμε, χαρακτηριστικά, τα δοκίμια που γράφονται για ζητήματα Βιοηθικής. Ένα θέμα όπως η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, είναι ένα ζήτημα  που απαιτεί ένα πλαίσιο ευρύτερου διαλόγου και προβληματισμού. Δεν είναι ένα θέμα με ξεκάθαρη απάντηση  (γενικά, αυτό συμβαίνει στην πλειοψηφία των κοινωνικών ζητημάτων), είναι ένα ζήτημα που μας υποχρεώνει να σκεφτούμε διαφορετικά, να αναρωτηθούμε στο πλαίσιο μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτό ο δοκιμιογράφος είναι και η φωνή μιας κοινωνίας στα θέματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

Το Δοκίμιο ως Γέφυρα Επικοινωνίας

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι γράφουμε ένα δοκίμιο στην προσπάθειά μας να επικοινωνήσουμε με ένα κοινό. Οι εκφραστικοί τρόποι ,λοιπόν, που χρησιμοποιεί η συντάκτρια ή ο συντάκτης του κειμένου επιδιώκουν να χτίσουν αυτή τη γέφυρα επικοινωνίας με τους αναγνώστες τους. Ερχόμαστε, εδώ, και σε ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό αυτού του κειμενικού είδους. Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από προσωπικό τόνο.

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου συνοπτικά

Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου, όπως μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε στην πληθώρα των κειμένων, μπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως εξής:

• Το δοκίμιο θίγει ένα θέμα ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος. (Πολιτικό, Κοινωνικό, Πολιτιστικό κλ.π.)

• Απευθύνεται σε ευρύ κοινό ή σε κοινό που ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο θέμα. Επειδή, δεν απευθύνεται σε ειδήμονες δεν περιέχει εκτεταμένη εξειδικευμένη ορολογία σε αντίθεση με το επιστημονικό κείμενο. 

• Το δοκίμιο δεν είναι εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Είναι απόπειρα προσέγγισης μέσα από την οπτική της συντάκτριας ή του συντάκτη του.

• Η πρόθεση του συγγραφέα είναι κυρίως να προκαλέσει τον προβληματισμό του αναγνώστη. Επιθυμεί, συνήθως, να θέσει ερωτήματα, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε γόνιμο προβληματισμό και διάλογο.

• Το δοκίμιο έχει και αισθητική αξία. Η σύγχρονη κειμενική θεωρία το αναγνωρίζει ως είδος με έντονη πλαστικότητα και δυναμική. Και όπως προείπαμε τα όρια ανάμεσα στο δοκίμιο και τη λογοτεχνία δεν είναι εύκολα διακριτά. Στο δοκίμιο, επομένως, συναντάμε συχνά και σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις κλ.π.) ή και άλλες τεχνικές (ρητορικά ερωτήματα, ευθύ λόγο). Ο σκοπός είναι το κείμενο να γίνει περισσότερο ελκυστικό, να τέρψει τον αναγνώστη. 

Με τα λόγια του Aldous Huxley

Ο Aldous Huxley, υπήρξε ένας τεράστιος συγγραφέας. Μέσα στα ενδιαφέροντά του ήταν και η συγγραφή δοκιμίων. Παραθέτουμε τα λόγια του μέσα από τα οποία φαίνεται η άποψη και ο τρόπος που προσέγγιζε και έγραφε τα δοκίμιά του.

“Τρία είναι τα επίπεδα αναφοράς στο δοκίμιο. Καταρχάς, ο άξονας του προσωπικού και αυτοβιογραφικού. Στη συνέχεια, ο άξονας του πραγματικού, του αντικειμενικού γύρω μας. Τέλος, ο άξονας του καθολικού, της μεγάλης εικόνας.

Οι περισσότεροι δοκιμιογράφοι αισθάνονται πιο άνετα στον έναν ή στους δύο άξονες. Υπάρχουν εκείνοι, στους οποίους το προσωπικό στοιχείο είναι έντονο. Υπάρχουν εκείνοι που δε μιλούν ανοιχτά για τον εαυτό τους. Στρέφουν το βλέμμα τους στο χειροπιαστό, στο αντικειμενικό γύρω τους. Και υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι κατορθώνουν να μας δώσουν τη γενική εικόνα.

Φυσικά, η μεγαλύτερη απόλαυση προκύπτει από εκείνους τους δοκιμιογράφους που κατορθώνουν να εξερευνήσουν και τα τρία πεδία αναφοράς.” 

Σύγχρονος δοκιμιακός λόγος

Στο μάθημα της έκθεσης ερχόμαστε σε επαφή με δοκίμια που έχουν μια πιο κλασική μορφή. Τα χαρακτηρίζουμε είτε ως δοκίμια πειθούς, είτε ως στοχαστικά δοκίμια. Το κείμενο με την ευρεία έννοια, ωστόσο, εξελίσσεται. Υπάρχουν γύρω μας συγγραφείς που γράφουν κείμενα τα οποία δεν εντάσσονται σε μια κατηγορία αυστηρά.

Διακρίνονται για την ιδιαίτερη αισθητική τους αξία και το προσωπικό στυλ των συντακτών τους. Θα παραθέσουμε ένα Ελληνικό και ένα Αγγλόφωνο blog ενδεικτικά. Τα κείμενα που δημοσιεύονται εκεί πέραν της εξαίρετης γραφής είναι και θεματολογικά πρωτότυπα και ξεχωριστά.

• Τα λεξήματα: http://leximata.blogspot.gr/
• Southern Nights: https://socialecologies.wordpress.com/

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Επίκληση στο Συναίσθημα -Σημειώσεις για την Έκθεση

Επίκληση στο συναίσθημα ως τρόπο πειθούς μπορούμε να βρούμε σε κάθε κείμενο. Για την ακρίβεια ακόμα και σε κείμενα στα οποία οι συντάκτες τους έχουν επιλέξει ως κυρίαρχο τρόπο πειθούς την επίκληση στη λογική, υπάρχουν πολύ συχνά σημεία που ο τρόπος πειθούς είναι η επίκληση στο συναίσθημα.

Η Λογοτεχνία και το Στοχαστικό Δοκίμιο

Με την επίκληση στο συναίσθημα ο πομπός επιδιώκει τη συγκινησιακή διέγερση του δέκτη. Επίκληση στο συναίσθημα έχουμε κατεξοχήν στα λογοτεχνικά κείμενα. Επίσης, είναι πολύ συχνή στα στοχαστικά δοκίμια. Ας μη ξεχνάμε ότι με τον όρο στοχαστικό δοκίμιο προσπαθούμε να συμπεριλάβουμε πολλές και διαφορετικές μορφές κειμένων, που έχουν ως χαρακτηριστικό ότι είναι δοκιμές λόγου.

Τα χαρακτηριστικά αυτού του λόγου είναι κάποιες φορές πειραματικά. Σε κάθε περίπτωση βρίσκονται κοντά στη λογοτεχνία. Μπορούμε να αναφέρουμε ως σημεία αναφοράς αυτού του λόγου, τις Δοκιμές του Γιώργου Σεφέρη   και το έργο του Οδυσσέα Ελύτη Ανοιχτά Χαρτιά.

Η Επίκληση στο Συναίσθημα σε μη Λογοτεχνικά Κείμενα

Η εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα σε κείμενα τα οποία δεν είναι λογοτεχνικά θεωρείται γενικά αδυναμία. Στα μη λογοτεχνικά κείμενα που άπτονται γενικότερων κοινωνικών θεμάτων είναι καλό να κυριαρχεί η επίκληση στη λογική.

Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης διαφωτίζεται ουσιαστικά και δεν υπάρχει η υπόνοια της έστω και έμμεσης χειραγώγησης του. Αν σε ένα μη λογοτεχνικό δοκίμιο ή άρθρο παρατηρήσουμε εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι αυτό οφείλεται στην έλλειψη επιχειρημάτων.

Τα Μέσα Πειθούς

Τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούμε, όταν επιθυμούμε να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του δέκτη, μπορεί να είναι:

• Η Περιγραφή: Όταν περιγράφουμε – ακόμα και στην περίπτωση που προσπαθούμε να είμαστε αποστασιοποιημένοι – παρουσιάζουμε μια εικόνα, μέσα από τη δική μας οπτική. Ουσιαστικά καλούμε την αναγνώστρια ή τον αναγνώστη να αντιληφθούν μέσα από τις δικές μας αισθήσεις. Κινητοποιούμε συναισθηματικά τον δέκτη, καθώς του ζητάμε να γίνει κοινωνός του δικού μας βιώματος.

• Η Αφήγηση: Όταν στο κείμενό μας υπάρχει αφήγηση, η επίκληση στο συναίσθημα είναι περισσότερο έντονη. Η αφήγηση δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αφού παρακολουθούμε το ξετύλιγμα ενός συμβάντος μέσα από τη ματιά του αφηγητή. Εκείνος επιλέγει το ρυθμό και εκείνος φωτίζει ή αποσιωπά σημεία. 

• Το Χιούμορ: Δημιουργεί την αίσθηση της οικειότητας και σίγουρα επηρεάζει τη συναισθηματική διάθεση του αναγνώστη. 

• Η Ειρωνεία: Με τη χρησιμοποίησή της μπορεί να απαξιωθεί ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση.

• Οι Συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις: Εντείνουν και πολλαπλασιάζουν την αίσθηση που αφήνει το γραπτό.

• Η υποτακτική και η προστακτική ( κυρίως αυτή και μάλιστα, όταν εκφέρεται σε β’ενικό πρόσωπο). Πρόκειται για τις εγκλίσεις επιθυμίας.

• Μεταφορές, παρομοιώσεις, εικονοπλαστικός λόγος εν γένει.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα

Ας παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος αρθρώνει τη σκέψη του στο παρακάτω απόσπασμα, από το έργο του “Ο σύγχρονος άνθρωπος”:

“Καταμεσήμερο, στο κέντρο της Αθήνας, ο ήλιος ήταν πολύς και εκνευριστικός., ανάμεσα στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους, που προχωρούσε στα καθημερινά πεπρωμένα του, κατάρρυτο από ιδρώτα. Σταθήκαμε παράμερα, όρθιοι, ν’αλλάξουμε δυο λόγια, ήμασταν και οι δύο πολύ βιαστικοί.”

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η επίκληση στο συναίσθημα είναι έντονη. Συγκεκριμένα μπορούμε να εντοπίσουμε:

• Περιγραφή: “Καταμεσήμερο…από ιδρώτα.”
• Στοιχεία Ρητορικού λόγου:  Ασύνδετο σχήμα, επίθετα.
• Μεταφορά: “στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους.
• Εικόνες.
• συνειρμική Γραφή.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Επίκληση στη Λογική – Σημειώσεις για την έκθεση

Η Επίκληση στη Λογική είναι ο πιο συνηθισμένος και κυρίαρχος τρόπος πειθούς στα κείμενα που συναντάμε στο μάθημα της Έκθεσης. Αναγνωρίζουμε την επίκληση στη λογική από τον τρόπο με τον οποίο εκφέρεται. Με άλλα λόγια, από τα μέσα πειθούς.

Η επίκληση στη λογική είναι κυρίαρχη σε αποδεικτικά δοκίμια καθώς και σε φιλοσοφικά και επιστημονικά κείμενα. Κυριαρχεί, επίσης, σε άρθρα, εισηγήσεις, επιφυλλίδες και επιστολές.

Σε κάθε περίπτωση θεωρείται ο πλέον έντιμος τρόπος για να εκφράσουμε τις σκέψεις μας σε ένα κοινωνικό ζήτημα. Με την επίκληση στη λογική δείχνουμε τον προσήκοντα σεβασμό στους αναγνώστες μας. Δεν επιδιώκουμε μόνο να τους πείσουμε, αλλά κυρίως να τους διαφωτίσουμε και να τους κάνουμε κοινωνούς του προβληματισμού μας.

Η Επίκληση στη Λογική – Εκφορά με Επιχειρήματα και Τεκμήρια

Τα επιχειρήματα (συλλογισμοί) και τα τεκμήρια είναι οι τρόποι τους οποίους θα χρησιμοποιήσει η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός κειμένου, όταν θέλει να πείσει λογικά τον αναγνώστη του.

Το Επιχείρημα -Γενικές Παρατηρήσεις

Ένας πολύ συνοπτικός ορισμός για το επιχείρημα θα μπορούσε να είναι ο εξής:

Επιχείρημα μπορούμε να ονομάσουμε μια σειρά προτάσεων που έχουν λογική σύνδεση μεταξύ τους. Με τη χρησιμοποίησή τους επιδιώκουμε να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα, να αποδείξουμε μια θέση.

Οι προτάσεις με τις οποίες καταλήγουμε στο συμπέρασμα ονομάζονται προκείμενες. Όσον αφορά τη λογική αλληλουχία πάντοτε προηγούνται, εφόσον για να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα αυτές λειτουργούν ως προϋποθέσεις.

Η Εκφορά του Συλλογισμού μπορεί να διαφέρει

Ο τρόπος με τον οποίο ο συλλογισμός θα καταγραφεί στον γραπτό λόγο μπορεί να διαφέρει. Είναι αρκετά σύνηθες το συμπέρασμα να προηγείται και να έπονται οι προκείμενες. Αυτό δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση το γεγονός ότι οι προκείμενες προηγούνται λογικά του συμπεράσματος στο επίπεδο της σύλληψης του επιχειρήματος.

Στην πρώτη περίπτωση ( ο τρόπος που ο συλλογισμός αποτυπώνεται στο χαρτί) έχουμε να κάνουμε με τη συλλογιστική πορεία. Στη δεύτερη ( η σειρά με την οποία εμφανίζονται στο μυαλό του γράφοντος) έχουμε να κάνουμε με τη μορφή του συλλογισμού. (παραγωγικός, επαγωγικός ή αναλογικός)

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικές συλλογιστικές πορείες για να αποτυπώσουμε τον ίδιο συλλογισμό. Άλλες φορές μπορεί να επιλέξουμε να τοποθετήσουμε το συμπέρασμα στην αρχή της πρότασης και άλλες να προτιμήσουμε να τοποθετήσουμε τις προκείμενες.

Ο συλλογισμός θα είναι ο ίδιος. Αυτό που θα διαφέρει θα είναι η συλλογιστική πορεία της παραγράφου.

Τα Τεκμήρια

Τα τεκμήρια είναι οι αποδείξεις που προσκομίζουμε στον λόγο μας. Έχουμε τη δυνατότητα να παραθέσουμε

• Παραδείγματα, τα οποία έχουν γενική ισχύ
• Πορίσματα έγκυρων και αξιόπιστων ερευνών
• Αλήθειες (είτε επιστημονικές, είτε γενικά παραδεκτές)
• Γεγονότα (συνήθως ιστορικά αλλά και κάποια γεγονότα της επικαιρότητας)
• Στατιστικά στοιχεία
• Αυθεντίες που επιβεβαιώνουν και στηρίζουν κάποιο επιχείρημα.
• Βιωματικά στοιχεία (όταν σχετίζονται με τη βασική ιδέα των όσων θέλουμε να αποδείξουμε).

Τα τεκμήρια αξιολογούνται για την αξιοπιστία τους.

Αξιολόγηση Τεκμηρίου

Ας υποθέσουμε ότι μας ζητείται να αξιολογήσουμε το ακόλουθο τεκμήριο:

“Να κλείσουμε την τηλεόραση, γιατί ευθύνεται για την κατάρρευση των ανθρωπίνων σχέσεων. Σε πειράματα που έγιναν πρόσφατα, έβαλαν μια τηλεόραση μέσα στο κλουβί όπου ζούσε μια οικογένεια πιθήκων. Ύστερα από λίγες μόνο εβδομάδες ο πατέρας καθόταν όλο και περισσότερο μπροστά στην οθόνη, η μητέρα άρχισε να αδιαφορεί όλο και περισσότερο για τα μικρά της ακολουθώντας το παράδειγμα του αρσενικού και τα μικρά άρχισαν να εμφανίζουν σημάδια κατάθλιψης.”

Η απάντησή μας θα πρέπει να περιλαμβάνει

• Την άποψη που υποστηρίζεται στο κείμενο
• Το είδος του τεκμηρίου που χρησιμοποιείται
• Την αξιολόγηση του τεκμηρίου
• Το δικό μας συμπέρασμα σχετικά με την αξιοπιστία του τεκμηρίου.

Η απάντησή μας

• Η άποψη που υποστηρίζεται: Ο συντάκτης του κειμένου εκφέρει την άποψη ότι η τηλεόραση ευθύνεται για την κατάρρευση των ανθρωπίνων σχέσεων. Χαρακτηριστικά γράφει: “για αυτό και πρέπει να την κλείσουμε.”
• Είδος τεκμηρίου: Για να ενισχύσει τη θέση του, παραθέτει ως τεκμήριο μια επιστημονική έρευνα, η οποία έδειξε τις ιδιαίτερα δυσμενείς συνέπειες της τηλεόρασης σε μια ομάδα πιθήκων.
• Η αξιολόγηση του τεκμηρίου: Μπορούμε να πούμε ότι το τεκμήριο που προσκομίζει είναι αληθές. Ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η άποψη, ωστόσο, που επιδιώκει να αποδείξει δεν απορρέει εύλογα από το συγκεκριμένο τεκμήριο. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την προσπάθεια εξομοίωσης των ανθρωπίνων σχέσεων με τις σχέσεις που αναπτύσσει μια οικογένεια πιθήκων, ως απλοϊκή. Επίσης το στατιστικό δείγμα είναι εξαιρετικά μικρό. 
• Το συμπέρασμα μας: Με βάση, όλα τα προαναφερθέντα δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε την άποψή του βασιζόμενοι σε αυτό το κριτήριο και μόνο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

Οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου έχουν πρόσβαση σε εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά video, τα οποία βρίσκονται στην ψηφιακή μας πλατφόρμα μέσω της οποίας διεξάγονται τα διαδικτυακά μας μαθήματα.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Τρόποι και Μέσα Πειθούς -Σημειώσεις για την Έκθεση

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Για την κατανόηση ενός κειμένου είναι σημαντικό να μπορούμε να εντοπίσουμε τους τρόπους (μεθόδους) που επιλέγει η συντάκτρια ή ο συντάκτης του για να έρθει σε επαφή με τους αναγνώστες.

Οι τρόποι πειθούς είναι η ευρύτερη έννοια. Θα λέγαμε ότι είναι η στρατηγική που επιλέγουμε για την καλύτερη γραπτή απόδοση της σκέψης μας. Τα μέσα πειθούς θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τα εργαλεία, τα συγκεκριμένα εκφραστικά μέσα με τα οποία μεταδίδουμε το μήνυμά  μας.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς – Η Κατηγοριοποίηση

Οι βασικοί τρόποι πειθούς είναι:

• Η Επίκληση στη Λογική
• Η Επίκληση στο Συναίσθημα του Δέκτη.
• Η Επίκληση στο Ήθος του Πομπού. (Ομιλητή)
• Η Επίθεση στο Ήθος του Αντιπάλου.
• Η Επίκληση στην Αυθεντία.

Από αυτές οι συνηθέστερες στα κείμενα που συναντάμε για επεξεργασία στο μάθημα της Έκθεσης είναι η επίκληση στη λογική, η επίκληση στο συναίσθημα και κάποιες φορές η επίκληση στην αυθεντία.

Τα άλλα δύο είδη, η επίκληση στο ήθος του πομπού και η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου συνηθίζονται σε πολιτικά κείμενα (με τη στενή κομματική έννοια) ή σε δικανικά. Θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ότι ακόμα και σε τέτοιου είδους κείμενα η σύγχρονη τάση είναι η περιορισμένη χρήση τους.

Σε κάθε περίπτωση, όταν ξεκινάμε τη μελέτη μας θα πρέπει να εστιάζουμε στην επικοινωνιακή πρόθεση.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς -Η επιλογή των Μέσων

Ο επικοινωνιακός στόχος κάθε κειμένου υποδεικνύει και τους καταλληλότερους τρόπους που θα χρησιμοποιήσουμε στη συγγραφή του.

Όταν ο στόχος είναι η αντικειμενική κατά το δυνατόν ενημέρωση και ανάλυση ενός φαινομένου, η βασική επιλογή οφείλει να είναι η Επίκληση στη Λογική.

Πολύ συχνά, όταν η πρόθεση είναι η Πειθώ και μόνον του δέκτη, παρατηρούμε ότι επιλέγεται η Επίκληση στο συναίσθημα σε αρκετά μεγάλο βαθμό.

Κάποιες φορές, είτε για να στηριχθεί ένα επιχείρημα είτε απλά για να προσδώσουμε κύρος στα γραφόμενά μας, καταφεύγουμε στα λόγια ενός καταξιωμένου και ευρύτερα αποδεκτού προσώπου. Τότε, έχουμε επίκληση στην αυθεντία.

Μια ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση

Ένα κείμενο λειτουργεί ως ζωντανός οργανισμός. Η κατηγοριοποίηση που επιχειρούμε στο μάθημα της Έκθεσης είναι ακριβώς αυτό: Μια σχηματοποίηση ενός σύνθετου και πολυδυναμικού φαινομένου, όπως είναι η γραφή ενός κειμένου.

Έχοντας αυτό κατά νου, συνειδητοποιούμε ότι η χρήση της Γλώσσας δεν μπορεί ποτέ να είναι μονοδιάστατη σε ένα κείμενο. Πράγματι, σπάνια θα συναντήσουμε κείμενο που να κυριαρχεί απόλυτα μόνο ένας τρόπος Πειθούς. Το ίδιο ισχύει και για τη δηλωτική ή τη μεταφορική χρήση των γλωσσικών σχημάτων.

Επομένως, και κυρίως στο επίπεδο των σχολικών εξετάσεων, αυτό που πρέπει να ελέγχουμε είναι τον τρόπο και τη χρήση της Γλώσσας που κυριαρχεί στο κείμενο.

Τα Μέσα Πειθούς

Εντοπίζουμε τους τρόπους πειθούς, εφόσον πρώτα εντοπίσουμε τα συγκεκριμένα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται.

Σχηματικά:

• Για να δηλώσουμε τη σκέψη μας κάνοντας επίκληση στη λογική, χρησιμοποιούμε επιχειρήματα και τεκμήρια. Τα επιχειρήματα είναι συλλογισμοί. Η ορθότητα τους ελέγχεται ως προς την αλήθεια των προκειμένων και ως προς την εγκυρότητα του συμπεράσματος. Τα τεκμήρια μπορούν να είναι παραδείγματα από την καθημερινή ζωή τα οποία εύκολα επαληθεύονται. Επίσης,  στατιστικά στοιχεία, αποτελέσματα ερευνών, κοινά αποδεκτές αλήθειες κλ.π.

• Όταν θέλουμε να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του δέκτη, χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση συναισθηματικά φορτισμένο λεξιλόγιο, περιγραφή, αφήγηση, παρομοιώσεις, χιούμορ ή και ειρωνεία. Η χρήση της Γλώσσας στα συγκεκριμένα σημεία μπορεί να είναι μεταφορική.

• Η επίκληση στην αυθεντία μπορεί να δηλωθεί με αποσπάσματα επιστημονικού λόγου  και συνηθέστερα με σκέψεις και απόψεις ειδικών, οι οποίοι διαθέτουν αναγνωρισμένο κοινωνικό κύρος.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Η Άσκηση 

Μια από τις πιο κλασικές ασκήσεις είναι αυτή, στην οποία το ζητούμενο είναι να εντοπίσουμε τον τρόπο (ή τους τρόπους) και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται.

Με την απάντησή μας καλό είναι να εντοπίζουμε:

• Τον τρόπο πειθούς
• Την άποψη που υποστηρίζεται
• Τα μέσα που χρησιμοποιεί η γράφουσα ή ο γράφων. 
• Συγκεκριμένα παραθέματα από το κείμενο.

Ας δούμε τα σημεία λίγο πιο προσεκτικά:

• Η άποψη που υποστηρίζεται έχει άμεση συνάφεια με την επιλογή του κειμενογράφου, όσον αφορά την επιλογή του τρόπου πειθούς.

• Τα μέσα πειθούς είναι αυτά που θα στηρίξουν την απάντησή μας, όσον αφορά τον τρόπο πειθούς που έχουμε εντοπίσει στο κείμενο.

• Με τα συγκεκριμένα παραθέματα μέσα από το κείμενο η απάντησή μας χαρακτηρίζεται από πληρότητα και σαφήνεια.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Η απάντηση

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε το συγκεκριμένο απόσπασμα από κείμενο και μας ζητείται να εντοπίσουμε τον τρόπο και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συντάκτης του κειμένου.

• “Πρέπει να πάψουμε να βλέπουμε τον άνθρωπο σαν ένα υπερφυσικό ον και να εγκαταλείψουμε μια για πάντα εκείνο το σχέδιο που επεξεργάστηκε πρώτος ο Καρτέσιος και στη συνέχεια ο Μαρξ, το οποίο συνίσταται στην κατάκτηση και την κατοχή της φύσης. Η απόπειρα αυτή αποδείχτηκε τουλάχιστον γελοία, από τη στιγμή που κατανοήσαμε ότι το σύμπαν μέσα στην απεραντοσύνη του ξεπερνά τις δικές μας δυνατότητες. Ακόμα παραπέρα, συνειδητοποιήσαμε πως μεταβλήθηκε σε παραλήρημα, ακριβώς γιατί ο προμηθεϊκός χαρακτήρας της επιστήμης και της τεχνολογίας οδηγεί σήμερα στην καταστροφή της βιόσφαιρας και στην αυτοκτονία της ανθρωπότητας.”

Η απάντησή μας θα αποτελείται από τα εξής σημεία

• Τρόπος Πειθούς: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως κύρια μέθοδο πειθούς την επίκληση στη λογική.
• Η άποψη: Συγκεκριμένα υποστηρίζει την άποψη ότι πρέπει να παραιτηθούμε από την αξίωση να κυριαρχήσουμε και να εκμεταλλευτούμε αλόγιστα τη Φύση.
• Τα Μέσα Πειθούς: Ο γράφων χρησιμοποιεί συλλογισμό. Συγκεκριμένα αξιοποιεί το συλλογισμό ότι η απεραντοσύνη του Σύμπαντος ξεπερνά κατά πολύ τις ανθρώπινες δυνατότητες.
• Παραθέματα  από το κείμενο: Ο συλλογισμός εντοπίζεται στη φράση “το σύμπαν…ξεπερνά τις δικές μας δυνατότητες.”

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση -Σημειώσεις για την Έκθεση

Η επικοινωνιακή πρόθεση είναι το πρώτο στοιχείο που καλούμαστε να εντοπίσουμε σε ένα κείμενο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι ένα κείμενο εντάσσεται πάντοτε σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Πρόκειται για μια πολυδυναμική σχέση ανάμεσα στον πομπό ( αυτήν ή αυτόν που γράφει) και τους δέκτες (οι αναγνώστες).

Χαρακτηρίζουμε αυτή τη σχέση πολυδυναμική διότι η ταυτότητα και η θέση του πομπού είναι πάντα ρευστή. Καθορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον, τις ψυχολογικές διαδρομές τόσο του ιδίου, όσο και της κοινωνίας στην οποία εντάσσεται και όλο αυτό στο περιβάλλον της όλο και εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης.

Η έννοια που αποδίδουμε εδώ στην Παγκοσμιοποίηση είναι κατεξοχήν η έννοια της συνδεσιμότητας (connectiviness). Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε λέξη, οποιαδήποτε προσπάθεια έκφρασης αντανακλά σε άπειρους καθρέφτες που είναι το πλέγμα μέσα στο οποίο πλέον κινούμαστε.

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση στα Κείμενα της Έκθεσης

Αυτές τις βασικές αρχές της κειμενικής ανάλυσης καλούμαστε σε ένα επίπεδο να τις εντοπίσουμε και αναπτύξουμε και στα κείμενα του μαθήματος της Έκθεσης. Η μαθήτρια και ο μαθητής είναι καλό να ξεκινούν από αυτό ακριβώς το σημείο: Να εντοπίζουν την πρόθεση με την οποία γράφτηκε το κείμενο και μάλιστα στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα του Κειμένου

Αυτή η πρόθεση μπορεί να είναι κατά περίπτωση:

• Να ενημερώσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρο ).
• Να πληροφορήσει, να διαφωτίσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρα ή επιστημονικά κείμενα ).
• Να προβληματίσει. Να θέσει νέα ερωτήματα. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε κυρίως με δοκίμια ).
• Να τέρψει. Το κείμενο προσφέρει στους αναγνώστες και αισθητική απόλαυση. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με λογοτεχνικά κείμενα και στοχαστικά κυρίως δοκίμια) .
• Να πείσει ( σε αυτή την περίπτωση συναντάμε πολιτικά κυρίως και διαφημιστικά κείμενα)

Συνοπτικά

• Σε πληροφορώ και έχω ως στόχο να γνωρίσεις.
• Σε διαφωτίζω και έχω ως στόχο να κατανοήσεις.
• Σου αποδεικνύω και έχω ως στόχο να συμφωνήσεις.
• Σε πείθω και έχω ως στόχο να κάνεις κάτι (να πράξεις κάτι σύμφωνα με την επιθυμία του πομπού).

Πως Διακρίνουμε την Κειμενική Πρόθεση

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας διαφωτίσει, όταν:

• Στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πληροφορίες που έχουν διασταυρωθεί.
• Παρατίθενται τεκμήρια που επιβεβαιώνουν τη θέση του ( στατιστικοί πίνακες, αποτελέσματα ερευνών κλ.π.)
• Φροντίζει, ώστε η παρουσίαση των γεγονότων να είναι ουδέτερη, αποστασιοποιημένη.

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας πείσει, όταν:

• Διαπιστώνουμε ότι στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πολλές προσωπικές του απόψεις.
• Διαπιστώνουμε ότι υπάρχει κάποια αντίπαλη θέση, την οποία επιχειρεί να καταρρίψει.

Χαρακτηριστικά της Γλώσσας των Κειμένων

Όταν ο στόχος της ή του κειμενογράφου είναι να μας διαφωτίσει:

• Παρατηρούμε ότι συνήθως το κυρίαρχο πρόσωπο με το οποίο εκφράζεται είναι το γ’ πρόσωπο.
• Η έγκλιση η οποία κυριαρχεί είναι η οριστική.
• Το κείμενο διακρίνεται από την απουσία προσωπικών σχολίων.

Όταν ο στόχος είναι να μας πείσει:

• Παρατηρούμε ότι στο κείμενο κυριαρχεί το α’ ή β’ ενικό πρόσωπο.
• Έχουμε χρήση της προστακτικής και της υποτακτικής (εγκλίσεις επιθυμίας).
• Ο λόγος είναι συχνά συναισθηματικά φορτισμένος.

Η θεωρία απλά επιχειρεί να σχηματοποιήσει

Είναι εύκολα κατανοητό ότι σε ένα κείμενο τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και περίπλοκα σε σχέση με τη θεωρία. Η θεωρία εξελίσσεται και αυτή με βάση τη μελέτη των κειμένων, καθώς τα ακολουθεί και προσπαθεί να μας δώσει σχηματικά τη βασική δομή τους. Ωστόσο, το κείμενο είναι ζωντανό και ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο από τον κάθε αναγνώστη.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στα κείμενα της λογοτεχνίας θεωρείται πλέον ότι οι μεταφράσεις πρέπει να ανανεώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς οι κοινωνικές αλλαγές είναι ραγδαίες και η κάθε εποχή και γενιά ερμηνεύει διαφορετικά τα έργα του παρελθόντος.

Η επικοινωνιακή πρόθεση λοιπόν, δεν είναι πάντα εύκολα διακριτή. Ακόμα περισσότερο, ένα κείμενο ενδέχεται να έχει παραπάνω από μια διάσταση. Ο συγγραφέας του κειμένου να θέλει και να μας διαφωτίσει και να μας πείσει. Δεν αποκλείεται, επίσης, να κυριαρχεί η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και ταυτόχρονα να υπάρχει και μεταφορική χρήση της.

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση – Μια πιθανή ερώτηση θεωρίας

Μια πιθανή ερώτηση είναι η ακόλουθη:

“Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα στο παρακάτω κείμενο (απόσπασμα);”

Η απάντησή μας πρέπει να περιλαμβάνει:

• Την πρόθεση του συγγραφέα
• Το θέμα του κειμένου
• Το είδος του κειμένου
• Το κοινό στο οποίο απευθύνεται
• τα χαρακτηριστικά του περιεχομένου
• τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του κειμένου
• το συμπέρασμα (εφόσον δηλώνεται)

Ένα παράδειγμα απάντησης της παραπάνω ερώτησης

Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αντίστοιχη ερώτηση του σχολικού βιβλίου για το παρακάτω κειμενικό απόσπασμα:

• Η χώρα μας από την απελευθέρωσή της, το 1821, είχε μια αξιοθαύμαστη διαδρομή. Από ένα μικρό κράτος, δείτε πόσα καταφέραμε σε 170 χρόνια. Η Ελλάδα πλέον είναι μέσα στους ισχυρούς του κόσμου. Με όραμα, σχεδιασμό και αποφασιστικότητα μπορούμε να γίνουμε ακόμα πιο δυνατοί.-

Απαντούμε ως εξής:

• Πρόθεση: Η πρόθεση του συντάκτη αυτού του κειμένου είναι να πείσει την ή τον αναγνώστη.

• Θέμα: Η δυνατότητα της παράταξής του να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μας.

• Είδος Κειμένου: Η μελέτη του κειμένου μας δείχνει ότι πρόκειται για ένα πολιτικό κείμενο. Είναι σχεδιασμένο, ώστε να απευθύνεται στο ευρύ κοινό.

• Περιεχόμενο: Όσον αφορά το περιεχόμενο διακρίνουμε: τη σύγκριση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν ( στην 1η και στη 2η περίοδο). Στη συνέχεια, τη διαβεβαίωση για την ισχυρή θέση της χώρας μας. (στην 3η περίοδο). Τέλος, τον οραματισμό για το μέλλον (στην 4η περίοδο). Ο τρόπος γραφής και ο συνδυασμός των παραπάνω φορτίζουν συναισθηματικά τον αναγνώστη.

• Γλώσσα: Παρατηρούμε ότι κυριαρχεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο. Με τη χρήση του (μπορούμε) ο γράφων επιτυγχάνει να προσδώσει οικειότητα και αίσθηση καθολικής συμμετοχής. Επίσης, χρησιμοποιεί το β’ πληθυντικό πρόσωπο (δείτε). Αυτό κάνει το κείμενο πιο άμεσο. Ας σημειωθεί ότι έχουμε και χρήση προστακτικής, κάτι που εντάσσεται στην επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη. Γενικά, η έγκλιση που κυριαρχεί είναι η οριστική. Η χρήση, ωστόσο, επιθέτων (αξιοθαύμαστη διαδρομή, ερημωμένη χώρα) συντελεί στη συναισθηματικά φορτισμένη χρήση της γλώσσας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική