Το προοίμιο της Ιλιάδας, μετάφραση και γλωσσικά σχόλια

Το προοίμιο της Ιλιάδας, όπως και αυτό της Οδύσσειας αποτελεί μέρος της εξεταστέας ύλης σε όλες τις Φιλοσοφικές σχολές. Η μελέτη των ποιητικών έργων της Αρχαϊκής περιόδου ξεκινά από αυτά.  Παραθέτουμε το αρχαίο κείμενο και τη μετάφρασή του με γλωσσικά σχόλια. Η γλώσσα του Ομήρου διαφέρει από αυτή της κλασικής περιόδου. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι η επαφή με τα δημιουργήματα της επικής και της λυρικής ποίησης μας προσφέρει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε έναν κόσμο μελωδικό και πολύβουο, εντελώς διαφορετικό από των κόσμο των ρητόρων της Αττικής περιόδου. Ας μη ξεχνάμε ότι τα χορικά της Αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας βασίζονται σε αυτές τις μορφές της Ελληνικής γλώσσας.

 

Το προοίμιο της Ιλιάδας: Επιλέξαμε για την ανάλυση του προοιμίου, που απευθύνεται σε φοιτητές φιλοσοφικής μια φωτογραφία που απεικονίζει αποχρώσεις κόκκινου νερού, ακριβώς για να αποτυπώσει τη βία που υπάρχει στην Ιλιάδα.

 

Το Προοίμιο της Ιλιάδας

 

Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἥ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκε,
πολλάς δ’ ἰφθίμους ψυχάς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτούς δέ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διός δ’ ἐτελείετο βουλή,
ἐξ οὗ δή τά πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καί δῖος Ἀχιλλεύς

 

 

 

Μετάφραση

 

Θεά, την οργή ψάλλε του Αχιλλέα, του γιου του Πηλέα,

την καταραμένη, αυτή που μύριους πόνους στους Αχαιούς έδωσε

και έστειλε πολλές γενναίες ψυχές ηρώων πριν απ’την ώρα τους στον Άδη

και τα κορμιά τους τα άφησε να τα φάνε οι σκύλοι

και κάθε λογής όρνια. Του Δία η θέληση εκπληρωνόταν

από τη στιγμή που πρωτομάλωσαν και χώρισαν

ο γιος του Ατρέα, ο αρχηγός του στρατού και ο θείος Αχιλλέας

 

 

 

Γλωσσικές παρατηρήσεις στο προοίμιο της Ιλιάδας

 

μῆνιν: Πρόκειται για το ουσιαστικό μῆνις, το οποίο στη Δωρική διάλεκτο το συναντούμε ως μᾶνις. Στην Αιολική διάλεκτο εμφανίζεται ως μαῖνις, πιθανότατα κατ’επίδραση του ρήματος μαίνομαι. Το μεταφράζουμε ως οργή, θυμό, κακεντρέχεια. Χρησιμοποιείται επίσης, για να περιγράψει τον αδιάλλακτο θυμό, αυτόν που δεν περνάει.

ἄειδε: Πρόκειται γα το γ’ ενικό του ρήματος ἀείδω, το οποίο στην Αττική διάλεκτο το συναντούμε ως ᾄδω. Σημαίνει ψάλλω, τραγουδώ αλλά και επαινώ.

οὐλομένην: Πρόκειται για ποιητικό τύπο της μετοχής όλόμενος. Ο τύπος είναι αόριστος κι ανήκει στο ρήμα ὄλλυμαι. Συνήθως χρησιμοποιείται ως όνομα και δηλώνει τον καταστρεπτικό, τον ολέθριο, τον θανατηφόρο.

ἄλγεα: Πρόκειται για το ουσιαστικό ἄλγος, το οποίο δηλώνει τον σωματικό και ψυχικό πόνο, τη θλίψη, την ταλαιπωρία.

ἔθηκε: Πρόκειται για το γ’ ενικό της οριστικής του αορίστου β’του ρήματος τίθημι. 

ἰφθίμους: Το επίθετο ἴφθιμος σημαίνει ισχυρός, ρωμαλέος, δυνατός. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι το επίθετο προέρχεται από το επίρρημα ἶφι το οποίο σημαίνει γενναία, ισχυρά, δυνατά. Το επίρρημα αυτό το συναντούμε ως πρώτο συνθετικό στο όνομα Ἰφιγένεια. Ωστόσο, αυτή η ετυμολογία για το επίθετο ἴφθιμος δεν γίνεται αποδεκτή από όλους τους μελετητές.

προίαψεν: Πρόκειται για το γ’ ενικό της οριστικής αόριστου του ρήματος προιάπτω το οποίο σημαίνει στέλνω εμπρός, στέλνω κάποιον πριν την ώρα του. 

ἑλώρια: Το ἑλώριον  απαντάται και ως ἕλωρ και σημαίνει άγρα, λεία, όταν γίνεται αναφορά σε άταφα πτώματα, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση. Μπορούμε να δούμε την ετυμολογική συγγένεια με το απαρέμφατο του αορίστου β’ του αἱρῶ (ἑλεῖν).

οἰωνοῖσι: Το ουσιαστικό οἰωνός σημαίνει καταρχάς μεγάλο πτηνό, όρνεο. Με αυτή τη σμασία το συναντούμε και στο προοίμιο της Ιλιάδας. Φυσικά, υπάρχει και η μεταφορική σημασία του, το προιώνισμα, η προφητεία, βασισμένη στην πρακτική της οιωνοσκοπίας.

έτελείετο:  Πρόκειται για το γ’ ενικό του παρατατικού του ρήματος τελῶ που σημαίνει ολοκληρώνω, εκτελώ. Το ρήμα απέκτησε αργότερα ιδιαίτερη σημασία στην Αριστοτελική φιλοσοφία. 

διαστήτην: Πρόκειται για τον επικό τύπο του δυϊκού αριθμού του αορίστου β’του δίιστημι. Η μη επική μορφή είναι διεστήτην. Σημαίνει διαχωρίζω, στήνω χωριστά.

ἐρίσαντε: Πρόκειται για τη μετοχή αορίστου του ρήματος ἐρίζω, που σημαίνει φιλονικώ, μαλώνω. Έχουμε να κάνουμε με δυικό αριθμό, στο αρσενικό γένος.

δῖος: Το επίθετο σημαίνει κυριολεκτικά τον καταγόμενο από τον Δία. Σταδιακά, απέκτησε τη σημασία του θείος, υπέροχος, ισχυρός, άριστος. 

 

Στα μαθήματα του Φιλολογικού που απευθύνονται στους φοιτητές της Φιλοσοφικής αναλύουμε με τον ίδιο τρόπο όλα τα κείμενα της εξεταστέας ύλης. Επιπρόσθετα, προσφέρεται και η μετρική και η νοηματική ανάλυση.

Άργος, ο πιστός φίλος του Οδυσσέα

Άργος, ο πιστός φίλος του Οδυσσέα, το σκυλί που άφησε πίσω του στην Ιθάκη, όταν έφυγε για την Τρωική εκστρατεία. Η σκηνή της αναγνώρισης του ήρωα από τον υπέργηρο πια σκύλο του είναι από τις πιο δυνατές που συναντάμε στην Οδύσσεια. Θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, ωστόσο, ότι η πρόσληψη της σκηνής από εμάς – τους σύγχρονους αναγνώστες – είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη των αρχαίων. Γενικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα τα γραφόμενα του Ομήρου θεωρούνταν σε μεγάλο βαθμό πιστές απεικονίσεις της πραγματικότητας. Αυτό που άλλαζε στο πέρασμα των αιώνων σε σχέση με την αντιμετώπιση που είχε το Ομηρικό έργο δεν ήταν σε καμία περίπτωση το κατά πόσο τα ποιήματα αντανακλούσαν μέρος της πραγματικότητας. Αντίθετα, θεωρώντας δεδομένη τη ρεαλιστική βάση των γραφομένων η κάθε εποχή εστίαζε σε διαφορετικά σημεία του έργου και δημιουργούσε τους δικούς της συνειρμούς.

 

Το κείμενο

 

Ας θυμηθούμε τη σκηνή. Πρώτα παρατίθεται το αρχαίο κείμενο από τη ραψωδία ρ και τους στίχους 290 έως και 327 και στη συνέχεια η μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη:

 

ὣς οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους ἀγόρευον:
ἂν δὲ κύων κεφαλήν τε καὶ οὔατα κείμενος ἔσχεν,
Ἄργος, Ὀδυσσῆος ταλασίφρονος, ὅν ῥά ποτ᾿ αὐτὸς
θρέψε μέν, οὐδ᾿ ἀπόνητο, πάρος δ᾿ εἰς Ἴλιον ἱρὴν
ᾤχετο. τὸν δὲ πάροιθεν ἀγίνεσκον νέοι ἄνδρες

αἶγας ἐπ᾿ ἀγροτέρας ἠδὲ πρόκας ἠδὲ λαγωούς:
δὴ τότε κεῖτ᾿ ἀπόθεστος ἀποιχομένοιο ἄνακτος,
ἐν πολλῇ κόπρῳ, ἥ οἱ προπάροιθε θυράων
ἡμιόνων τε βοῶν τε ἅλις κέχυτ᾿, ὄφρ᾿ ἂν ἄγοιεν
δμῶες Ὀδυσσῆος τέμενος μέγα κοπρήσοντες:

ἔνθα κύων κεῖτ᾿ Ἄργος, ἐνίπλειος κυνοραιστέων.
δὴ τότε γ᾿, ὡς ἐνόησεν Ὀδυσσέα ἐγγὺς ἐόντα,
οὐρῇ μέν ῥ᾿ ὅ γ᾿ ἔσηνε καὶ οὔατα κάββαλεν ἄμφω,
ἆσσον δ᾿ οὐκέτ᾿ ἔπειτα δυνήσατο οἷο ἄνακτος
ἐλθέμεν: αὐτὰρ ὁ νόσφιν ἰδὼν ἀπομόρξατο δάκρυ,
γίγνοντ’: ἀγλαί̈ης δ᾿ ἕνεκεν κομέουσιν ἄνακτες.»
τὸν δ᾿ ἀπαμειβόμενος προσέφης, Εὔμαιε συβῶτα:
«καὶ λίην ἀνδρός γε κύων ὅδε τῆλε θανόντος.
εἰ τοιόσδ᾿ εἴη ἠμὲν δέμας ἠδὲ καὶ ἔργα,
οἷόν μιν Τροίηνδε κιὼν κατέλειπεν Ὀδυσσεύς,
αἶψά κε θηήσαιο ἰδὼν ταχυτῆτα καὶ ἀλκήν.
οὐ μὲν γάρ τι φύγεσκε βαθείης βένθεσιν ὕλης
κνώδαλον, ὅττι δίοιτο: καὶ ἴχνεσι γὰρ περιῄδη:
νῦν δ᾿ ἔχεται κακότητι, ἄναξ δέ οἱ ἄλλοθι πάτρης
ὤλετο, τὸν δὲ γυναῖκες ἀκηδέες οὐ κομέουσι.
δμῶες δ᾿, εὖτ᾿ ἂν μηκέτ᾿ ἐπικρατέωσιν ἄνακτες,
οὐκέτ᾿ ἔπειτ᾿ ἐθέλουσιν ἐναίσιμα ἐργάζεσθαι:
ἥμισυ γάρ τ᾿ ἀρετῆς ἀποαίνυται εὐρύοπα Ζεὺς
ἀνέρος, εὖτ᾿ ἄν μιν κατὰ δούλιον ἦμαρ ἕλῃσιν.»
ὣς εἰπὼν εἰσῆλθε δόμους εὖ ναιετάοντας,
βῆ δ᾿ ἰθὺς μεγάροιο μετὰ μνηστῆρας ἀγαυούς.
Ἄργον δ᾿ αὖ κατὰ μοῖρ᾿ ἔλαβεν μέλανος θανάτοιο, 

290 Κι ενώ εκείνοι συναλλάσσοντας τα λόγια τους μιλούσαν,
ένα σκυλί που ζάρωνε, σήκωσε ξαφνικά τ’ αυτιά και το κεφάλι του –
ο Άργος του καρτερικού Οδυσσέα! Τον είχε ο ίδιος
μεγαλώσει, όμως δεν πρόλαβε να τον χαρεί· πρωτύτερα αναχώρησε να πάει στην άγια Τροία.
Τα πρώτα χρόνια οι νιούτσικοι τον έβγαζαν κυνήγι,
295 και κυνηγούσε αγριοκάτσικα, ζαρκάδια και λαγούς.
Μετά τον παραμέλησαν, αφότου ο κύρης του ταξίδεψε μακριά,
και σέρνονταν στην κοπριά, χυμένη σε σωρούς από τις μούλες
και τα βόδια στην αυλόθυρα μπροστά, απ’ όπου
του Οδυσσέα οι δούλοι σήκωναν κάθε τόσο να κοπρίσουν το μέγα τέμενός του.
300 Εκεί τώρα σερνόταν το σκυλί, μ’ αμέτρητα τσιμπούρια ο Άργος.
Κι όμως, αναγνωρίζοντας τον τον Οδυσσέα στο πλάι του,
σάλεψε την ουρά του και κατέβασε πάλι τ’ αυτιά του,
όμως τη δύναμη δεν βρήκε να φτάσει πιο κοντά στον κύρη του.
Τον είδε εκείνος, και γυρίζοντας αλλού το βλέμμα του, σκούπισε ένα δάκρυ
305 – από τον Εύμαιο κρυφά, για να τον ξεγελάσει. Ύστερα μίλησε ρωτώντας :
«Εύμαιε, τι παράξενο· τέτοιο σκυλί μες στις κοπριές να σέρνεται,
φαίνεται η καλή του ράτσα. Δεν ξέρω ωστόσο και γι’ αυτό
ρωτώ· εξόν από την ομορφιά, ήταν και γρήγορο στο τρέξιμο;
ή μήπως έτσι, σαν τους άλλους σκύλους που τριγυρίζουν
310 στα τραπέζια των αντρών, και τους κρατούν οι άρχοντες μόνο για το καμάρι τους;»
Και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες ξανά τον λόγο κι αποκρίθηκες :
«Ω ναι, ετούτο το σκυλί σ’ αυτόν ανήκει που αφανίστηκε πέρα στα ξένα.
Αν είχε ακόμη το σκαρί, αν είχε και την αντοχή,
όπως ο Οδυσσέας το άφησε, μισεύοντας στην Τροία,
315 βλέποντας θα το θαύμαζες και για τη γρηγοράδα και για την αλκή του·
που, κυνηγώντας, δεν του ξέφευγε
κανένα αγρίμι, βαθιά χωμένο στο δάσος το βαθύ – ξεχώριζε πατώντας πάνω στα πατήματά του.
Τώρα το πλάκωσε η μιζέρια, αφότου χάθηκε το αφεντικό του
μακριά από την πατρίδα του, κι αδιάφορες οι δούλες αφρόντιστο το αφήνουν.
320 Ξέρεις, οι δούλοι, σαν τους λείψει το κουμάντο των αρχόντων,
δεν θέλουν πια να κάνουν τη στρωτή δουλειά τους.
Γιατί κι ο Δίας, που το μάτο του βλέπει παντού, κόβει του ανθρώπου
τη μισή αρετή, απ΄τη στιγμή που θα τον βρει η μέρα της σκλαβιάς.»
Μιλώντας πια, προχώρησε στα ωραία δώματα,
325 και πέρασε στην αίθουσα με τους περήφανους μνηστήρες.
Κι αυτοστιγμεί τον Άργο σκέπασε η μαύρη μοίρα του θανάτου,
αφού τα μάτια του είδαν ξανά, είκοσι χρόνια περασμένα, τον Οδυσσέα.

 

 

Ο Άργος αναγνωρίζει πρώτος τον Οδυσσέα

 

Η σκηνή μας παρουσιάζει τον Οδυσσέα ντυμένο με ράκη να πλησιάζει το κατώφλι του παλατιού συνοδευόμενος από τον χοιροβοσκό Εύμαιο, ο οποίος δεν τον έχει αναγνωρίσει. Ο Άργος σε αξιοθρήνητη κατάσταση, πλήρως παραμελημένος τον αντιλαμβάνεται και τον αναγνωρίζει. Οι δυνάμεις του ήταν τόσες, ώστε το μόνο που κατάφερε να κάνει σε ένδειξη αναγνώρισης ήταν να κουνήσει την ουρά του και να κατεβάσει τα αυτιά μπροστά στον άνθρωπο που τον είχε μεγαλώσει.

Ο Οδυσσέας σκουπίζει ένα δάκρυ. Την ώρα που διασχίζει το κατώφλι του παλατιού, ο Άργος πεθαίνει.

 

 

Η δική μας αποτίμηση

 

Το μικρό επεισόδιο χαρακτηρίζεται ως ένα από τα πιο δυνατά παραδείγματα της Ομηρικής τέχνης. Με μεγάλη επιδεξιότητα ο ποιητής παρουσιάζει ένα δυνατό συναίσθημα απώλειας, αγάπης και στο μέτρο του δυνατού, αμοιβαιότητας. Το δάκρυ του Οδυσσέα, η δυσκολία της κίνησης του σκυλιού αποδίδονται περίτεχνα.

Διαβάζοντας τη σκηνή αντιλαμβανόμαστε ότι ένα όριο έχει υψωθεί. Ένα όριο, που προστατεύει τον Οδυσσέα και το μυστικό του. Ο Οδυσσέας και εμείς οι ακροατές ή οι αναγνώστες είμαστε οι μόνοι που μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη γλώσσα του σώματος του Άργου. Για τους εχθρούς του Οδυσσέα ο Άργος είναι αόρατος. Η αναγνώριση και ο θάνατός του αποδίδονται με τη μέγιστη διακριτικότητα.

Σε κανένα σημείο δεν αναφέρεται ρητά ότι το σκυλί αναγνώρισε τον κύριό του. Απλά, η εικόνα παρατίθεται ανάγλυφη. Ο ακροατής συμπληρώνει τα λόγια. Με αυτόν τον τρόπο:

  • Αναγνωρίζουμε ότι ο Άργος ανήκει στη χορεία των ευγενών. Αυτών που αξίζει να ρίξουμε το βλέμμα και τη στοργή μας. Στον αντίποδα οι αποκτηνωμένοι μνηστήρες και όσοι με περισσή ευκολία πρόδωσαν τον Οδυσσέα.
  • Επιπλέον, ο Οδυσσέας και ο Άργος δένονται για πάντα με τον μανδύα της ματαίωσης. Ο Άργος δεν έχει τη δύναμη να εκφράσει το συναίσθημά του στο εύρος που επιθυμεί. Ο Οδυσσέας δεν μπορεί να ανταποδώσει το καλωσόρισμα. 

 

 

Οδυσσέας και Άργος 
Μπορούμε με αφορμή αυτές τις λίγες γραμμές του κειμένου να κάνουμε κάποιες γενικές παρατηρήσεις.
  • Ο Οδυσσέας διατηρεί τον αξιοθαύμαστο έλεγχο του εαυτού του. Δεν αποκτηνώθηκε, κάτι που φαίνεται στο δάκρυ και ταυτόχρονα εξακολουθεί να έχει τον έλεγχο των αντιδράσεών του.
  • Στην Οδύσσεια συναντάμε και άλλα σκυλιά. Ο Άργος αντιδιαστέλλεται με όλα αυτά. Είναι πρόσωπο. Στο παλάτι του Αλκίνου χρυσά και ασημένια αγάλματα σκυλιών κοσμούν τον εξωτερικό περίβολο του παλατιού. Κατονομάζονται ως αγέραστα και αθάνατα. Ας μη ξεχνάμε και τα σκυλιά του Εύμαιου. Επιτέθηκαν στον άγνωστό τους Οδυσσέα, χαιρέτισαν την επιστροφή του Τηλέμαχου. Μαζί με τον Οδυσσέα είναι τα μόνα πλάσματα που μπορούν να δουν την Αθηνά. Είναι φύλακες.
  • Ο Άργος επιτελεί την πρώτη αναγνώριση. Την πιο αυθόρμητη, την πιο συγκινητική. Θα ακολουθήσουν οι άνθρωποι. Η Ευρύκλεια, η Πηνελόπη. Είναι εύκολο να διακρίνουμε την κλιμάκωση.

 

 

Ο Άργος για τους αρχαίους

 

Ο τρόπος που εμείς προσεγγίζουμε το επεισόδιο διαφέρει από τον τρόπο που ερμηνεύονταν στην αρχαία εποχή. Είναι σαφές ότι ο Άργος είναι σε μια ηλικία απαγορευτική, εφόσον ο Οδυσσέας έλειπε για είκοσι χρόνια από την Ιθάκη. Ο σύγχρονος αναγνώστης θα θεωρήσει αυτονόητα πως εδώ έχουμε να κάνουμε με ποιητική αδεία και θα εστιάσει στο συναισθήματα και στις εικόνες του κειμένου.

Για τους αρχαίους θέμα ποιητικής αδείας δεν τίθεται. Ειδικά για τους μη λόγιους, ο Όμηρος αποτελούσε τη βασική τους παιδεία. Εικόνες που για μας ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας και του μη πραγματικού για αυτούς ήταν σε μεγάλο βαθμό μέρος της εκπαίδευσής τους.

Είναι καλό να είμαστε προσεκτικοί, όταν προσεγγίζουμε αυτά τα κείμενα καθώς έχουμε να κάνουμε με πολιτισμικές πραγματικότητες εξαιρετικά διαφορετικές από τις δικές μας.

Ας θυμηθούμε την περίφημη φράση με την τόσο έντονη μελωδικότητα:

“παρά θῖν’ ἀλός άτρυγέτοιο”.

Για τον Όμηρο και τους αρχαίους η θάλασσα είναι ατρύγητη. Αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό της. Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θα μπορούσε ποτέ να τη χαρακτηρίσει έτσι…

 

Το εκπαιδευτικό υλικό και τα εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές μας βρίσκονται στην ιστοσελίδα μας, που αφορά τα διαδικτυακά τμήματα και μαθήματα του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.

 

'Αργος, ο πιστός φίλος του Οδυσσέα.