• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Δοκίμιο, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Σημειώσεις για την Έκθεση

Αποδεικτικό δοκίμιο ή δοκίμιο πειθούς ονομάζουμε τη πιο συνηθισμένη κατηγορία δοκιμίων. Για να χαρακτηρίσουμε ως δοκίμιο πειθούς ένα κείμενο, πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Στο αποδεικτικό δοκίμιο,  ο κυρίαρχος Τρόπος Πειθούς είναι η  επίκληση στη λογική . Από αυτήν ακριβώς την επιλογή απορρέουν και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εντοπίζουμε σε αυτή την κατηγορία κειμένων.

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Τα Βασικά Χαρακτηριστικά

Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως αποδεικτικό δοκίμιο.

• Το Θέμα: Η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός δοκιμίου πειθούς μπορεί να αφορμάται από την επικαιρότητα και να επιθυμεί να καταγράψει τον προβληματισμό του. Ενδέχεται να τον απασχολεί κάποιο περισσότερο διαχρονικό ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το κείμενό του απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό με την έννοια ότι ακόμα και αν ξεκινά από μια προσωπική βάση, το δοκίμιο γράφεται διότι το θέμα του έχει κοινωνικό ενδιαφέρον. Αυτό είναι το πλέον βασικό χαρακτηριστικό που ανιχνεύουμε διαβάζοντας ένα τέτοιου είδους κείμενο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο δοκίμιο, το άτομο ως πολίτης συναντά το κοινωνικό δείχνοντας έμπρακτο ενδιαφέρον και συμμετοχή.

• Η Πρόθεση: Η δοκιμιογράφος ή ο δοκιμιογράφος δεν επιδιώκουν απλά να μας πείσουν για μια συγκεκριμένη άποψη. Συνήθως έχουν και οι ίδιοι έναν προβληματισμό για κάποιο ευρύτερο κοινωνικό ζήτημα. Επιδιώκουν να πληροφορήσουν σφαιρικά και να κάνουν τους αναγνώστες τους κοινωνούς αυτού ακριβώς του προβληματισμού. Είναι πολύ σύνηθες, όταν τελειώνουμε την ανάγνωση του δοκιμίου, να συνειδητοποιούμε πλευρές που δεν είχαμε αντιληφθεί μέχρι να διαβάσουμε το κείμενο. Το δοκίμιο που μας κάνει να αναρωτηθούμε για όψεις ενός θέματος που δεν είχαν πέσει στην αντίληψή μας είναι ένα δοκίμιο, το οποίο υπηρετεί την κοινωνική του λειτουργία. 

Οι Τρόποι και τα Μέσα Πειθούς

 Στο Αποδεικτικό δοκίμιο μπορούμε να συναντήσουμε διαφορετικούς τρόπους και μέσα Πειθούς. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, κυριαρχεί η Επίκληση στη Λογική. Το κείμενο συγκροτείται με επιχειρήματα, τα οποία βασίζονται σε τεκμήρια. Το αποδεικτικό δοκίμιο, ωστόσο,  έχει και ως στόχο να τέρψει τον αναγνώστη (δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία) και, επομένως, ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται. Κάποιες φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η επίκληση στην αυθεντία. Συνήθως, η δοκιμιογράφος παραθέτει τα λόγια κάποιου τρίτου καταξιωμένου προσώπου αποσκοπώντας στην ενίσχυση της διακειμενικότητας και τη θεμελίωση των επιχειρημάτων του.

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Μορφολογικές Επισημάνσεις

Υπάρχουν επιμέρους κοινά χαρακτηριστικά στα δοκίμια πειθούς, τα οποία μπορούμε να τα εντοπίσουμε στα ακόλουθα σημεία:

• Οργάνωση: Οι σκέψεις του συγγραφέα οργανώνονται λογικά. Ακολουθείται τριμερής δομή με σαφή πρόλογο, ανάπτυξη των ιδεών και επίλογο. Το κείμενό μας χαρακτηρίζεται από συνοχή, συνεκτικότητα, αλληλουχία και ενότητα.

• Οπτική: Ο δοκιμιογράφος επιδιώκει στο μέτρο του δυνατού να είναι αντικειμενικός. Οι σκέψεις που παραθέτει φροντίζει να βασίζονται σε τεκμήρια, τα οποία να είναι αξιόπιστα. Η επιχειρηματολογία οφείλει να είναι συγκροτημένη και καταγεγραμμένη με τρόπο ώστε η αναγνώστρια και ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει τη ροή της σκέψης του.

• Γλώσσα: Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο ο σκοπός του γράφοντος είναι να αποδώσει τα νοήματά του με σαφήνεια και καθαρότητα. Η χρήση της γλώσσας που επικρατεί είναι η αναφορική, δηλωτική. Αυτό δεν αποκλείει, φυσικά, και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο τόνος μπορεί να γίνει πιο προσωπικός και να έχουμε χρήση μεταφορικού λόγου. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, για να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως δοκίμιο πειθούς είναι αναγκαίο να επικρατεί η δηλωτική χρήση της γλώσσας. 

• Ύφος: Στο δοκίμιο πειθούς το ύφος είναι σοβαρό. Υπάρχουν σημεία που η δοκιμιογράφος ενδέχεται να δίνει ένα πιο προσωπικό τόνο στο κείμενο. Από τη στιγμή, ωστόσο, που ο κυρίαρχος τρόπος ανάπτυξης βασίζεται στα επιχειρήματα και τα τεκμήρια του γράφοντος, συνάγουμε ότι το ύφος θα είναι σοβαρό και επεξηγηματικό. 

• Πρόσωπο: Το κυρίαρχο πρόσωπο στο αποδεικτικό δοκίμιο είναι το γ’ (είτε ενικού, είτε πληθυντικού αριθμού). Προσφέρει την αναγκαία αποστασιοποίηση, ώστε να παρουσιαστεί, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται ο προβληματισμός του δοκιμιογράφου. Στόχο μας είναι να προσεγγίσουμε τον αναγνώστη κάνοντας επίκληση στη λογική του και όχι στο θυμικό του.

Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των δοκιμίων που οι μαθητές έρχονται σε επαφή, στο μάθημα της έκθεσης ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Είναι δοκίμια πειθούς και αρκετά συχνά ζητείται να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.

Η απάντησή μας πρέπει να βασίζεται στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών που έχει γενικά ένα δοκίμιο – είτε είναι δοκίμιο πειθούς είτε στοχαστικό δοκίμιο – τόσο στην μορφή, όσο και στο περιεχόμενο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Δοκίμιο, Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Σημειώσεις για την Έκθεση

Η προσπάθεια να εντοπίσουμε τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου δεν είναι εύκολη. Στα Ελληνικά γράμματα η πρώτη μορφή του όρου έρχεται από τον Γιώργο Σεφέρη. Το έργο του Δοκιμές είναι μια συλλογή δοκιμίων και η λέξη που χρησιμοποιεί ως τίτλο είναι, προφανώς, μια προσπάθεια απόδοσης της Αγγλικής λέξης “essay” στα Νέα Ελληνικά. Η λέξη προέρχεται από το Γαλλικό ρήμα  “essayer”, το οποίο σημαίνει “προσπαθώ”, ή “επιχειρώ”.

Στους δύο τόμους του έργου, ο Σεφέρης προσεγγίζει θέματα και καλλιτέχνες που αγαπά. Θα συναντήσουμε κείμενα για τον T.S. Eliot , τον ζωγράφο Θεόφιλο, τον Μακρυγιάννη…Σε κάθε περίπτωση επιχειρεί, προσπαθεί να προσεγγίσει, να συγκινήσει, να ανοίξει νέους δρόμους. Αυτό μας οδηγεί στο πρώτο χαρακτηριστικό του δοκιμίου.

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Ελευθερία στον τρόπο γραφής, πειραματισμός.

Ο πρώτος συγγραφέας που κατονόμασε τα έργα του ως δοκίμια ήταν ο  Michel de Montaigne. Ξεκίνησε τη συγγραφή τους το 1572 και το 1580 η συλλογή των δοκιμίων του δημοσιεύτηκε σε δύο τόμους. Κάτω από τον όρο δοκίμιο λοιπόν περιλαμβάνουμε ένα πολύ μεγάλο εύρος κειμένων. Ο τρόπος γραφής ποικίλει από κείμενο σε κείμενο. Αρκετές φορές μέσω των δοκιμίων οι συγγραφείς πειραματίζονται στον τρόπο γραφής. Συχνά, δεν είναι ξεκάθαρα πόσο κοντά στη λογοτεχνία ή στον επιστημονικό λόγο βρίσκεται ένα δοκίμιο.

Το πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν του δοκιμίου είναι αυτή η ελευθερία στον τρόπο έκφρασης και γραφής.

Το Θέμα του Δοκιμίου

Η ελευθερία στον τρόπο γραφής αντανακλάται και στη θεματολογία του δοκιμίου. Ο δοκιμιογράφος δεν περιορίζεται στο ποιο θα είναι το θέμα του δοκιμίου του. Γράφει για αυτό που αγγίζει τον ίδιο και μάλιστα με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί. Αν υπάρχει κάποιος περιορισμός, αυτός μπορεί να είναι ότι, σε αντίθεση με το ποίημα που μπορεί φαινομενικά να ενδιαφέρει μόνο τον ποιητή, το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον.

Η πρόθεση όταν γράφουμε ένα δοκίμιο είναι να επικοινωνήσουμε τον προβληματισμό, τη συγκίνηση, την έκπληξή μας για κάποιο θέμα.

Το Δοκίμιο δεν εξαντλεί το Θέμα του

Τα δοκίμιο δεν είναι η εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Ο συγγραφέας του δεν επιχειρεί να διδάξει, δεν παρουσιάζει διατριβή. Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πτυχή του θέματος που επιθυμεί να φωτίσει. Τα δοκίμια που μας αγγίζουν περισσότερο είναι εκείνα τα οποία μας αφήνουν με κάποια νέα ερωτήματα. Κάθε δοκίμιο είναι ένα κάλεσμα να σκεφτούμε, να δούμε ένα θέμα από μια πλευρά που πιθανόν να μην είχαμε σκεφτεί.

Ας σκεφτούμε, χαρακτηριστικά, τα δοκίμια που γράφονται για ζητήματα Βιοηθικής. Ένα θέμα όπως η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, είναι ένα ζήτημα  που απαιτεί ένα πλαίσιο ευρύτερου διαλόγου και προβληματισμού. Δεν είναι ένα θέμα με ξεκάθαρη απάντηση  (γενικά, αυτό συμβαίνει στην πλειοψηφία των κοινωνικών ζητημάτων), είναι ένα ζήτημα που μας υποχρεώνει να σκεφτούμε διαφορετικά, να αναρωτηθούμε στο πλαίσιο μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτό ο δοκιμιογράφος είναι και η φωνή μιας κοινωνίας στα θέματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

Το Δοκίμιο ως Γέφυρα Επικοινωνίας

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι γράφουμε ένα δοκίμιο στην προσπάθειά μας να επικοινωνήσουμε με ένα κοινό. Οι εκφραστικοί τρόποι ,λοιπόν, που χρησιμοποιεί η συντάκτρια ή ο συντάκτης του κειμένου επιδιώκουν να χτίσουν αυτή τη γέφυρα επικοινωνίας με τους αναγνώστες τους. Ερχόμαστε, εδώ, και σε ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό αυτού του κειμενικού είδους. Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από προσωπικό τόνο.

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου συνοπτικά

Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου, όπως μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε στην πληθώρα των κειμένων, μπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως εξής:

• Το δοκίμιο θίγει ένα θέμα ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος. (Πολιτικό, Κοινωνικό, Πολιτιστικό κλ.π.)

• Απευθύνεται σε ευρύ κοινό ή σε κοινό που ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο θέμα. Επειδή, δεν απευθύνεται σε ειδήμονες δεν περιέχει εκτεταμένη εξειδικευμένη ορολογία σε αντίθεση με το επιστημονικό κείμενο. 

• Το δοκίμιο δεν είναι εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Είναι απόπειρα προσέγγισης μέσα από την οπτική της συντάκτριας ή του συντάκτη του.

• Η πρόθεση του συγγραφέα είναι κυρίως να προκαλέσει τον προβληματισμό του αναγνώστη. Επιθυμεί, συνήθως, να θέσει ερωτήματα, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε γόνιμο προβληματισμό και διάλογο.

• Το δοκίμιο έχει και αισθητική αξία. Η σύγχρονη κειμενική θεωρία το αναγνωρίζει ως είδος με έντονη πλαστικότητα και δυναμική. Και όπως προείπαμε τα όρια ανάμεσα στο δοκίμιο και τη λογοτεχνία δεν είναι εύκολα διακριτά. Στο δοκίμιο, επομένως, συναντάμε συχνά και σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις κλ.π.) ή και άλλες τεχνικές (ρητορικά ερωτήματα, ευθύ λόγο). Ο σκοπός είναι το κείμενο να γίνει περισσότερο ελκυστικό, να τέρψει τον αναγνώστη. 

Με τα λόγια του Aldous Huxley

Ο Aldous Huxley, υπήρξε ένας τεράστιος συγγραφέας. Μέσα στα ενδιαφέροντά του ήταν και η συγγραφή δοκιμίων. Παραθέτουμε τα λόγια του μέσα από τα οποία φαίνεται η άποψη και ο τρόπος που προσέγγιζε και έγραφε τα δοκίμιά του.

“Τρία είναι τα επίπεδα αναφοράς στο δοκίμιο. Καταρχάς, ο άξονας του προσωπικού και αυτοβιογραφικού. Στη συνέχεια, ο άξονας του πραγματικού, του αντικειμενικού γύρω μας. Τέλος, ο άξονας του καθολικού, της μεγάλης εικόνας.

Οι περισσότεροι δοκιμιογράφοι αισθάνονται πιο άνετα στον έναν ή στους δύο άξονες. Υπάρχουν εκείνοι, στους οποίους το προσωπικό στοιχείο είναι έντονο. Υπάρχουν εκείνοι που δε μιλούν ανοιχτά για τον εαυτό τους. Στρέφουν το βλέμμα τους στο χειροπιαστό, στο αντικειμενικό γύρω τους. Και υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι κατορθώνουν να μας δώσουν τη γενική εικόνα.

Φυσικά, η μεγαλύτερη απόλαυση προκύπτει από εκείνους τους δοκιμιογράφους που κατορθώνουν να εξερευνήσουν και τα τρία πεδία αναφοράς.” 

Σύγχρονος δοκιμιακός λόγος

Στο μάθημα της έκθεσης ερχόμαστε σε επαφή με δοκίμια που έχουν μια πιο κλασική μορφή. Τα χαρακτηρίζουμε είτε ως δοκίμια πειθούς, είτε ως στοχαστικά δοκίμια. Το κείμενο με την ευρεία έννοια, ωστόσο, εξελίσσεται. Υπάρχουν γύρω μας συγγραφείς που γράφουν κείμενα τα οποία δεν εντάσσονται σε μια κατηγορία αυστηρά.

Διακρίνονται για την ιδιαίτερη αισθητική τους αξία και το προσωπικό στυλ των συντακτών τους. Θα παραθέσουμε ένα Ελληνικό και ένα Αγγλόφωνο blog ενδεικτικά. Τα κείμενα που δημοσιεύονται εκεί πέραν της εξαίρετης γραφής είναι και θεματολογικά πρωτότυπα και ξεχωριστά.

• Τα λεξήματα: http://leximata.blogspot.gr/
• Southern Nights: https://socialecologies.wordpress.com/

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Επίκληση στο Συναίσθημα -Σημειώσεις για την Έκθεση

Επίκληση στο συναίσθημα ως τρόπο πειθούς μπορούμε να βρούμε σε κάθε κείμενο. Για την ακρίβεια ακόμα και σε κείμενα στα οποία οι συντάκτες τους έχουν επιλέξει ως κυρίαρχο τρόπο πειθούς την επίκληση στη λογική, υπάρχουν πολύ συχνά σημεία που ο τρόπος πειθούς είναι η επίκληση στο συναίσθημα.

Η Λογοτεχνία και το Στοχαστικό Δοκίμιο

Με την επίκληση στο συναίσθημα ο πομπός επιδιώκει τη συγκινησιακή διέγερση του δέκτη. Επίκληση στο συναίσθημα έχουμε κατεξοχήν στα λογοτεχνικά κείμενα. Επίσης, είναι πολύ συχνή στα στοχαστικά δοκίμια. Ας μη ξεχνάμε ότι με τον όρο στοχαστικό δοκίμιο προσπαθούμε να συμπεριλάβουμε πολλές και διαφορετικές μορφές κειμένων, που έχουν ως χαρακτηριστικό ότι είναι δοκιμές λόγου.

Τα χαρακτηριστικά αυτού του λόγου είναι κάποιες φορές πειραματικά. Σε κάθε περίπτωση βρίσκονται κοντά στη λογοτεχνία. Μπορούμε να αναφέρουμε ως σημεία αναφοράς αυτού του λόγου, τις Δοκιμές του Γιώργου Σεφέρη   και το έργο του Οδυσσέα Ελύτη Ανοιχτά Χαρτιά.

Η Επίκληση στο Συναίσθημα σε μη Λογοτεχνικά Κείμενα

Η εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα σε κείμενα τα οποία δεν είναι λογοτεχνικά θεωρείται γενικά αδυναμία. Στα μη λογοτεχνικά κείμενα που άπτονται γενικότερων κοινωνικών θεμάτων είναι καλό να κυριαρχεί η επίκληση στη λογική.

Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης διαφωτίζεται ουσιαστικά και δεν υπάρχει η υπόνοια της έστω και έμμεσης χειραγώγησης του. Αν σε ένα μη λογοτεχνικό δοκίμιο ή άρθρο παρατηρήσουμε εκτεταμένη χρήση της επίκλησης στο συναίσθημα, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι αυτό οφείλεται στην έλλειψη επιχειρημάτων.

Τα Μέσα Πειθούς

Τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούμε, όταν επιθυμούμε να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του δέκτη, μπορεί να είναι:

• Η Περιγραφή: Όταν περιγράφουμε – ακόμα και στην περίπτωση που προσπαθούμε να είμαστε αποστασιοποιημένοι – παρουσιάζουμε μια εικόνα, μέσα από τη δική μας οπτική. Ουσιαστικά καλούμε την αναγνώστρια ή τον αναγνώστη να αντιληφθούν μέσα από τις δικές μας αισθήσεις. Κινητοποιούμε συναισθηματικά τον δέκτη, καθώς του ζητάμε να γίνει κοινωνός του δικού μας βιώματος.

• Η Αφήγηση: Όταν στο κείμενό μας υπάρχει αφήγηση, η επίκληση στο συναίσθημα είναι περισσότερο έντονη. Η αφήγηση δεν είναι ποτέ ουδέτερη, αφού παρακολουθούμε το ξετύλιγμα ενός συμβάντος μέσα από τη ματιά του αφηγητή. Εκείνος επιλέγει το ρυθμό και εκείνος φωτίζει ή αποσιωπά σημεία. 

• Το Χιούμορ: Δημιουργεί την αίσθηση της οικειότητας και σίγουρα επηρεάζει τη συναισθηματική διάθεση του αναγνώστη. 

• Η Ειρωνεία: Με τη χρησιμοποίησή της μπορεί να απαξιωθεί ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση.

• Οι Συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις: Εντείνουν και πολλαπλασιάζουν την αίσθηση που αφήνει το γραπτό.

• Η υποτακτική και η προστακτική ( κυρίως αυτή και μάλιστα, όταν εκφέρεται σε β’ενικό πρόσωπο). Πρόκειται για τις εγκλίσεις επιθυμίας.

• Μεταφορές, παρομοιώσεις, εικονοπλαστικός λόγος εν γένει.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα

Ας παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος αρθρώνει τη σκέψη του στο παρακάτω απόσπασμα, από το έργο του “Ο σύγχρονος άνθρωπος”:

“Καταμεσήμερο, στο κέντρο της Αθήνας, ο ήλιος ήταν πολύς και εκνευριστικός., ανάμεσα στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους, που προχωρούσε στα καθημερινά πεπρωμένα του, κατάρρυτο από ιδρώτα. Σταθήκαμε παράμερα, όρθιοι, ν’αλλάξουμε δυο λόγια, ήμασταν και οι δύο πολύ βιαστικοί.”

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα η επίκληση στο συναίσθημα είναι έντονη. Συγκεκριμένα μπορούμε να εντοπίσουμε:

• Περιγραφή: “Καταμεσήμερο…από ιδρώτα.”
• Στοιχεία Ρητορικού λόγου:  Ασύνδετο σχήμα, επίθετα.
• Μεταφορά: “στην παλίρροια ενός πυκνού πλήθους.
• Εικόνες.
• συνειρμική Γραφή.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Επίκληση στη Λογική – Σημειώσεις για την έκθεση

Η Επίκληση στη Λογική είναι ο πιο συνηθισμένος και κυρίαρχος τρόπος πειθούς στα κείμενα που συναντάμε στο μάθημα της Έκθεσης. Αναγνωρίζουμε την επίκληση στη λογική από τον τρόπο με τον οποίο εκφέρεται. Με άλλα λόγια, από τα μέσα πειθούς.

Η επίκληση στη λογική είναι κυρίαρχη σε αποδεικτικά δοκίμια καθώς και σε φιλοσοφικά και επιστημονικά κείμενα. Κυριαρχεί, επίσης, σε άρθρα, εισηγήσεις, επιφυλλίδες και επιστολές.

Σε κάθε περίπτωση θεωρείται ο πλέον έντιμος τρόπος για να εκφράσουμε τις σκέψεις μας σε ένα κοινωνικό ζήτημα. Με την επίκληση στη λογική δείχνουμε τον προσήκοντα σεβασμό στους αναγνώστες μας. Δεν επιδιώκουμε μόνο να τους πείσουμε, αλλά κυρίως να τους διαφωτίσουμε και να τους κάνουμε κοινωνούς του προβληματισμού μας.

Η Επίκληση στη Λογική – Εκφορά με Επιχειρήματα και Τεκμήρια

Τα επιχειρήματα (συλλογισμοί) και τα τεκμήρια είναι οι τρόποι τους οποίους θα χρησιμοποιήσει η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός κειμένου, όταν θέλει να πείσει λογικά τον αναγνώστη του.

Το Επιχείρημα -Γενικές Παρατηρήσεις

Ένας πολύ συνοπτικός ορισμός για το επιχείρημα θα μπορούσε να είναι ο εξής:

Επιχείρημα μπορούμε να ονομάσουμε μια σειρά προτάσεων που έχουν λογική σύνδεση μεταξύ τους. Με τη χρησιμοποίησή τους επιδιώκουμε να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα, να αποδείξουμε μια θέση.

Οι προτάσεις με τις οποίες καταλήγουμε στο συμπέρασμα ονομάζονται προκείμενες. Όσον αφορά τη λογική αλληλουχία πάντοτε προηγούνται, εφόσον για να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα αυτές λειτουργούν ως προϋποθέσεις.

Η Εκφορά του Συλλογισμού μπορεί να διαφέρει

Ο τρόπος με τον οποίο ο συλλογισμός θα καταγραφεί στον γραπτό λόγο μπορεί να διαφέρει. Είναι αρκετά σύνηθες το συμπέρασμα να προηγείται και να έπονται οι προκείμενες. Αυτό δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση το γεγονός ότι οι προκείμενες προηγούνται λογικά του συμπεράσματος στο επίπεδο της σύλληψης του επιχειρήματος.

Στην πρώτη περίπτωση ( ο τρόπος που ο συλλογισμός αποτυπώνεται στο χαρτί) έχουμε να κάνουμε με τη συλλογιστική πορεία. Στη δεύτερη ( η σειρά με την οποία εμφανίζονται στο μυαλό του γράφοντος) έχουμε να κάνουμε με τη μορφή του συλλογισμού. (παραγωγικός, επαγωγικός ή αναλογικός)

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικές συλλογιστικές πορείες για να αποτυπώσουμε τον ίδιο συλλογισμό. Άλλες φορές μπορεί να επιλέξουμε να τοποθετήσουμε το συμπέρασμα στην αρχή της πρότασης και άλλες να προτιμήσουμε να τοποθετήσουμε τις προκείμενες.

Ο συλλογισμός θα είναι ο ίδιος. Αυτό που θα διαφέρει θα είναι η συλλογιστική πορεία της παραγράφου.

Τα Τεκμήρια

Τα τεκμήρια είναι οι αποδείξεις που προσκομίζουμε στον λόγο μας. Έχουμε τη δυνατότητα να παραθέσουμε

• Παραδείγματα, τα οποία έχουν γενική ισχύ
• Πορίσματα έγκυρων και αξιόπιστων ερευνών
• Αλήθειες (είτε επιστημονικές, είτε γενικά παραδεκτές)
• Γεγονότα (συνήθως ιστορικά αλλά και κάποια γεγονότα της επικαιρότητας)
• Στατιστικά στοιχεία
• Αυθεντίες που επιβεβαιώνουν και στηρίζουν κάποιο επιχείρημα.
• Βιωματικά στοιχεία (όταν σχετίζονται με τη βασική ιδέα των όσων θέλουμε να αποδείξουμε).

Τα τεκμήρια αξιολογούνται για την αξιοπιστία τους.

Αξιολόγηση Τεκμηρίου

Ας υποθέσουμε ότι μας ζητείται να αξιολογήσουμε το ακόλουθο τεκμήριο:

“Να κλείσουμε την τηλεόραση, γιατί ευθύνεται για την κατάρρευση των ανθρωπίνων σχέσεων. Σε πειράματα που έγιναν πρόσφατα, έβαλαν μια τηλεόραση μέσα στο κλουβί όπου ζούσε μια οικογένεια πιθήκων. Ύστερα από λίγες μόνο εβδομάδες ο πατέρας καθόταν όλο και περισσότερο μπροστά στην οθόνη, η μητέρα άρχισε να αδιαφορεί όλο και περισσότερο για τα μικρά της ακολουθώντας το παράδειγμα του αρσενικού και τα μικρά άρχισαν να εμφανίζουν σημάδια κατάθλιψης.”

Η απάντησή μας θα πρέπει να περιλαμβάνει

• Την άποψη που υποστηρίζεται στο κείμενο
• Το είδος του τεκμηρίου που χρησιμοποιείται
• Την αξιολόγηση του τεκμηρίου
• Το δικό μας συμπέρασμα σχετικά με την αξιοπιστία του τεκμηρίου.

Η απάντησή μας

• Η άποψη που υποστηρίζεται: Ο συντάκτης του κειμένου εκφέρει την άποψη ότι η τηλεόραση ευθύνεται για την κατάρρευση των ανθρωπίνων σχέσεων. Χαρακτηριστικά γράφει: “για αυτό και πρέπει να την κλείσουμε.”
• Είδος τεκμηρίου: Για να ενισχύσει τη θέση του, παραθέτει ως τεκμήριο μια επιστημονική έρευνα, η οποία έδειξε τις ιδιαίτερα δυσμενείς συνέπειες της τηλεόρασης σε μια ομάδα πιθήκων.
• Η αξιολόγηση του τεκμηρίου: Μπορούμε να πούμε ότι το τεκμήριο που προσκομίζει είναι αληθές. Ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η άποψη, ωστόσο, που επιδιώκει να αποδείξει δεν απορρέει εύλογα από το συγκεκριμένο τεκμήριο. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την προσπάθεια εξομοίωσης των ανθρωπίνων σχέσεων με τις σχέσεις που αναπτύσσει μια οικογένεια πιθήκων, ως απλοϊκή. Επίσης το στατιστικό δείγμα είναι εξαιρετικά μικρό. 
• Το συμπέρασμα μας: Με βάση, όλα τα προαναφερθέντα δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε την άποψή του βασιζόμενοι σε αυτό το κριτήριο και μόνο.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

Οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου έχουν πρόσβαση σε εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά video, τα οποία βρίσκονται στην ψηφιακή μας πλατφόρμα μέσω της οποίας διεξάγονται τα διαδικτυακά μας μαθήματα.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Τρόποι και Μέσα Πειθούς -Σημειώσεις για την Έκθεση

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Για την κατανόηση ενός κειμένου είναι σημαντικό να μπορούμε να εντοπίσουμε τους τρόπους (μεθόδους) που επιλέγει η συντάκτρια ή ο συντάκτης του για να έρθει σε επαφή με τους αναγνώστες.

Οι τρόποι πειθούς είναι η ευρύτερη έννοια. Θα λέγαμε ότι είναι η στρατηγική που επιλέγουμε για την καλύτερη γραπτή απόδοση της σκέψης μας. Τα μέσα πειθούς θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τα εργαλεία, τα συγκεκριμένα εκφραστικά μέσα με τα οποία μεταδίδουμε το μήνυμά  μας.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς – Η Κατηγοριοποίηση

Οι βασικοί τρόποι πειθούς είναι:

• Η Επίκληση στη Λογική
• Η Επίκληση στο Συναίσθημα του Δέκτη.
• Η Επίκληση στο Ήθος του Πομπού. (Ομιλητή)
• Η Επίθεση στο Ήθος του Αντιπάλου.
• Η Επίκληση στην Αυθεντία.

Από αυτές οι συνηθέστερες στα κείμενα που συναντάμε για επεξεργασία στο μάθημα της Έκθεσης είναι η επίκληση στη λογική, η επίκληση στο συναίσθημα και κάποιες φορές η επίκληση στην αυθεντία.

Τα άλλα δύο είδη, η επίκληση στο ήθος του πομπού και η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου συνηθίζονται σε πολιτικά κείμενα (με τη στενή κομματική έννοια) ή σε δικανικά. Θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε ότι ακόμα και σε τέτοιου είδους κείμενα η σύγχρονη τάση είναι η περιορισμένη χρήση τους.

Σε κάθε περίπτωση, όταν ξεκινάμε τη μελέτη μας θα πρέπει να εστιάζουμε στην επικοινωνιακή πρόθεση.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς -Η επιλογή των Μέσων

Ο επικοινωνιακός στόχος κάθε κειμένου υποδεικνύει και τους καταλληλότερους τρόπους που θα χρησιμοποιήσουμε στη συγγραφή του.

Όταν ο στόχος είναι η αντικειμενική κατά το δυνατόν ενημέρωση και ανάλυση ενός φαινομένου, η βασική επιλογή οφείλει να είναι η Επίκληση στη Λογική.

Πολύ συχνά, όταν η πρόθεση είναι η Πειθώ και μόνον του δέκτη, παρατηρούμε ότι επιλέγεται η Επίκληση στο συναίσθημα σε αρκετά μεγάλο βαθμό.

Κάποιες φορές, είτε για να στηριχθεί ένα επιχείρημα είτε απλά για να προσδώσουμε κύρος στα γραφόμενά μας, καταφεύγουμε στα λόγια ενός καταξιωμένου και ευρύτερα αποδεκτού προσώπου. Τότε, έχουμε επίκληση στην αυθεντία.

Μια ιδιαίτερα σημαντική παρατήρηση

Ένα κείμενο λειτουργεί ως ζωντανός οργανισμός. Η κατηγοριοποίηση που επιχειρούμε στο μάθημα της Έκθεσης είναι ακριβώς αυτό: Μια σχηματοποίηση ενός σύνθετου και πολυδυναμικού φαινομένου, όπως είναι η γραφή ενός κειμένου.

Έχοντας αυτό κατά νου, συνειδητοποιούμε ότι η χρήση της Γλώσσας δεν μπορεί ποτέ να είναι μονοδιάστατη σε ένα κείμενο. Πράγματι, σπάνια θα συναντήσουμε κείμενο που να κυριαρχεί απόλυτα μόνο ένας τρόπος Πειθούς. Το ίδιο ισχύει και για τη δηλωτική ή τη μεταφορική χρήση των γλωσσικών σχημάτων.

Επομένως, και κυρίως στο επίπεδο των σχολικών εξετάσεων, αυτό που πρέπει να ελέγχουμε είναι τον τρόπο και τη χρήση της Γλώσσας που κυριαρχεί στο κείμενο.

Τα Μέσα Πειθούς

Εντοπίζουμε τους τρόπους πειθούς, εφόσον πρώτα εντοπίσουμε τα συγκεκριμένα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται.

Σχηματικά:

• Για να δηλώσουμε τη σκέψη μας κάνοντας επίκληση στη λογική, χρησιμοποιούμε επιχειρήματα και τεκμήρια. Τα επιχειρήματα είναι συλλογισμοί. Η ορθότητα τους ελέγχεται ως προς την αλήθεια των προκειμένων και ως προς την εγκυρότητα του συμπεράσματος. Τα τεκμήρια μπορούν να είναι παραδείγματα από την καθημερινή ζωή τα οποία εύκολα επαληθεύονται. Επίσης,  στατιστικά στοιχεία, αποτελέσματα ερευνών, κοινά αποδεκτές αλήθειες κλ.π.

• Όταν θέλουμε να απευθυνθούμε στο συναίσθημα του δέκτη, χρησιμοποιούμε κατά περίπτωση συναισθηματικά φορτισμένο λεξιλόγιο, περιγραφή, αφήγηση, παρομοιώσεις, χιούμορ ή και ειρωνεία. Η χρήση της Γλώσσας στα συγκεκριμένα σημεία μπορεί να είναι μεταφορική.

• Η επίκληση στην αυθεντία μπορεί να δηλωθεί με αποσπάσματα επιστημονικού λόγου  και συνηθέστερα με σκέψεις και απόψεις ειδικών, οι οποίοι διαθέτουν αναγνωρισμένο κοινωνικό κύρος.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Η Άσκηση 

Μια από τις πιο κλασικές ασκήσεις είναι αυτή, στην οποία το ζητούμενο είναι να εντοπίσουμε τον τρόπο (ή τους τρόπους) και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιούνται.

Με την απάντησή μας καλό είναι να εντοπίζουμε:

• Τον τρόπο πειθούς
• Την άποψη που υποστηρίζεται
• Τα μέσα που χρησιμοποιεί η γράφουσα ή ο γράφων. 
• Συγκεκριμένα παραθέματα από το κείμενο.

Ας δούμε τα σημεία λίγο πιο προσεκτικά:

• Η άποψη που υποστηρίζεται έχει άμεση συνάφεια με την επιλογή του κειμενογράφου, όσον αφορά την επιλογή του τρόπου πειθούς.

• Τα μέσα πειθούς είναι αυτά που θα στηρίξουν την απάντησή μας, όσον αφορά τον τρόπο πειθούς που έχουμε εντοπίσει στο κείμενο.

• Με τα συγκεκριμένα παραθέματα μέσα από το κείμενο η απάντησή μας χαρακτηρίζεται από πληρότητα και σαφήνεια.

Τρόποι και Μέσα Πειθούς: Η απάντηση

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε το συγκεκριμένο απόσπασμα από κείμενο και μας ζητείται να εντοπίσουμε τον τρόπο και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συντάκτης του κειμένου.

• “Πρέπει να πάψουμε να βλέπουμε τον άνθρωπο σαν ένα υπερφυσικό ον και να εγκαταλείψουμε μια για πάντα εκείνο το σχέδιο που επεξεργάστηκε πρώτος ο Καρτέσιος και στη συνέχεια ο Μαρξ, το οποίο συνίσταται στην κατάκτηση και την κατοχή της φύσης. Η απόπειρα αυτή αποδείχτηκε τουλάχιστον γελοία, από τη στιγμή που κατανοήσαμε ότι το σύμπαν μέσα στην απεραντοσύνη του ξεπερνά τις δικές μας δυνατότητες. Ακόμα παραπέρα, συνειδητοποιήσαμε πως μεταβλήθηκε σε παραλήρημα, ακριβώς γιατί ο προμηθεϊκός χαρακτήρας της επιστήμης και της τεχνολογίας οδηγεί σήμερα στην καταστροφή της βιόσφαιρας και στην αυτοκτονία της ανθρωπότητας.”

Η απάντησή μας θα αποτελείται από τα εξής σημεία

• Τρόπος Πειθούς: Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ως κύρια μέθοδο πειθούς την επίκληση στη λογική.
• Η άποψη: Συγκεκριμένα υποστηρίζει την άποψη ότι πρέπει να παραιτηθούμε από την αξίωση να κυριαρχήσουμε και να εκμεταλλευτούμε αλόγιστα τη Φύση.
• Τα Μέσα Πειθούς: Ο γράφων χρησιμοποιεί συλλογισμό. Συγκεκριμένα αξιοποιεί το συλλογισμό ότι η απεραντοσύνη του Σύμπαντος ξεπερνά κατά πολύ τις ανθρώπινες δυνατότητες.
• Παραθέματα  από το κείμενο: Ο συλλογισμός εντοπίζεται στη φράση “το σύμπαν…ξεπερνά τις δικές μας δυνατότητες.”

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση -Σημειώσεις για την Έκθεση

Η επικοινωνιακή πρόθεση είναι το πρώτο στοιχείο που καλούμαστε να εντοπίσουμε σε ένα κείμενο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι ένα κείμενο εντάσσεται πάντοτε σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Πρόκειται για μια πολυδυναμική σχέση ανάμεσα στον πομπό ( αυτήν ή αυτόν που γράφει) και τους δέκτες (οι αναγνώστες).

Χαρακτηρίζουμε αυτή τη σχέση πολυδυναμική διότι η ταυτότητα και η θέση του πομπού είναι πάντα ρευστή. Καθορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον, τις ψυχολογικές διαδρομές τόσο του ιδίου, όσο και της κοινωνίας στην οποία εντάσσεται και όλο αυτό στο περιβάλλον της όλο και εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης.

Η έννοια που αποδίδουμε εδώ στην Παγκοσμιοποίηση είναι κατεξοχήν η έννοια της συνδεσιμότητας (connectiviness). Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε λέξη, οποιαδήποτε προσπάθεια έκφρασης αντανακλά σε άπειρους καθρέφτες που είναι το πλέγμα μέσα στο οποίο πλέον κινούμαστε.

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση στα Κείμενα της Έκθεσης

Αυτές τις βασικές αρχές της κειμενικής ανάλυσης καλούμαστε σε ένα επίπεδο να τις εντοπίσουμε και αναπτύξουμε και στα κείμενα του μαθήματος της Έκθεσης. Η μαθήτρια και ο μαθητής είναι καλό να ξεκινούν από αυτό ακριβώς το σημείο: Να εντοπίζουν την πρόθεση με την οποία γράφτηκε το κείμενο και μάλιστα στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα του Κειμένου

Αυτή η πρόθεση μπορεί να είναι κατά περίπτωση:

• Να ενημερώσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρο ).
• Να πληροφορήσει, να διαφωτίσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρα ή επιστημονικά κείμενα ).
• Να προβληματίσει. Να θέσει νέα ερωτήματα. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε κυρίως με δοκίμια ).
• Να τέρψει. Το κείμενο προσφέρει στους αναγνώστες και αισθητική απόλαυση. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με λογοτεχνικά κείμενα και στοχαστικά κυρίως δοκίμια) .
• Να πείσει ( σε αυτή την περίπτωση συναντάμε πολιτικά κυρίως και διαφημιστικά κείμενα)

Συνοπτικά

• Σε πληροφορώ και έχω ως στόχο να γνωρίσεις.
• Σε διαφωτίζω και έχω ως στόχο να κατανοήσεις.
• Σου αποδεικνύω και έχω ως στόχο να συμφωνήσεις.
• Σε πείθω και έχω ως στόχο να κάνεις κάτι (να πράξεις κάτι σύμφωνα με την επιθυμία του πομπού).

Πως Διακρίνουμε την Κειμενική Πρόθεση

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας διαφωτίσει, όταν:

• Στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πληροφορίες που έχουν διασταυρωθεί.
• Παρατίθενται τεκμήρια που επιβεβαιώνουν τη θέση του ( στατιστικοί πίνακες, αποτελέσματα ερευνών κλ.π.)
• Φροντίζει, ώστε η παρουσίαση των γεγονότων να είναι ουδέτερη, αποστασιοποιημένη.

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας πείσει, όταν:

• Διαπιστώνουμε ότι στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πολλές προσωπικές του απόψεις.
• Διαπιστώνουμε ότι υπάρχει κάποια αντίπαλη θέση, την οποία επιχειρεί να καταρρίψει.

Χαρακτηριστικά της Γλώσσας των Κειμένων

Όταν ο στόχος της ή του κειμενογράφου είναι να μας διαφωτίσει:

• Παρατηρούμε ότι συνήθως το κυρίαρχο πρόσωπο με το οποίο εκφράζεται είναι το γ’ πρόσωπο.
• Η έγκλιση η οποία κυριαρχεί είναι η οριστική.
• Το κείμενο διακρίνεται από την απουσία προσωπικών σχολίων.

Όταν ο στόχος είναι να μας πείσει:

• Παρατηρούμε ότι στο κείμενο κυριαρχεί το α’ ή β’ ενικό πρόσωπο.
• Έχουμε χρήση της προστακτικής και της υποτακτικής (εγκλίσεις επιθυμίας).
• Ο λόγος είναι συχνά συναισθηματικά φορτισμένος.

Η θεωρία απλά επιχειρεί να σχηματοποιήσει

Είναι εύκολα κατανοητό ότι σε ένα κείμενο τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και περίπλοκα σε σχέση με τη θεωρία. Η θεωρία εξελίσσεται και αυτή με βάση τη μελέτη των κειμένων, καθώς τα ακολουθεί και προσπαθεί να μας δώσει σχηματικά τη βασική δομή τους. Ωστόσο, το κείμενο είναι ζωντανό και ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο από τον κάθε αναγνώστη.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στα κείμενα της λογοτεχνίας θεωρείται πλέον ότι οι μεταφράσεις πρέπει να ανανεώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς οι κοινωνικές αλλαγές είναι ραγδαίες και η κάθε εποχή και γενιά ερμηνεύει διαφορετικά τα έργα του παρελθόντος.

Η επικοινωνιακή πρόθεση λοιπόν, δεν είναι πάντα εύκολα διακριτή. Ακόμα περισσότερο, ένα κείμενο ενδέχεται να έχει παραπάνω από μια διάσταση. Ο συγγραφέας του κειμένου να θέλει και να μας διαφωτίσει και να μας πείσει. Δεν αποκλείεται, επίσης, να κυριαρχεί η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και ταυτόχρονα να υπάρχει και μεταφορική χρήση της.

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση – Μια πιθανή ερώτηση θεωρίας

Μια πιθανή ερώτηση είναι η ακόλουθη:

“Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα στο παρακάτω κείμενο (απόσπασμα);”

Η απάντησή μας πρέπει να περιλαμβάνει:

• Την πρόθεση του συγγραφέα
• Το θέμα του κειμένου
• Το είδος του κειμένου
• Το κοινό στο οποίο απευθύνεται
• τα χαρακτηριστικά του περιεχομένου
• τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του κειμένου
• το συμπέρασμα (εφόσον δηλώνεται)

Ένα παράδειγμα απάντησης της παραπάνω ερώτησης

Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αντίστοιχη ερώτηση του σχολικού βιβλίου για το παρακάτω κειμενικό απόσπασμα:

• Η χώρα μας από την απελευθέρωσή της, το 1821, είχε μια αξιοθαύμαστη διαδρομή. Από ένα μικρό κράτος, δείτε πόσα καταφέραμε σε 170 χρόνια. Η Ελλάδα πλέον είναι μέσα στους ισχυρούς του κόσμου. Με όραμα, σχεδιασμό και αποφασιστικότητα μπορούμε να γίνουμε ακόμα πιο δυνατοί.-

Απαντούμε ως εξής:

• Πρόθεση: Η πρόθεση του συντάκτη αυτού του κειμένου είναι να πείσει την ή τον αναγνώστη.

• Θέμα: Η δυνατότητα της παράταξής του να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μας.

• Είδος Κειμένου: Η μελέτη του κειμένου μας δείχνει ότι πρόκειται για ένα πολιτικό κείμενο. Είναι σχεδιασμένο, ώστε να απευθύνεται στο ευρύ κοινό.

• Περιεχόμενο: Όσον αφορά το περιεχόμενο διακρίνουμε: τη σύγκριση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν ( στην 1η και στη 2η περίοδο). Στη συνέχεια, τη διαβεβαίωση για την ισχυρή θέση της χώρας μας. (στην 3η περίοδο). Τέλος, τον οραματισμό για το μέλλον (στην 4η περίοδο). Ο τρόπος γραφής και ο συνδυασμός των παραπάνω φορτίζουν συναισθηματικά τον αναγνώστη.

• Γλώσσα: Παρατηρούμε ότι κυριαρχεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο. Με τη χρήση του (μπορούμε) ο γράφων επιτυγχάνει να προσδώσει οικειότητα και αίσθηση καθολικής συμμετοχής. Επίσης, χρησιμοποιεί το β’ πληθυντικό πρόσωπο (δείτε). Αυτό κάνει το κείμενο πιο άμεσο. Ας σημειωθεί ότι έχουμε και χρήση προστακτικής, κάτι που εντάσσεται στην επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη. Γενικά, η έγκλιση που κυριαρχεί είναι η οριστική. Η χρήση, ωστόσο, επιθέτων (αξιοθαύμαστη διαδρομή, ερημωμένη χώρα) συντελεί στη συναισθηματικά φορτισμένη χρήση της γλώσσας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική