Στη δεύτερη συνάντησή μας στο πλαίσιο του σεμιναρίου για τους Πλατωνικούς μύθους θα αναφερθούμε στο ποίημα του Προσωκρατικού φιλοσόφου Παρμενίδη. Η σκέψη του επηρέασε βαθύτατα τον Πλάτωνα. Θα λέγαμε ότι είναι εκείνος ο Προσωκρατικός φιλόσοφος που το στίγμα του το βρίσκουμε σε όλη τη μεταγενέστερη φιλοσοφία. Η φιλοσοφική του σκέψη είναι αποτυπωμένη με τη μορφή ποιήματος, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου μας έχει διασωθεί.
Το ποίημα του Παρμενίδη είναι γραμμένο σε δακτυλικό εξάμετρο, όπως και τα έπη του Ομήρου. Ο Ελεάτης φιλόσοφος παρουσιάζει τον ήρωα του ποιήματος να συμμετέχει σε ένα φανταστικό ταξίδι με αλληγορικό περιεχόμενο. Μια Θεά, η οποία δεν κατονομάζεται, δείχνει στον ήρωα τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να εξερευνήσουμε τις διαδρομές που ενδεχομένως μας οδηγούν στη γνώση.
Το ποίημα δεν αποκαλύπτει εύκολα τα μυστικά του. Είναι γραμμένο με έναν τρόπο κρυπτικό και για αυτό και οι ερμηνείες είναι ποικίλες και αλληλοσυγκρουόμενες πολλές φορές. Θα αναφέρουμε εδώ, την αξιοσημείωτη ερμηνεία του Λάμπρου Κουλουμπαρίτση, που ξεκινώντας από μια νέα μετάφραση του όρου “εόν” μας δείχνει ότι πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί και προσεκτικοί, όταν προσεγγίζουμε τη σκέψη διανοητών μιας άλλης εποχής και μιας άλλης πραγματικότητας.
Το ποίημα του Παρμενίδη – Απόσπασμα 1 (Diels – Kranz)
Στη συνέχεια παραθέτουμε το απόσπασμα 1 του ποιήματος. Η μετάφραση είναι του Δημοσθένη Κούρτοβικ. Τόσο το πρωτότυπο, όσο και η μετάφραση παρατίθενται στην ιστοσελίδα της πύλης για την Ελληνική γλώσσα.
Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε στην αυγή της Δυτικής σκέψης και φιλοσοφίας. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι στα σπαράγματα, που έχουν φτάσει ως εμάς η διάκριση ανάμεσα στην ποίηση, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν είναι εύκολα διακριτή. Έτσι, τα σύμβολα στην Προσωκρατική φιλοσοφία χρησιμοποιούνται συχνά και βοηθούν στη σκιαγράφηση της σκέψης των διανοητών. Ο Ξενοφάνης γράφει έμμετρα. Τα θέματά του είναι φιλοσοφικά. Το ίδιο συμβαίνει με τον Παρμενίδη. Η εξαιρετικής σημασίας σύλληψή του αποτυπώνεται σε ποιητική μορφή. Τα σύμβολα και οι εικόνες, λοιπόν, έρχονται εύκολα στο λόγο αυτών των υπέροχων διανοητών. Αποτυπώνουν τη δική τους αντίληψη, σχεδιάζουν τον κόσμο με τα δικά τους χρώματα.
Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι τρεις διανοητές
Η λύρα, η σφαίρα και η καρδιά λειτουργούν ως σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία. Ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τη λύρα, ο Παρμενίδης τη σφαίρα και ο Εμπεδοκλής την καρδιά. Μέσω αυτής της επιλογής επιχειρούν να μεταδώσουν την αντίληψή τους για τη μορφή του κόσμου, όπως τη συλλαμβάνουν μέσα από την εικόνα των τριών συμβόλων.
Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι Κοσμολογικές Αρχές
Μελετώντας την Ελληνική κοσμολογία ερχόμαστε σε επαφή με δύο βασικές αρχές: την αρχή του κυκλικού γίγνεσθαι και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων. Οι αρχαίοι Έλληνες παρατηρούσαν την εναλλαγή των εποχών. Σε μια εποχή που δεν υπήρχε ίχνος ρύπανσης, ήταν επόμενο οι εποχές να έρχονται και να παρέρχονται χωρίς καμία σχεδόν αλλαγή. Αυτό εδραίωσε την πίστη ότι αυτός ο κύκλος είναι αέναος και, ακόμη, ότι αποδεικνύει την τελειότητα της Φύσης.
Ο Ηράκλειτος παρατηρεί αυτή τη ροή και στη δική του σκέψη σχηματοποιείται με τον ακόλουθο τρόπο: Η μεταβολή είναι η σταθερά της Φύσης. Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε από πιο κοντά θα δούμε ότι κάτι που μεταβάλλεται και λαμβάνει μια άλλη μορφή έχει και τη δυνατότητα να επανέλθει στην προγενέστερη κατάσταση. Το νερό μπορεί να μεταβληθεί και να γίνει πάγος, στη συνέχεια, όμως, μπορεί να ξαναγίνει νερό. Άρα, ό,τι μεταβάλλεται στην ουσία του είναι το ίδιο.
Το σημείο αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον καθώς διαπιστώνουμε ότι ο Ηράκλειτος δεν είναι τόσο μακριά από τον Παρμενίδη, όσο η παραδοσιακή ανάγνωση – επηρεασμένη από τον Πλάτωνα – αφήνει να διαφανεί.
Η πολλαπλότητα των κόσμων εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της φιλοσοφικής διερεύνησης του Ενός και του Πολλαπλού. Ας αναφέρουμε, απλά, ότι ο αρχαϊκός άνθρωπος ζει σε μια πραγματικότητα πολλαπλή, καθώς ζώντες, θεοί, πνεύματα, νεκροί ζουν σε ένα παρόν μόνιμο, λαμπερό.
Η λύρα του Ηρακλείτου
Ο Ηράκλειτος συγκρίνει τη Φύση με μια λύρα. Μέσα στη λειτουργία της λύρας διακρίνει τόσο την κυκλικότητα του γίγνεσθαι, όσο και την πολλαπλότητα των κόσμων. Η σκέψη του Ηρακλείτου συγκροτείται γύρω από την παλίντονον αρμονίην, την αρμονία των αντιθέτων. Στη λύρα μπορούμε να εντοπίσουμε:
Την εναλλαγή των χορδών. Κάποιες παράγουν ήχο πιο οξύ, κάποιες αμβλύ. Αυτή μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μια μεταφορά για την αρμονία των αντιθέτων.
Το πλήθος των χορδών το οποίο παραπέμπει ως μεταφορά στην πολλαπλότητα των κόσμων
Τέλος, τη δόνηση των χορδών – τη μετακίνηση και, τελικά, την επιστροφή τους στην αρχική θέση – η οποία μπορεί να θεωρηθεί ότι παραπέμπει στη θεωρία της Αέναης Επιστροφής.
Η Σφαίρα του Παρμενίδη
Ο Παρμενίδης μας δίνει μια άλλη εικόνα του κόσμου. Παρουσιάζει την εικόνα της Σφαίρας. Η Φύση αποτελείται από επάλληλες σφαίρες, οι οποίες περικλείονται από την ανώτερη σφαίρα. Τον κλειστό και ακίνητο ουράνιο θόλο. Η Φύση δεν αποτελείται από Νερό, όπως υποστήριζε ο Θαλής, ούτε δημιουργείται από τη Φωτιά, όπως άφηνε να διαφανεί ο Ηράκλειτος. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία – Γη, Νερό, Αέρας, Φωτιά – απουσιάζουν στη σκέψη του Παρμενίδη. Το υπέρτατο Όν δημιουργεί τα πάντα, είναι το μόνο αληθές και με τον ίδιο τρόπο που ένα διαμάντι είναι στο βάθος του άνθρακας, έτσι και η Φύση είναι το Όν.
Η μεταφορά της καρδιάς στον Εμπεδοκλή
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η σύνθεση που μας παρουσιάζει ο Εμπεδοκλής. Η Ηρακλείτεια σύνθεση των αντιθέτων μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στη θαυμάσια σύλληψη των δύο αντιθέτων δυνάμεων που κατά τον Εμπεδοκλή συγκροτούν τον ρυθμό του Κόσμου: η Φιλότης και το Νείκος. Σε μια ελεύθερη απόδοση, η έλξη και η απώθηση. Χρησιμοποιώντας τη μεταφορά της καρδιάς θα τονίσει ότι ο Κοσμικός ρυθμός συγκροτείται από τη συστολή (Φιλότης) και τη διαστολή (Νεικος). Η εικόνα θυμίζει τον κύκλο της αναπνοής και θα λέγαμε ότι υπάρχει αναλογία και με αντίστοιχη Ινδουιστική προσέγγιση και σίγουρα με φιλοσοφίες του Zen.
Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί η Φιλότης, τότε όλα είναι αρμονικά συγκερασμένα και συγκροτούν μια τέλεια Σφαίρα. Αυτή η Σφαίρα κατονομάζεται ως ο Θεός Σφαίρος. Και εδώ, βέβαια, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την επίδραση της Παρμενίδειας σκέψης.
Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί το Νείκος, ο Θεός Σφαίρος δεν παρουσιάζει την τέλεια εικόνα που είχε στο προγενέστερο στάδιο. Η ύλη έχει διαμελιστεί στα βασικά της σημεία. Η εικόνα θυμίζει πολύ τη σύλληψη του Δημοκρίτου για τα βασικά σωματίδια της ύλης, τα άτομα.
Οι κύκλοι αυτοί διαρκούν και αναπτύσσονται σταδιακά μέχρις ότου φτάσουν στην ακραία κατάστασή τους. Στο μέσο διάστημα, μορφές συγκροτούνται και χάνονται.
Παρατηρούμε και εδώ τη βασική αρχή της αέναης επιστροφής, όπως επίσης και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
G.S. Kirk, J.E. Raven and M. Schofield, eds., The Presocratic Philosophers, 2nd edition, (Cambridge, 1983)
Νίκος Ράπτης , Οι έννοιες της Φιλότητας και του Νείκους στο έργο του Εμπεδοκλή
Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης , Ιστορία της Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εξάντας, Μετάφραση: Ευγενία Γραμματικοπούλου
Η Προσωκρατική σκέψη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Μάλιστα, σήμερα, που ερχόμαστε σε επαφή με την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα – ως σταθερά του Σύμπαντος και της Ζωής – η συμβολή της Προσωκρατικής σκέψης είναι πολύτιμη. Στις απόπειρες ερμηνείας, ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι ο Αρχαϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυσημία και να είμαστε προσεκτικοί. Ας μη ξεχνάμε πως για πολλούς διανοητές ελάχιστα είναι τα κείμενα που έχουν διασωθεί. Κάποιες φορές ερμηνεύουμε ανασυγκροτώντας και υποθέτοντας.
Οι Βασικοί Άξονες – Το Ένα και το Πολλαπλό
Μελετώντας την Προσωκρατική σκέψη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς άξονες, κάποια βασικά θέματα, τα οποία απασχολούν τους διανοητές. Το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού είναι το πρώτο από αυτά. Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε με το ερώτημα κατά πόσον είναι δυνατόν μια βασική ουσία να είναι η αιτία της πολλαπλότητας που συναντούμε γύρω μας.
Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Θαλή το στοιχείο αυτό ήταν το Νερό, για τον Αναξίμανδρο το Άπειρον, για τον Αναξιμένη ο Αήρ και για τον Ξενοφάνη η σύλληψη του ενός Θεού. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτή δεν είναι παρά μια σχηματική απόδοση μιας πολύσημης σκέψης.Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί τη φιλοσοφία.
Σήμερα, μιλούμε πλέον για την πολυπλοκότητα του κόσμου. Οργανισμοί όπως το ινστιτούτο της Santa Fe μελετούν διεπιστημονικά την πολυπλοκότητα και την αρχή αυτής της τάσης μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στους Προσωκρατικούς.
Η Ροή και η Σταθερότητα
Την Προσωκρατική σκέψη απασχολεί έντονα και το ζήτημα της ροής (κίνησης) και της σταθερότητας (ακινησίας). Θα συνοψίζαμε αυτόν τον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα: Γύρω μας, ακόμα και αυτά που φαίνονται να είναι σταθερά αλλάζουν. Ένα βουνό υφίσταται κατολισθήσεις, η βροχή λειαίνει τον βράχο με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, κάτι μοιάζει να μένει σταθερό, κάτι τους προσδίδει ταυτότητα. Πόσο πραγματική είναι η συνεχής αλλαγή, πόσο πραγματική η ακίνητη ουσία; Και κυρίως ποια είναι η μεταξύ τους διαλεκτική σχέση;
Η Σχετικότητα – Η θέση του Παρατηρητή
Το προηγούμενο ερώτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρώιμη μορφή γνωσιολογικής διερεύνησης. Οι αρχές που συγκροτούμε, η θέαση του κόσμου είναι πραγματική, απόλυτη και αντικειμενική ή μήπως καθορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά τόσο ως άτομο, όσο και ως ανθρώπινο είδος;
Προσωκρατική Σκέψη: Η γοητεία και η πολυσημία της
Η γοητεία που ασκεί η Προσωκρατική σκέψη δεν είναι τυχαία. Καταρχάς, όταν διαβάζουμε τα σπαράγματα που έχουν φτάσει ως εμάς, αισθανόμαστε ότι είμαστε στην αυγή της δυτικής – τουλάχιστον – σκέψης. Όλα είναι νέα, καθαρά και λούζονται στο φως της Ιωνίας. Οι διανοητές βρίσκονται στο σημείο που φιλοσοφία, μυθολογική αφήγηση, ποίηση και επιστήμη είναι σχεδόν αξεχώριστες.
Αυτοί είναι οι πρώτοι, που θα βάλουν τις βάσεις για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Σήμερα, η εξειδίκευση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κείμενα φιλοσοφικά, απροσπέλαστα για τον μη επαγγελματία φιλόσοφο. Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε τρόπον τινά σε μια Παραδείσια κατάσταση. Έχουμε την αίσθηση του Όλου, την αίσθηση της Πηγής.
Προσωκρατική σκέψη: Ο κίνδυνος της προβολής
Αυτή η γοητεία των Προσωκρατικών πρέπει να κάνει τον μελετητή προσεκτικό στις πιθανές ερμηνείες του. Όπως προαναφέρθηκε δεν έχουμε κανένα έργο αυτών των διανοητών ολόκληρο στα χέρια μας. Για τους περισσότερους σπαράγματα και, μάλιστα, σπαράγματα που έχουν διασωθεί από άλλους πολύ μεταγενέστερούς τους συγγραφείς.
Ο κίνδυνος, λοιπόν, και εμείς να προβάλλουμε τη δική μας σκέψη σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό μας είναι υπαρκτός. Το ίδιο σε ένα βαθμό έχει κάνει και ο Πλάτωνας, όταν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Παρμενίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης σε κάποια άλλα σημεία.
Σε κάθε περίπτωση, η επαφή με τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών μας κάνει να νιώθουμε πως βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον που ο άνεμος της δημιουργικότητας φυσά νέος και δυνατός. Ο κατακερματισμός των επιστημών του ανθρώπου, της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν έχει πραγματοποιηθεί. Ο διανοητής είναι ελεύθερος να κινηθεί και να επιλέξει τη μορφή της έκφρασής του. Το σύμπαν ακόμα είναι ένα θαύμα.
Ο Ξενοφάνης είναι ο πρώτος φιλόσοφος από την Ιωνία του οποίου έχουμε στη διάθεσή μας εκτεταμένα αποσπάσματα. Τις απόψεις του τις κατέγραψε έμμετρα. Μέσα από τα αποσπάσματά αναδεικνύεται ένας ταξιδιώτης ραψωδός, ένας φιλόσοφος που κατακρίνει τα κακώς κείμενα της λατρείας των Θεών στην εποχή του, τον ανθρωπομορφισμό και την αφέλεια που συναντά γύρω του.
Ο Ξενοφάνης ως ποιητής
Ο Ξενοφάνης έγραψε ως ποιητής, κυρίως ελεγείες. Αυτά τα ποιήματα συνήθιζε να τα απαγγέλλει σε συμπόσια. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα, το οποίο εκθειάζει την απλότητα και τη μετρημένη συμπεριφορά. Από όσο γνωρίζουμε, δεν καταπιάστηκε με την επική ποίηση. Την ελεγεία μπορούμε να την εντάξουμε στην ευρύτερη Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση, την οποία προσεγγίσαμε μέσα από κάποιους στίχους της Σαπφούς. Στην εξέλιξή της η ελεγεία έχει πολλά συγγενικά στοιχεία με το επίγραμμα. Όπως και αυτό, η θεματολογία της είναι ποικίλη και διακρίνεται για την κομψότητά της.
Ο Ξενοφάνης ταξιδιώτης
Ο ίδιος παραθέτει σε ένα απόσπασμα πως το συγγράφει σε ηλικία 92 ετών. Πλήρης ημερών και πλήρης ταξιδιών. Γεννήθηκε στην Κολοφώνα της Ιωνίας, μια πόλη πολύ κοντινή στη Μίλητο. Η Μίλητος είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ιστορία της Φιλοσοφίας. Ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης γεννήθηκαν και έζησαν εκεί.
Ταξιδεύοντας Δυτικά έφτασε ως τη Σικελία. Υπάρχει μια παράδοση πως επισκέφθηκε την Ελέα. καλό θα ήταν όμως να μη βασιστούμε σε αυτή την πληροφορία καθώς είναι μάλλον μια προσπάθεια να τον συνδέσουν με τον Παρμενίδη και να του αποδώσουν συμμετοχή στη δημιουργία της Ελεατικής Σχολής.
Ο ποιητής Ξενοφάνης αμφισβητεί τους ομότεχνούς του
Στην Αρχαϊκή εποχή τα σύνορα ανάμεσα στον Ποιητή και τον Φιλόσοφο δεν είναι ευδιάκριτα. Ο Ξενοφάνης κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς την κατεύθυνση του Φιλοσοφικού Λόγου, καθώς είναι ο πρώτος, ο οποίος αμφισβητεί ανοιχτά την αυθεντία των ποιητών.
Φυσικά, δεν κατακρίνει τη φόρμα της ποίησης, εφόσον και ο ίδιος γράφει έμμετρα. Η κριτική του είναι το περιεχόμενο των όσων καταγράφονται στην ποίηση της εποχής του και δη, στον Όμηρο και στον Ησίοδο.
Τα όσα αναφέρουν οι ποιητές για τους Θεούς, τους κάνουν να φαίνονται όχι μόνο κοντινοί στα ανθρώπινα πάθη, αλλά ακόμα περισσότερο παρουσιάζονται να έχουν τα ελαττώματα και τα πάθη τους στον υπερθετικό βαθμό.
Ο Ξενοφάνης και η συνήθης ανθρώπινη αντίληψη για το θείο
Η κριτική του απέναντι στους ποιητές βασίζεται στην παρατήρηση που κάνει σχετικά με τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το Θείο. Με σημερινούς όρους θα λέγαμε ότι ο Ξενοφάνης καταγγέλλει τον μηχανισμό προβολής με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους Θεούς.
Οι ποιητές αλλά και ο απλός κόσμος, μας λέει, παρουσιάζει τους Θεούς να έχουν γεννηθεί όπως οι θνητοί. Έχουν γονείς, ντύνονται, μιλούν, θυμώνουν, ζηλεύουν, είναι μικρόψυχοι και εκδικητικοί.
Ο Ξενοφάνης επισημαίνει την καθολικότητα του φαινομένου. Οι Αιθίοπες φαντάζονται τους Θεούς τους με μαύρο δέρμα, όπως είναι και οι ίδιοι φυσικά. Για τους ανοιχτόχρωμους Θράκες, οι Θεοί είναι ξανθοί.
Με μια αρκετά μεγάλη δόση σαρκασμού, ο Ξενοφάνης παρατηρεί πως αν τα άλογα μπορούσαν να σχεδιάσουν τους Θεούς τους, θα τους φιλοτεχνούσαν με τη μορφή αλόγου.
Ήταν άθεος ο Ξενοφάνης;
Με βάση τα προηγούμενα αποσπάσματα θα ήταν εύκολο να συμπεράνουμε πως ο φιλόσοφος ήταν άθεος. Ωστόσο, όταν αναφερόμαστε σε προγενέστερες εποχές είναι καλό να είμαστε προσεκτικοί, διότι υπάρχει η τάση να προβάλλουμε δικές μας αντιλήψεις σε ένα άλλο Ιστορικό και Πολιτιστικό πλαίσιο.
Ο Ξενοφάνης λοιπόν δεν ήταν άθεος. Το αντίθετο θα λέγαμε. Διαπνέονταν από έναν έντονο σεβασμό προς το Θείο, κάτι που δεν του επέτρεπε να δεχθεί ως αληθείς τις περιγραφές των ποιητών, αλλά και τη γενικευμένη αντίληψη του ανθρωπομορφισμού των Θεών.
Ο Ξενοφάνης και η δική του αντίληψη για το Θείο
Είναι σαφές λοιπόν, ότι το Θείο για τον φιλόσοφο δεν είναι δυνατόν να έχει κάποια σχέση με τη μορφή και τα χαρακτηριστικά – ψυχολογικά και σωματικά – του ανθρώπου.
Καταρχάς, σίγουρα δεν χρειάζεται αιματηρές θυσίες. Για την ακρίβεια δεν χρειάζεται κάτι, διότι είναι αυτάρκης. Η κίνηση δεν αποτελεί μια από τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον Θεό, όπως τον συλλαμβάνει ο Ξενοφάνης. Ο Θεός δεν κινείται, δεν έχει λόγο να πάει κάπου. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανόν να μην έχει σώμα, να μην είναι υλικός, με τον τρόπο που εμείς γνωρίζουμε την ύλη.
Ο Ξενοφάνης και τα κατηγορήματα του δικού του Θεού
Ο Θεός, επισημαίνει ο φιλόσοφος είναι παντοδύναμος. Και μόνο με τη σκέψη του μπορεί να συνταράξει τα πάντα. Ίσως εδώ, η εικόνα να είναι μια αναφορά στους στίχους του Ομήρου στην Ιλιάδα, όπου αναφέρεται ότι ο Ζευς έσεισε τον Όλυμπο.
Σε ένα άλλο απόσπασμα διαβάζουμε ότι ο Θεός σκέφτεται και αντιλαμβάνεται. Είναι συνεχής ενέργεια προς αυτή την κατεύθυνση.
Το απόσπασμα που μας κινεί περισσότερο το ενδιαφέρον είναι σίγουρα αυτό στο οποίο αναφέρεται πως ο Θεός είναι ένας μέσα στους Θεούς και τους ανθρώπους, ασύγκριτος και μοναδικός.
Ο Ξενοφάνης στον δρόμο του Ενός και του Πολλαπλού
Το προηγούμενο απόσπασμα μας βάζει σε σκέψεις. Είναι εύλογο μια από τις αναγνώσεις – επηρεασμένη από τη δική μας αντίληψη – να είναι ότι ο Ξενοφάνης απορρίπτει την ύπαρξη πολλών Θεών. Βρίσκεται λοιπόν, και αυτός στο μονοπάτι της απλοποίησης που συναντήσαμε γενικά μέχρι τώρα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία.
Ο κάθε στοχαστής μας προσέφερε το ένα Στοιχείο με το οποίο επιδιώκει να ερμηνεύσει την πολυπλοκότητα. Ο Θαλής μας προσέφερε το Νερό, ο Αναξίμανδρος το Άπειρον και ο Αναξιμένης τον Αέρα. Ο Ξενοφάνης παρουσιάζει τη σύλληψη του ενός Θεού.
Η Ίρις και ο Ήλιος
Το ουράνιο τόξο ταυτίζονταν από τους Αρχαίους με τη Θεά Ίριδα. Ο Ξενοφάνης επιχειρεί να απομυθοποιήσει αυτές τις αντιλήψεις. Τίποτα από αυτά δεν ισχύουν, θα μας πει. Το ουράνιο τόξο είναι απλά ένα σύννεφο που συμβαίνει να έχει χρώματα.
Όσο για τον Ήλιο, και φυσικά δεν είναι Θεός. Είναι μια μπάλα φωτιάς που περνά στον ουρανό. Ο Ξενοφάνης συνεχίζει την παράδοση των τριών Μιλησίων να προσπαθεί να ερμηνεύσει τον Κόσμο βασιζόμενος λιγότερο στην παραδοσιακή ποιητική ματιά και εισάγοντας το στοιχείο της παρατήρησης και σκέψης.
Κάνοντας πιθανόν μια προβολή του δικού μας τρόπου σκέψης, θα τολμούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτή την προσέγγιση, ως πρώιμη επιστημονική.
Ο Ξενοφάνης και ο προσήκων σεβασμός στο Θείο
Με βάση όλα αυτά, ο Ξενοφάνης συμπεραίνει πως είναι αυτονόητο για όλους μας να αποδεχθούμε το Θείο δείχνοντας τον πρέποντα σεβασμό, στα λόγια, στις πράξεις, στις τελετές. Το μόνο κοινό σημείο που μπορούμε να έχουμε με τον Θεό – και αυτό σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο – είναι η σκέψη.
Φανταζόμαστε πως ο Ξενοφάνης σίγουρα θα προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στους ανθρώπους της εποχής του. Φυσικά, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πραγματικά την επίδραση που μπορεί να είχε. Η τομή της σκέψης του, πάντως, είναι για εμάς πολύτιμη και εντυπωσιακή.
Πόσο σίγουρος ήταν ο Ξενοφάνης;
Τα αποσπάσματα που έχουμε αναφέρει μας δίνουν την εντύπωση ότι ο Ξενοφάνης ήταν σίγουρος για την ύπαρξη του ενός Θεού, σίγουρος για τα κατηγορήματά του. Είναι όμως, πραγματικά έτσι;
Ο Ξενοφάνης, όπως αποκαλύπτεται σε άλλα αποσπάσματα, φαίνεται ιδιαίτερα σκεπτικός στο κατά πόσον ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίσει πραγματικά έστω και τα πιο απλά. Οποιοσδήποτε μιλά για Θεούς και άλλα ζητήματα τέτοιου είδους – και εδώ συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του – πολύ απλά δε γνωρίζει, καθώς αυτή η γνώση δεν μπορεί να κατακτηθεί από τον άνθρωπο.
Προχωρά τη σκέψη του ένα βήμα παραπέρα επισημαίνοντας πως ακόμα και εάν έχεις την τύχη να πιστέψεις, στην πραγματικότητα αυτό είναι απλά μια πίστη, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι γνώση.
Ο Ξενοφάνης και το σπουδαίο Φιλοσοφικό βήμα
Αυτή η σύλληψη που πραγματοποιεί ο Ξενοφάνης είναι θεμελιώδους σημασίας για τη Φιλοσοφία. Για πρώτη φορά, τόσο ξεκάθαρα, παρουσιάζεται η διάκριση ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουμε και σε αυτό που γνωρίζουμε.
Αρκεί να θυμηθούμε την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα, η οποία βασίζεται και εξερευνά αυτήν ακριβώς τη διάκριση για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτού του αποσπάσματος.
Ο σκεπτικισμός του απλώνεται και αγγίζει και τις απόψεις που εκφέρει ο ίδιος για το Θείο. Ουσιαστικά εύχεται οι απόψεις αυτές να εισακουστούν σαν να ήταν αληθείς και όχι ως βέβαιες γνώσεις, αφού τέτοιου είδους γνώση δεν είναι προσεγγίσιμη από τον άνθρωπο.
Θα μπορούσαμε να παραφράσουμε τη σκέψη του λέγοντας ότι αν και δεν γνωρίζουμε τίποτα για το Θείο , το Θείο – εφόσον υπάρχει – μπορεί να έχει μόνο τη μορφή που ο ίδιος του δίνει. Δεν μπορεί να είναι ανθρωπομορφικό, να έχει τα ελαττώματα και τις συμπεριφορές μας.
Επομένως, ο Ξενοφάνης αισθάνεται απόλυτα δικαιολογημένος, όταν εξαπολύει την επίθεσή του στην καθιερωμένη – και εδραιωμένη από την ποίηση – εικόνα των Θεών.
Ο Ξενοφάνης και οι μεταγενέστεροι
Ο Ξενοφάνης μας κληροδότησε μια σκέψη, ίχνη της οποίας βρίσκουμε στους μεταγενέστερους. Είδαμε ήδη την επίδραση στον Πλάτωνα. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Αριστοτέλη.
Οι Προσωκρατικοί θα συνεχίσουν στο μονοπάτι που ουσιαστικά αυτός άνοιξε, της διάκρισης ανάμεσα σε αυτό που γνωρίζουμε και σε αυτό που πιστεύουμε. Μπορούμε να μιλήσουμε επομένως για την ανάπτυξη της Γνωσιολογίας σε πρώιμο στάδιο.
Ο Αναξιμένης ακολουθεί χρονολογικά στη σειρά των Προσωκρατικών Φιλοσόφων. Ο δάσκαλός του Αναξίμανδρος άνοιξε τον δρόμο σε μια σκέψη περισσότερο αφαιρετική σε σχέση με τη Φυσιοκρατική και πρακτική προσέγγιση του Θαλή. Ο Αναξιμένης φαίνεται να συνδυάζει τη σκέψη των δύο προγενεστέρων φιλοσόφων. Παρότι συμφωνεί με τον Αναξίμανδρο ότι η πρωταρχική αρχή των πάντων λαμβάνει άπειρη μορφή, δε διστάζει να ταυτίσει αυτή την Αρχή με μια συγκεκριμένη ουσία, τον Αέρα (αήρ)
Ο Αναξιμένης είναι ένας στοχαστής που φιλοσοφικά η σκέψη του είναι συνθετότερη από αυτή του Θαλή. Ακολουθώντας τη σύλληψη του Αναξίμανδρου για τη συνεχή γένεση των στοιχείων, τονίζει ότι η εικόνα του κόσμου μας αλλάζει μέσα από την αλλαγή του πρωταρχικού στοιχείου.
Ο Αέρας
Ο αέρας έχει την ιδιότητα να μεταβάλλεται, να γίνεται είτε πιο πυκνός, είτε πιο αραιός. Καθώς γίνεται λεπτότερος, διαχέεται, ζεσταίνεται και κατά συνέπεια καταλήγει να γίνει φωτιά. Ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, όταν ψύχεται γίνεται άνεμος, μετά συννεφο και τελικά γη και βράχος.
Η Πηγή
Ο Σιμπλίκιος είναι και για τον Αναξιμένη πολύτιμη πηγή. Ας διαβάσουμε τα λόγια του:
Ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος, ο γιος του Ευρύστρατου, αφού έγινε σύντροφος του Αναξίμανδρου, υποστήριξε κι αυτός ότι μία είναι η υποκείμενη φύση των πραγμάτων, και ότι είναι άπειρη. Δεν την άφησε όμως, όπως εκείνος, ακαθόριστη, αλλά την προσδιόρισε λέγοντας ότι είναι ο αέρας. Ο αέρας διαφοροποιείται, ως προς την πυκνότητα και την αραιότητα σε κάθε οντότητα. Όταν αραιώνει γίνεται φωτιά· όταν πυκνώνει γίνεται άνεμος και μετά σύννεφο· όταν πυκνώνει περισσότερο γίνεται νερό, μετά γη, μετά πέτρες. Όλα τα άλλα πράγματα γίνονται από αυτά.
Ο Σιμπλίκιος εδώ παραθέτει τα λόγια που γράφτηκαν μάλλον από τον Θεόφραστο, 250 χρόνια μετά τον Αναξιμένη. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο πιστά αναπαράγεται η σκέψη του Προσωκρατικού Φιλοσόφου, είναι ωστόσο μια πολύτιμη, όσο και σπάνια πηγή.
Η Επιλογή του Αέρα
Οι πηγές παραδίδουν ότι ο Αναξιμένης είχε εντυπωσιασθεί από τη δυνατότητα του Αέρα να μεταβάλλεται και να κυλά. Προφανώς επιλέγοντας τον Αέρα, ως το πρωταρχικό στοιχείο έδινε έμφαση στο δυναμισμό του Φυσικού Κόσμου. Αντίθετες δυνάμεις δημιουργούν μορφές σε μια συνεχόμενη ροή. Εδώ, ο Αναξιμένης είναι πολύ κοντά στη σκέψη του Αναξίμανδρου.
Επίσης, ακολουθεί τη σκέψη του δασκάλου του και στο ότι ο Αέρας παρουσιάζεται στη λειτουργία του πολύ κοντά στο Άπειρον του Αναξίμανδρου. Έχει την ιδιότητα να διαχωρίζει τα πράγματα μεταξύ τους. Προσφέρει τα όρια, τα οποία μας προστατεύουν από το Αρχέγονο Χάος. Δίνει στον Κόσμο μορφή.
Ας μη ξεχνάμε ότι από τα τέσσερα βασικά Στοιχεία, ο Αέρας είναι ο περισσότερο άυλος, μη ορατός και ελεύθερος στην κίνησή του.
Ο Αναξιμένης και η παράδοση των Μιλησίων
Ο Αναξιμένης, όπως βέβαια και ο Θαλής και ο Αναξίμανδρος, επιχειρεί να ερμηνεύσει το Σύμπαν με βάση τα πρωταρχικά, κοσμογονικά στοιχεία. Αυτό είναι βασικό χαρακτηριστικό γενικά της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας και δη των Μιλησίων.
Όπως και οι προγενέστεροι, έτσι και ο Αναξιμένης φαντάστηκε και προσπάθησε να δει τη Γη μέσα στο Σύμπαν. Της απέδωσε σχήμα δίσκου, ο οποίος ισορροπεί πάνω στον Αέρα. Η εικόνα είναι ιδιαίτερα δυνατή, καθώς τίποτα στην καθημερινή εμπειρία δεν επιβεβαίωνε – τουλάχιστον εκείνη την εποχή – ότι ένα συμπαγές, ογκώδες σώμα, όπως η Γη θα μπορούσε να επιπλέει πάνω στον Αέρα.
Ο Αναξιμένης και η Κοσμολογία του
Η εικόνα της Γης σε σχήμα δίσκου, η οποία επιπλέει πάνω στον Αέρα θυμίζει έντονα την αντίστοιχη εικόνα που μας έδωσε ο Θαλής με τη Γη να επιπλέει πάνω στο Νερό, όπως ένα κούτσουρο στο ρεύμα ενός ποταμού. Ο Αναξιμένης εδώ, απομακρύνεται από τη σκέψη του Αναξίμανδρου ότι η Γη στέκει απλά στο κέντρο στου Απείρου χωρίς να χρειάζεται στήριγμα και φαίνεται να συμφωνεί με την Κοσμολογία του Θαλή.
Τα Αστρικά σώματα τα φαντάστηκε να αποτελούνται από φωτιά. Σφαίρες φωτιάς που όπως φύλλα που καίγονται στροβιλίζονται στον άνεμο.
Ενδιαφέρουσα είναι και η περιφορά των Αστρικών σωμάτων, όπως τη φαντάζεται ο Αναξιμένης. Οι πλανήτες, ο Ήλιος και η Σελήνη περιστρέφονται γύρω από τη Γη. Καθώς τα σώματα δεν εκτελούν κίνηση σφαιρική γύρω από τη Γη, αλλά μια κίνηση ημισφαιρική μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως ο Αναξιμένης φανταζόταν τον Κόσμο ως ημισφαιρικό.
Ο Αναξιμένης και η θεωρία του για την Ψυχή
Είναι αναμενόμενο ότι ο Αναξιμένης θεωρούσε ότι η Ψυχή αποτελείται από Αέρα. Η εικόνα μας είναι οικεία. Σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα, η αναπνοή είναι συνώνυμη της ζωτικής ενέργειας της Ψυχής, πιστοποιεί την ύπαρξή της. Η πρώτη σημασία της λέξεως πνεύμα στα Αρχαία Ελληνικά είναι φυσικά αυτή του ανέμου.
Ο Αναξιμένης θα προχωρήσει και σε μια ακόμα παρατήρηση. Όπως το ανθρώπινο σώμα αποτελείται και κυβερνάται από το πρωταρχικό στοιχείο, τον Αέρα, έτσι και το Σύμπαν.
Ο άνθρωπος ως μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος
Την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο αντανακλά τις δυνάμεις του Σύμπαντος θα την συναντήσουμε και σε άλλους στοχαστές. Αυτή την ιδέα είναι περισσότερο δόκιμο να επισημάνουμε ότι τη συναντούμε ολοκληρωμένη στο Μεσαίωνα και βέβαια μέσα σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Αν έχουμε κάτι εδώ, είναι τα πρώτα σπέρματα μιας τέτοιας σκέψης.
Και ο Ηράκλειτος θα ισχυρισθεί μετά τον Αναξιμένη πως τόσο η ψυχή του ανθρώπου, όσο και το Σύμπαν είναι φτιαγμένο και κυβερνάται από τη Φωτιά.
Η παρουσία των Θεών
Στον Θαλή είδαμε πως τα πάντα “πλήρη Θεών”. Στον Αναξίμανδρο και στον Αναξιμένη, τόσο το Άπειρον, όσο και ο Αέρας χαρακτηρίζονται από ιδιότητες που θα τις λέγαμε Θεϊκές. Για τους συγκεκριμένους στοχαστές ο δεσμός με την έννοια των Θεών και της θρησκείας, έστω και χαλαρός υπάρχει ακόμα.
Ο Αναξιμένης, σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, λέγεται ότι αποδεχόταν την ύπαρξη Θεών, οι οποίοι φυσικά προέρχονταν από τον Αέρα.
Ο Ξενοφάνης και η ρήξη
Οι τρεις στοχαστές που έχουμε μελετήσει μέχρι τώρα (Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης) δεν έρχονται σε άμεση ρήξη με τα θρησκευτικά σχήματα. Περισσότερο επιδιώκουν να προβληματίσουν για τις παραδεδεγμένες αξίες της εποχής τους. Η επιδίωξή τους είναι να ερμηνεύσουν στηριζόμενοι στη σκέψη κάτι που τους φέρνει σε μια κριτική στάση, όσον αφορά θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής τους.
Ο επόμενος διανοητής που θα μας απασχολήσει, ο Ξενοφάνης θα επιχειρήσει μια ευθεία επίθεση στην παραδοσιακή θρησκευτική αντίληψη της εποχής του.
Το Ένα και το Πολλαπλό
Η Ελληνική Φιλοσοφία, από τις απαρχές της επιδιώκει να ερμηνεύσει την πολλαπλότητα ανάγοντάς την σε βασικές δομές που ενδεχομένως τη διέπουν. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι είναι μια φιλοσοφία για το Ένα και το Πολλαπλό. Όταν ο Αναξιμένης επισημαίνει πως η αραίωση και η πύκνωση του Ενός στοιχείου, του Αέρα οδηγεί στην ποικιλομορφία του Κόσμου που βιώνουμε, βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το μονοπάτι της σκέψης.
Ταυτόχρονα επιχειρεί να ερμηνεύσει δίνοντάς μας μια μορφή Φυσικού Νόμου με καθολική ισχύ. Αυτή η παράδοση σκέψης θα αντέξει μέχρι τα νεότερα χρόνια. Ας σκεφτούμε τις προσπάθειες ενοποίησης στο χώρο των Φυσικών επιστημών. Πίσω από αυτή τη στάση – φαινομενικά αυτονόητη – κρύβεται μια μακραίωνη παράδοση.
Πιθανή μορφή χάρτη, που φέρεται ότι σχεδίασε ο Αναξίμανδρος
Ο Αναξίμανδρος έζησε και αυτός στον 6ο αιώνα π.Χ. Όπως και για τον Θαλή , ο Αριστοτέλης είναι μια από τις πηγές που έχουμε για τον φιλόσοφο. Για τον Αναξίμανδρο αντλούμε πληροφορίες και από τον Θεόφραστο, τον μαθητή του Αριστοτέλη. Ακολουθώντας το παράδειγμα του δασκάλου του προσπάθησε να συλλέξει αρκετά αποσπάσματα από τους προγενέστερους της εποχής του διανοητές.
Οι ερμηνείες
Ένα πρόβλημα, που αντιμετωπίζει ο μελετητής της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας και δη των Μιλησίων, είναι ότι συχνά η σκέψη του Αριστοτέλη ή του Θεόφραστου έρχεται να ερμηνεύσει και να προκαταλάβει την πιθανή σκέψη των Προσωκρατικών. Αυτό το κάνουμε και εμείς σήμερα και κυρίως σε ασυνείδητο επίπεδο. Στο έργο του “Φυσικά” ο Αριστοτέλης προσπαθεί να ταξινομήσει τους Προσωκρατικούς ανάλογα με τις φυσικές αρχές που πρεσβεύει ο καθένας τους ότι διέπουν τον κόσμο. Κατά αυτόν τον τρόπο, ουσιαστικά αυτό που μας μένει είναι το στοιχείο με το οποίο είναι ταυτισμένος ο κάθε διανοητής.
Μεταγενέστερες Πηγές
Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα υπήρξε ενδιαφέρον για τη σκέψη των Προσωκρατικών. Ωστόσο, και εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μια όσο το δυνατόν ουδέτερη και επιστημονική παρουσίαση της σκέψης τους αλλά περισσότερο για την ερμηνεία μέσα από τη ματιά της τότε εποχής. Αυτά τα έργα, γνωστά ως δοξογραφίες, επιχειρούν κυρίως να ερμηνεύσουν και όχι να αποτυπώσουν. Έτσι, είναι έντονη η τάση μιας απλοποίησης της σκέψης των διανοητών, μιας σχηματικής κατηγοριοποίησης, η οποία όμως δεν αποδίδει σε καμία περίπτωση το εύρος και την πολυπλοκότητα της σκέψης τους. Έχουμε ξαναδεί ότι αυτό που ονομάζουμε Αρχαϊκή σκέψη είναι στην πραγματικότητα ένας κόσμος πολύσημος που δεν χαρακτηρίζεται αναγκαστικά από την Αρχή της Ταυτότητας.
Οι Νεοπλατωνικοί και οι Πατέρες της Εκκλησίας
Ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Σιμπλικιος, ο οποίος θεωρείται σημαντικός σχολιαστής του Αριστοτέλη είναι μια ακόμη πηγή για το έργο των Προσωκρατικών. Οι συγκεκριμένοι διανοητές είναι “αρχαίοι” και για τη δική του εποχή. Μέσα από τα γραπτά του εκφράζει την ανησυχία του πως αυτά τα κείμενα και τα έργα -τα οποία ήταν και τότε δυσεύρετα – θα χαθούν με το πέρασμα του χρόνου. Και οι Πατέρες της εκκλησίας είναι μια πηγή ακόμη, ωστόσο για αυτούς οι Προσωκρατικοί δεν παύουν να είναι εκπρόσωποι του Παγανισμού.
Ο,τιδήποτε μας έρχεται λοιπόν ως μαρτυρία και καταγραφή από άλλους αρχαίους συγγραφείς είναι χρωματισμένο και φιλτραρισμένο μέσα από τη δικής τους ματιά.
Μικρά Βιογραφικά
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που έχουμε στη διάθεσή μας μπορούμε να πούμε ότι ο Αναξίμανδρος ήταν κατά τι νεώτερος από τον Θαλή. Όπως και ο Θαλής, θεωρείται ότι ήταν ικανός στη Φυσική επιστήμη. Αναφέρεται ότι κατασκεύασε και τοποθέτησε έναν πυραμιδοειδή γνώμονα στην Σπάρτη. Πρόκειται για μια μορφή ηλιακού ρολογιού. Αν υπολογίσουμε τις αποστάσεις και την εποχή, το γεγονός ότι έκανε ένα τέτοιο ταξίδι από την Μίλητο στη Σπάρτη είναι σαφής ένδειξη του κύρους και της φήμης του.
Είναι γνωστό, επίσης, ότι έφτιαξε έναν χάρτη του γνωστού κόσμου προσπαθώντας να ενσωματώσει τόσο την ηπειρωτική χώρα, όσο και τη θάλασσα. Σίγουρα, για τους ναυτικούς κατοίκους της Ιωνίας αυτός ο χάρτης θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμος.
Το Άπειρον
Ο Αναξίμανδρος είναι γνωστός για τη θέση του ότι αρχή των πάντων είναι το Άπειρον. Ο Διογένης ο Λαέρτιος , αναφέρει:
“Ο Αναξίμανδρος, ο γιος του Πραξιάδη ισχυρίζονταν ότι αρχή της Φύσης είναι το άπειρον. Θεωρούσε ότι δεν είναι ο αέρας ή το νερό ή ο,τιδήποτε άλλο. Τα μέρη μεταβάλλονται όμως το όλον αμετάβλητο μένει”
Diogenes Laertios II 1 (DK 12 A 1)
Πιθανές ερμηνείες του όρου
Στην καθημερινή μας ομιλία το άπειρον σημαίνει “αυτό που δεν έχει όρια”. Το κατά πόσον ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συλλάβει μια τέτοια έννοια είναι μια άλλη συζήτηση. Σε κάθε περίπτωση ανοιχτή και προϊόν διεπιστημονικής και φιλοσοφικής έρευνας. Στο Άπειρον του Αναξαγόρα έχουν αποδοθεί οι έννοιες “απεριόριστο”, “αχανές” αλλά και “χαοτικό” με την έννοια του άμορφου.
Από όσο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη σκέψη του θα λέγαμε ότι πραγματικά πίστευε πως το σύμπαν διαστέλλεται διαρκώς στο χώρο περιβάλλοντας τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Επίσης, θεωρούσε ότι ήταν αιώνιο και άπειρο και στη χρονική του διάσταση.
Θαλής και Αναξίμανδρος
Κατά τον Θεόφραστο, ο Αναξίμανδρος τίθεται σε αντιδιαστολή με τον Θαλή στο ότι ο δεύτερος δεν εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο στοιχείο για να ερμηνεύσει την αρχή των πάντων. Ο Θαλής στρέφεται στο Νερό, όμως ο Αναξίμανδρος τονίζει πως τα συγκεκριμένα υλικά στοιχεία “χωρίζονται” από το Άπειρον.
Το πρώτο σωζόμενο απόσπασμα
Το πρώτο σωζόμενο απόσπασμα Προσωκρατικού Φιλοσόφου καταγράφηκε από τον Θεόφραστο και στη συνέχεια το αναπαρήγαγε στα γραπτά του ο Σιμπλίκιος. Το παραθέτουμε με τις παραπομπές στο Diels – Kranz . ( Υπάρχει η δυνατότητα να κατεβάσετε το βιβλίο σε διάφορες ψηφιακές μορφές )
Simplikios in Phys., p. 24, 13sq.; Theophrastos, Phys. op. fr. 2 Diels (DK 12 A 9, B 1)
Τα πράγματα, μας λέει ο Αναξίμανδρος, γεννιούνται και χάνονται μέσα στο πλαίσιο της αναγκαιότητας. Τιμωρούνται και αποδίδουν το ένα στο άλλο δικαιοσύνη με βάση τη χρονική τάξη. Ο Σιμπλίκιος σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο Αναξαγόρας μιλά ποιητικά εδώ, αν και γράφει σε πεζό λόγο και όχι έμμετρα. Το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει εγείρει και εξακολουθεί να εγείρει ιδιαίτερες δυσκολίες όσον αφορά την απόδοση και ερμηνεία του.
Θα μπορούσαμε, ωστόσο, να πούμε ότι αυτό που συνάγεται είναι ότι τα διαφορετικά στοιχεία που συγκροτούν την ύλη χωρισμένα από το Άπειρον δημιουργούν και καταστρέφουν το ένα το άλλο. Στο βάθος του χρόνου, όμως, αυτή η πορεία οδηγεί σε μια αρμονία και ισορροπία, την οποία ο Αναξίμανδρος ονομάζει “δικαιοσύνη”.
Εκλεκτικές Συνυποδηλώσεις
Διαβάζοντας κανείς την Πολιτεία του Πλάτωνα διαπιστώνει ότι και εκεί η ισορροπία ανάμεσα στα μέρη της ψυχής, η κατάσταση αρμονίας περιγράφεται και αποδίδεται ως κατάσταση δικαιοσύνης. Επίσης, η τοποθέτηση αυτής της διαδικασίας στο πλαίσιο του χρόνου, πιθανόν έχει σχέση με την κυκλική αντίληψη του χρόνου ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Αρχαϊκή σκέψη και στον Ησίοδο
Κοσμολογία και Κοσμογένεση
Ο Αναξίμανδρος παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα. Κάποια στιγμή μια μπάλα φωτιάς κύκλωσε τον αέρα γύρω από τη Γη. Αυτή η φωτιά περιέβαλε τον αέρα, όπως ο φλοιός περιβάλλει τον κορμό του δέντρου. Στον ουράνιο θόλο έχουν σχηματισθεί κάποια ανοίγματα, τα οποία μας επιτρέπουν να δούμε μέρος των κύκλων της φωτιάς που περιβάλλει τον κόσμο.
Αυτές οι ουράνιες αντανακλάσεις μέσα από τα ανοίγματα είναι τα ουράνια σώματα. Οι φάσεις της Σελήνης, για παράδειγμα, οφείλονται στη συστολή και τη διαστολή των ανοιγμάτων.
Η Σύνδεση με το ‘Απειρον
Για να δούμε τη σχέση αυτής της θεωρίας με τη γενικότερη φιλοσοφία του Αναξίμανδρου πρέπει να εντάξουμε και τις έννοιες του ψυχρού και του θερμού, όπως εμφανίζονται στη σκέψη του. Το ψυχρό μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι ο αέρας, ο οποίος περιβάλλεται από τη φωτιά. Αυτή, φυσικά, είναι το θερμό στοιχείο. Αρχικά, η φωτιά αγκαλιάζει τον αέρα, όπως ο φλοιός τον κορμό του δέντρου. Στη συνέχεια ο αέρας αντιδρά εξαπολύοντας δαχτυλίδια φωτιάς στον χώρο.
Είναι σαφές ότι ο Αναξίμανδρος είναι βαθύτατα γοητευμένος από τις διαμετρικά αντίθετες δυνάμεις που ενεργούν στη Φύση. Οι αντίθετες δυνάμεις συνεχίζουν τον αιώνιο χορό τους, χάρη στο Άπειρον που είναι χωρίς πέρας χωρικό και χρονικό. Το Άπειρον δεν έχει χαρακτηριστικά, δεν έχει κατηγορήματα. Κατά κάποιον τρόπο, όμως, είναι η πηγή και το στήριγμα των όσων έχουν ευδιάκριτα χαρακτηριστικά, όπως ο Αέρας και η Φωτιά.
Παλίντονος Αρμονίη
Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα μοτίβο. Αυτή η σύλληψη μιας σταθερής και αδιάκοπης σύζευξης των αντιθέτων, η οποία βασίζεται σε μια ενότητα που ενυπάρχει στο βάθος, είναι ένα από τα πιο σταθερά μοτίβα της Προσωκρατικής σκέψης. Περισσότερο μας είναι γνωστή αυτή η σκέψη από το έργο του Ηρακλείτου, υπάρχει, ωστόσο, και στον Εμπεδοκλή και βέβαια στη σκέψη του Αναξαγόρα. Ο Αριστοτέλης ο ίδιος θα προσπαθήσει να εξηγήσει τους μηχανισμούς της Φύσης με όρους αντίθεσης και σύνθεσης.
Ουσιαστικά, παρατηρούμε την προσπάθεια των Προσωκρατικών φιλοσόφων να ερμηνεύσουν έναν κόσμο χαοτικό και πολύπλοκο εστιάζοντας σε κάποιες σταθερές, οι οποίες μας βοηθούν να ζήσουμε και να κατανοήσουμε. Αυτή η προσπάθεια θα κορυφωθεί με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αντίθετα, με ό,τι πιστεύουμε πολλές φορές ο κλασικός και επιστημονικός κόσμος δεν είναι αναγκαστικά περισσότερο πολύπλοκος από τον Αρχαϊκό.
Οι πολλαπλοί κόσμοι
Ο Θεόφραστος μας πληροφορεί ότι ο Αναξίμανδρος είχε διατυπώσει την άποψη ότι δεν είναι μόνον ο Αέρας και η Φωτιά που χωρίζονταν από το Άπειρον αλά και κόσμοι ολόκληροι. Φυσικά, η χρονική απόσταση που μας χωρίζει από τον Αναξίμανδρο και το γεγονός ότι πληροφορούμαστε για τη σκέψη του από άλλες πηγές πρέπει να μας κάνει επιφυλακτικούς σχετικά με το νόημα αυτής της ρήσης.
Σε κάθε περίπτωση, οι ερευνητές καταλήγουν σε δύο πιθανές ερμηνείες. Είτε ο Αναξίμανδρος θεωρούσε πως είναι άπειρος ο αριθμός των κόσμων, όπως αυτός που ζούμε, είτε ότι έχουμε μια άπειρη διαδοχή κύκλων του δικού μας κόσμου.
Αέναος Κύκλος
Η άποψη ότι βρισκόμαστε κοντά σε μια νοητική σύλληψη, η οποία περιγράφει τον κόσμο μας να κινείται σε μια αέναη κυκλική πορεία είναι κοντά στη σκέψη των αρχαίων. Μας παραδίδεται ότι ο ίδιος ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι ο κόσμος μας αποξηραίνεται καθώς η ζέστη του ήλιου κάνει το νερό ατμό και αυτό με τη σειρά του γίνεται αέρας.
Τα πρώτα έμβια όντα
Ο Αναξίμανδρος μας είναι γνωστός και για την θεωρία που διατύπωσε σχετικά με τη δημιουργία των πρώτων όντων. Τα πρώτα ζώα λοιπόν, αναπτύχθηκαν μέσα σε ένα κουκούλι υγρασίας και μέσα από αυτό βγήκαν έτοιμα να ζήσουν στο φως του ήλιου. Ο άνθρωπος ειδικά, αναπτύχθηκε μέσα στο εσωτερικό ψαριού και έτοιμος ως ολοκληρωμένος ενήλικας βγήκε έξω στον κόσμο.
Πολλά μπορούμε να πούμε εδώ. Κατ’αρχάς έχουμε ίσως μια παραλλαγή του μύθου του αυτοχθονισμού , σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος ξεπηδά έτοιμος να ζήσει μέσα από τη γη. Ίσως να έχουμε και μια προσπάθεια να ενσωματώσει την άποψη του Θαλή για το πρωταρχικό στοιχείο, το Νερό στη δική του θεωρία.
Το άλμα της σκέψης
Συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι με τον Αναξίμανδρο είναι σαφής η πορεία της φιλοσοφικής σκέψης σε περισσότερο αφηρημένες δομές. Ο λίγο προγενέστερος Θαλής κινείται σε πιο πρακτικό περιβάλλον, χαρακτηρίζεται από την προσήλωση στο συγκεκριμένο. Το Άπειρον του Αναξίμανδρου είναι ένα άλμα προς την αφηρημένη σκέψη. Δεν προκύπτει από την παρατήρηση, αλλά είναι προϊόν μιας αφαιρετικής νοητικής διεργασίας.
Ακόμα και η εξήγηση της θέσεως της Γης στο σύμπαν είναι ενδιαφέρουσα προς την κατεύθυνση αυτή. Κατά τον Αναξίμανδρο η Γη είναι ένας κύλινδρος. Εμείς οι άνθρωποι και ο κόσμος μας βρισκόμαστε στην άνω επιφάνεια του κυλίνδρου. Ο Αναξιμανδρος, μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης, επεχείρησε να εξηγήσει τον λόγο για τον οποίο ο κύλινδρος μένει στη θέση του, χωρίς να μετακινείται.
Η απάντηση που έδωσε είναι ότι η Γη βρίσκεται στο μέσον του σύμπαντος, επομένως δεν έχει λόγο να μετακινηθεί.Το ενδιαφέρον εδώ, είναι φυσικά το γεγονός ότι ο Αναξίμανδρος ψάχνει να βρει λόγο, να θεμελιώσει λογικά μέσα από εσωτερικά αναγκαιότητα μια φυσική συμπεριφορά.
Αναξιμένης
Η πορεία μας ξεκίνησε με τον Θαλή. Στη συνέχεια, ήρθαμε σε επαφή με τη σκέψη του Αναξίμανδρου. Ο επόμενος στη σειρά των Προσωκρατικών είναι ο Αναξιμένης. Η παράδοση τον χαρακτηρίζει μαθητή του Αναξίμανδρου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία στην Ελληνική γλώσσα
Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
von Fritz, Kurt, «Ο νους του Αναξαγόρα», Μετάφρ. Δημήτρης Ηλιόπουλος, Εποπτεία 95 (1984), 983-994.
G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.361-389
Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 342-351, ISBN 978-618-5139-32-2
Ο Θαλής από τη Μίλητο είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συναντά ο μελετητής στην πορεία του σε ό,τι ονομάζουμε Προσωκρατική σκέψη. Ο όρος δεν αποδίδει την ιστορική πραγματικότητα, καθώς πολλοί από τους εν λόγω διανοητές ήταν σύγχρονοι με τον Σωκράτη. Στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών ο όρος “Πρώιμη Ελληνική Φιλοσοφία” θεωρείται πλέον περισσότερο δόκιμος. Καθώς, όμως, είμαστε εξοικειωμένοι με τον συλλογικό όρο ” Προσωκρατικοί ” πολλές φορές θα εμφανιστεί στα κείμενά μας.
Ιωνία: Η πρώτη ακτή
Η Ιωνία αποικήθηκε γύρω στο 1100 π.Χ., μετά την εισβολή των Δωριέων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το όνομα Ιωνία αποδίδεται στον μυθολογικό αρχηγό των αποικιστών τον Ίωνα. Πολύ σύντομα η περιοχή γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρις στο εμπόριο και τη ναυτιλία.
Η Μίλητος, η πατρίδα του Θαλή ήταν από τις πλέον επιτυχημένες πόλεις στην αρχαία Ιωνία. Αποικία των Αθηναίων, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τις ομοιότητες ανάμεσα στην Ιωνική και την Αττική διάλεκτο. Η Μίλητος απέκτησε τις δικές της αποικίες, οι οποίες εκτείνονταν σε ένα εύρος από την Ιταλία έως τη Μαύρη Θάλασσα.
Οι ιδέες ταξιδεύουν
Η Μίλητος ήταν σταυροδρόμι εμπορίου και κατ’ επέκταση ιδεών. Αρκετοί μελετητές ανακαλύπτουν ομοιότητες με την Αιγυπτιακή και Ανατολική εν γένει παράδοση. Για παράδειγμα, αποδίδεται στον Θαλή η πρόβλεψη για μια ηλιακή έκλειψη, η οποία έλαβε χώρα το 585 π.Χ. Στην περίπτωση που όντως συνέβη το γεγονός, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο φιλόσοφος είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει Βαβυλωνιακούς αστρονομικούς χάρτες. Υπάρχουν και αρκετές ενδείξεις ότι ο ίδιος ταξίδεψε στην Αίγυπτο.
Η Πολιτική δράση
Ο φιλόσοφος τόσο στην Αρχαία Ελληνική παράδοση, όσο και αργότερα στη Ρωμαϊκή όφειλε να μην είναι μόνο θεωρητικός αλλά πολύ περισσότερο να στηρίζει με την πράξη του όσα πρέσβευε. Ο Θαλής είχε συλλάβει την αναγκαιότητα της ενοποίησης όλων των πόλεων της Ιωνίας σε μια πολιτική και στρατιωτική αμφικτυονία, η οποία θα τους έδινε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τον Περσικό επεκτατισμό. Λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Θαλή, οι πόλεις της Ιωνίας βρέθηκαν κάτω από τον Περσικό ζυγό. Δεν είναι τυχαίο ότι ονομάστηκε ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαιότητας. Και ο Σόλων απέκτησε αυτόν τον τίτλο μέσα από τη συμμετοχή του στα κοινά.
Τα Αποσπάσματα
Γενικά για τους Προσωκρατικούς όπως και για κάποιους Λυρικούς ποιητές είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε σε αποσπάσματα που μας έχουν σωθεί, σπαράγματα. Στην πραγματικότητα προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε τη σκέψη τους μέσα από μικρά κείμενα αντιγραφέων που και αυτοί τα παρέλαβαν από προγενέστερους αντιγραφείς. Η αλυσίδα καταλήγει σε αρχαίους συγγραφείς οι οποίοι είτε μας παρουσιάζουν τη δική τους εκδοχή για τη σκέψη του διανοητή είτε παραθέτουν επακριβώς τα λόγια του, ειδικά αν ο λόγος του είναι έμμετρος. Άρα, σε μεγάλο βαθμό βασιζόμαστε σε παραφράσεις.
Ο Αριστοτέλης ως πηγή
Μία από τις βασικές πηγές για την Προσωκρατική φιλοσοφία είναι ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, δεν είναι ιστορικός της Φιλοσοφίας. Παρατηρούμε ότι συχνά αναμειγνύει τα αποσπάσματα με μια ερμηνεία δική του. Έτσι, έχουμε περισσότερο την άποψη του Αριστοτέλη για το τι πίστευε ο ίδιος πως ήταν οι απόψεις τους και όχι το κείμενο καθ’αυτό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αριστοτελικής έννοιας της “ευδαιμονίας” και ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται η ίδια έννοια τόσο στον Ηράκλειτο, όσο και στον Δημόκριτο.
Ο Θαλής ως “επιστήμων”
Ο Θαλής είχε αναπτύξει ενδιαφέρον για την Αστρονομία. Επίσης, ήταν ξεκάθαρο από αφηγήσεις που μας έχουν σωθεί από διαφορετικές πηγές ότι ενδιαφέρονταν για αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα “φυσικές επιστήμες”. Κάποιες πηγές αναφέρουν πως είχε γράψει και ένα βιβλίο για τη ναυσιπλοΐα. Με λίγα λόγια ήταν ένα ανήσυχο, όσο και πρακτικό πνεύμα.
Με δεδομένο πως Φιλοσοφία και πρωτοεπιστήμη ήταν αξεχώριστες εκείνη την εποχή θα μπορούσαμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε τον Θαλή ως τον πρώτο Φιλόσοφο. Ο Θαλής είναι ο πρώτος ο οποίος απολαμβάνει της αποδοχής των συγχρόνων του, ως διανοητής που βασίζεται στη λογική ανάλυση.
Όμηρος και Ησίοδος
Αυτός ήταν και ο τρόπος με τον οποίο συνηθίζαμε να προσεγγίζουμε την Προσωκρατική Φιλοσοφία. Από τη μια η κοινωνία του Μύθου εκπροσωπούμενη από τον Όμηρο και τον Ησίοδο και από την άλλη οι πρώτοι εκπρόσωποι της κοινωνίας του Λόγου, οι Προσωκρατικοί. Σήμερα, αυτή η αντίληψη για τον Αρχαϊκό κόσμο καταρρίπτεται. Σε καμία περίπτωση δεν έχουμε πέρασμα από μια κοινωνία που δεν έχει Λόγο σε μια κοινωνία που έχει.
Αντίθετα, αυτό που ονομάζουμε Μύθο έχει τη δική του λογική και είναι περισσότερο ένας τρόπος με τον οποίο ο Αρχαϊκός άνθρωπος ερμηνεύει και παρουσιάζει τον κόσμο του. Όπως εξαιρετικά έδειξε ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης έχουμε να κάνουμε με μια δομή, η οποία όχι μόνο δεν στερείται Λόγου, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα.
Το Επιχείρημα
Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε τους Προσωκρατικούς ως μια ξεχωριστή ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά είναι να επισημάνουμε ότι η σκέψη τους επιδιώκει να βασιστεί σε έναν νέο Λόγο, στον Λόγο του Επιχειρήματος. Πρώτος ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να ανασυνθέσει τη σκέψη τους μας παρουσιάζει μια διαδρομή σκέψης που βασίζεται στο επιχείρημα. Κάτι τέτοιο δεν το βρίσκουμε στον Όμηρο ή τον Ησίοδο οι οποίοι προσεγγίζουν τα πράγματα περισσότερο με τη μορφή μια συνεχόμενης ροής, του “καταλέγειν” . Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κατάλογος των Νεών στην Ιλιάδα.
Η Σκέψη του Θαλή
Αυτό που είναι περισσότερο γνωστό για τον Θαλή είναι ότι θεωρούσε το νερό ως το πρωταρχικό στοιχείο. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο Θαλής θεωρούσε ότι ο κόσμος επέπλεε πάνω σε υδάτινη επιφάνεια, όπως ένα κομμάτι ξύλο πάνω στο νερό. Μια τέτοια αντίληψη σε πρώτη ανάγνωση δε φαίνεται να διαφέρει από μια Θεολογική ή Μυθική ανάγνωση σαν αυτές που συναντάμε στον Όμηρο. Πράγματι, κατά τον Όμηρο ο ουρανός είναι ένας θόλος και ο κόσμος απλά ένας δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό. Η πρώτη πηγή των πάντων είναι ο Ωκεανός:
“ποταμοίο ρέεθρα Ωκεανοίο, ός περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται”
(ο ποταμός Ωκεανός με τα ρεύματά του υφίσταται ως πηγή της γένεσης όλων
των όντων)
Ιλιάδα, Ξ, 246
Η κοσμική αρχή
Ο Αριστοτέλης κάνει μια ακόμα επισήμανση. Αναφέρει ότι για τον Θαλή το νερό ήταν μια κοσμική αρχή. Παρακολουθώντας και τη σκέψη των μεταγενέστερων Προσωκρατικών μπορούμε να θεωρήσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια ροή επιχειρημάτων. Γενικά, οι Προσωκρατικοί εξέφραζαν την άποψη ότι τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος ο αισθητός κόσμος προέρχονται από τη συμπύκνωση ή την αραίωση κάποιων ελάχιστων βασικών στοιχείων.
Είναι πιθανό ο Θαλής να παρατήρησε τις μεταμορφώσεις των όντων όταν το νερό εισέρχεται, φεύγει ή εξατμίζεται και με βάση την παρατήρηση να κατέληξε στο συμπέρασμά του έχοντας ως βάση τον νέο Λόγο, αυτόν του επιχειρήματος. Ουσιαστικά, παρατηρώντας τη μεταμόρφωση που προκαλεί το νερό ο φιλόσοφος πρόσφερε μια νέα για την εποχή εξήγηση της λειτουργίας της ύλης βασιζόμενος στην παρατήρηση και το επιχείρημα.
Η Μορφή του Επιχειρήματος
Με άλλα λόγια είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσον ο Θαλής θεωρούσε ότι τα πάντα είναι κυριολεκτικά φτιαγμένα από νερό, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Αυτό που επισημαίνει είναι την κίνηση και τη σημασία του βασικού στοιχείου. Σε αυτή την περίπτωση η σκέψη συγκροτείται με τη μορφή συλλογισμού, ο οποίος, όπως διαπιστώσαμε ήδη, βασίζεται σε παρατήρηση του φυσικού κόσμου.
Κεχριμπάρι
Παρατηρώντας τον μαγνήτη λίθο και το ήλεκτρον (κεχριμπάρι) ο Θαλής θεωρείται ότι ανακάλυψε εμπειρικά το φαινόμενο του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Μέσα από την παρατήρηση του γεγονότος ότι το ήλεκτρον έχει τη δυνατότητα να τραβήξει κοντά του αντικείμενα ο Θαλής προχώρησε στην επισήμανση πως τα πάντα έχουν ψυχή.
Κίνηση και Ψυχή
«Αλλά και άψυχα ψυχήν έχειν οπωσούν εκ της μαγνήτιδος και του ηλέκτρου.”
Ο Αριστοτέλης και πάλι επισημαίνει ότι οι φιλόσοφοι ταυτίζουν την ψυχή με την κίνηση. Ο μαγνήτης και το φορτισμένο κεχριμπάρι προκαλούν κίνηση στα πράγματα. Έχουν ψυχή λοιπόν, που είναι και η αιτία της κίνησης του σίδερου προς τον μαγνήτη. Η ψυχή συνδέεται με τους Θεούς. Επομένως, όλα πλήρη Θεών.
Ο νέος Λόγος
Σε αυτό το σημείο δεν εξετάζουμε την πειστικότητα του πιθανού επιχειρήματος, όπως εμείς το συγκροτούμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να λάβουμε υπόψη ότι πιθανόν με τον Θαλή περνάμε σε έναν τρόπο ερμηνείας του κόσμου μας. Τα αποσπάσματα δε μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Κάτι που θα μπορέσουμε να κάνουμε μελετώντας μεταγενέστερους στοχαστές. Εκεί, το πέρασμα είναι πιο ξεκάθαρο.
Αναξίμανδρος
Στη συνέχεια της διαδρομής μας στην Προσωκρατική Φιλοσοφία θα συναντήσουμε τον Αναξίμανδρο και τη σκέψη του.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
Πόταγα, Άννα, «Η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του Θαλή». Φιλοσοφία 17-18 (1987-1988), 220-232.
Παπαλάς Αντώνιος Ι., «Η ναυτική αστρολογία του Θαλή». Μετάφρ. Βούλα Τσούνα. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2 (1985), 279-282.
G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.89-109
Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 255-260, ISBN 978-618-5139-32-2
Ιωάννης Μουρατίδης Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία
Σωτήρης Χ. Γκουντουβάς, “Γεωμετρικές Διαδρομές”, Αθήνα 2015
Για μια πληρέστερη ανάλυση της Αρχαϊκής σκέψης:
La Pensée de Parménide (Lambros Couloumbaritsis) http://www.eurorgan.be/collection-ousia/la-pensee-de-parmenide/
