• By Μάκης Τσελέντης
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία

Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε στην αυγή της Δυτικής σκέψης και φιλοσοφίας.  Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι στα σπαράγματα, που έχουν φτάσει ως εμάς η διάκριση ανάμεσα στην ποίηση, τη φιλοσοφία και την επιστήμη δεν είναι εύκολα διακριτή. Έτσι, τα σύμβολα στην Προσωκρατική φιλοσοφία χρησιμοποιούνται συχνά και βοηθούν στη σκιαγράφηση της σκέψης των διανοητών. Ο Ξενοφάνης γράφει έμμετρα. Τα θέματά του είναι φιλοσοφικά. Το ίδιο συμβαίνει με τον Παρμενίδη. Η εξαιρετικής σημασίας σύλληψή του αποτυπώνεται σε ποιητική μορφή. Τα σύμβολα και οι εικόνες, λοιπόν,  έρχονται εύκολα στο λόγο αυτών των υπέροχων διανοητών. Αποτυπώνουν τη δική τους αντίληψη, σχεδιάζουν τον κόσμο με τα δικά τους χρώματα.

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι τρεις διανοητές

Η λύρα, η σφαίρα και η καρδιά λειτουργούν ως σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία. Ο Ηράκλειτος χρησιμοποιεί τη λύρα, ο Παρμενίδης τη σφαίρα και ο Εμπεδοκλής την καρδιά. Μέσω αυτής της επιλογής επιχειρούν να μεταδώσουν την αντίληψή τους για τη μορφή του κόσμου, όπως τη συλλαμβάνουν μέσα από την εικόνα των τριών συμβόλων.

Σύμβολα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία – Οι Κοσμολογικές Αρχές

Μελετώντας την Ελληνική κοσμολογία ερχόμαστε σε επαφή με δύο βασικές αρχές: την αρχή του κυκλικού γίγνεσθαι και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων. Οι αρχαίοι Έλληνες παρατηρούσαν την εναλλαγή των εποχών. Σε μια εποχή που δεν υπήρχε ίχνος ρύπανσης, ήταν επόμενο οι εποχές να έρχονται και να παρέρχονται χωρίς καμία σχεδόν αλλαγή. Αυτό εδραίωσε την πίστη ότι αυτός ο κύκλος είναι αέναος και, ακόμη, ότι αποδεικνύει την τελειότητα της Φύσης.

Ο Ηράκλειτος παρατηρεί αυτή τη ροή και στη δική του σκέψη σχηματοποιείται με τον ακόλουθο τρόπο: Η μεταβολή είναι η σταθερά της Φύσης. Ωστόσο, αν παρατηρήσουμε από πιο κοντά θα δούμε ότι κάτι που μεταβάλλεται και λαμβάνει μια άλλη μορφή έχει και τη δυνατότητα να επανέλθει στην προγενέστερη κατάσταση. Το νερό μπορεί να μεταβληθεί και να γίνει πάγος, στη συνέχεια, όμως, μπορεί να ξαναγίνει νερό. Άρα, ό,τι μεταβάλλεται στην ουσία του είναι το ίδιο.

Το σημείο αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον καθώς διαπιστώνουμε ότι ο Ηράκλειτος δεν είναι τόσο μακριά από τον Παρμενίδη, όσο η παραδοσιακή ανάγνωση – επηρεασμένη από τον Πλάτωνα – αφήνει να διαφανεί.

Η πολλαπλότητα των κόσμων εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της φιλοσοφικής διερεύνησης του Ενός και του Πολλαπλού. Ας αναφέρουμε, απλά, ότι ο αρχαϊκός άνθρωπος ζει σε μια πραγματικότητα πολλαπλή, καθώς ζώντες, θεοί, πνεύματα, νεκροί ζουν σε ένα παρόν μόνιμο, λαμπερό.

Η λύρα του Ηρακλείτου

Ο Ηράκλειτος συγκρίνει τη Φύση με μια λύρα. Μέσα στη λειτουργία της λύρας διακρίνει τόσο την κυκλικότητα του γίγνεσθαι, όσο και την πολλαπλότητα των κόσμων. Η σκέψη του Ηρακλείτου συγκροτείται γύρω από την παλίντονον αρμονίην, την αρμονία των αντιθέτων. Στη λύρα μπορούμε να εντοπίσουμε:

• Την εναλλαγή των χορδών. Κάποιες παράγουν ήχο πιο οξύ, κάποιες αμβλύ. Αυτή μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μια μεταφορά για την αρμονία των αντιθέτων.
• Το πλήθος των χορδών το οποίο παραπέμπει ως μεταφορά στην πολλαπλότητα των κόσμων
• Τέλος, τη δόνηση των χορδών – τη μετακίνηση και, τελικά, την επιστροφή τους στην αρχική θέση – η οποία μπορεί να θεωρηθεί ότι παραπέμπει στη θεωρία της Αέναης Επιστροφής.

Η Σφαίρα του Παρμενίδη

Ο Παρμενίδης μας δίνει μια άλλη εικόνα του κόσμου. Παρουσιάζει την εικόνα της Σφαίρας. Η Φύση αποτελείται από επάλληλες σφαίρες, οι οποίες περικλείονται από την ανώτερη σφαίρα. Τον κλειστό και ακίνητο ουράνιο θόλο. Η Φύση δεν αποτελείται από Νερό, όπως υποστήριζε ο Θαλής, ούτε δημιουργείται από τη Φωτιά, όπως άφηνε να διαφανεί ο Ηράκλειτος. Τα τέσσερα βασικά στοιχεία – Γη, Νερό, Αέρας, Φωτιά – απουσιάζουν στη σκέψη του Παρμενίδη. Το υπέρτατο Όν δημιουργεί τα πάντα, είναι το μόνο αληθές και με τον ίδιο τρόπο που ένα διαμάντι είναι στο βάθος του άνθρακας, έτσι και η Φύση είναι το Όν.

Η μεταφορά της καρδιάς στον Εμπεδοκλή

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η σύνθεση που μας παρουσιάζει ο Εμπεδοκλής. Η Ηρακλείτεια σύνθεση των αντιθέτων μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στη θαυμάσια σύλληψη των δύο αντιθέτων δυνάμεων που κατά τον Εμπεδοκλή συγκροτούν τον ρυθμό του Κόσμου: η Φιλότης και το Νείκος. Σε μια ελεύθερη απόδοση, η έλξη και η απώθηση. Χρησιμοποιώντας τη μεταφορά της καρδιάς θα τονίσει ότι ο Κοσμικός ρυθμός συγκροτείται από τη συστολή (Φιλότης) και τη διαστολή (Νεικος). Η εικόνα θυμίζει τον κύκλο της αναπνοής και θα λέγαμε ότι υπάρχει αναλογία και με αντίστοιχη Ινδουιστική προσέγγιση και σίγουρα με φιλοσοφίες του Zen.

Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί η Φιλότης, τότε όλα είναι αρμονικά συγκερασμένα και συγκροτούν μια τέλεια Σφαίρα. Αυτή η Σφαίρα κατονομάζεται ως ο Θεός Σφαίρος. Και εδώ, βέβαια, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθούμε την επίδραση της Παρμενίδειας σκέψης.

Όταν στον Κοσμικό ρυθμό επικρατεί το Νείκος, ο Θεός Σφαίρος δεν παρουσιάζει την τέλεια εικόνα που είχε στο προγενέστερο στάδιο. Η ύλη έχει διαμελιστεί στα βασικά της σημεία. Η εικόνα θυμίζει πολύ τη σύλληψη του Δημοκρίτου για τα βασικά σωματίδια της ύλης, τα άτομα.

Οι κύκλοι αυτοί διαρκούν και αναπτύσσονται σταδιακά μέχρις ότου φτάσουν στην ακραία κατάστασή τους. Στο μέσο διάστημα, μορφές συγκροτούνται και χάνονται.

Παρατηρούμε και εδώ τη βασική αρχή της αέναης επιστροφής, όπως επίσης και την αρχή της πολλαπλότητας των κόσμων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• G.S. Kirk, J.E. Raven and M. Schofield, eds., The Presocratic Philosophers, 2nd edition, (Cambridge, 1983)
• Νίκος Ράπτης ,  Οι έννοιες της Φιλότητας και του Νείκους στο έργο του Εμπεδοκλή
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης , Ιστορία της Αρχαίας και Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Εξάντας, Μετάφραση: Ευγενία Γραμματικοπούλου
• Couloubaritsis Lambros, La Pensée de Parménide, Editions Ousia

• By Μάκης Τσελέντης
• Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία, Φιλοσοφία

Προσωκρατική Σκέψη: Γοητευτική και πολύσημη

Η Προσωκρατική σκέψη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Μάλιστα, σήμερα, που ερχόμαστε σε επαφή με την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα – ως σταθερά του Σύμπαντος και της Ζωής – η συμβολή της Προσωκρατικής σκέψης είναι πολύτιμη. Στις απόπειρες ερμηνείας, ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι ο Αρχαϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυσημία και να είμαστε προσεκτικοί. Ας μη ξεχνάμε πως για πολλούς διανοητές ελάχιστα είναι τα κείμενα που έχουν διασωθεί. Κάποιες φορές ερμηνεύουμε ανασυγκροτώντας και υποθέτοντας.

Οι Βασικοί Άξονες – Το Ένα και το Πολλαπλό

Μελετώντας την Προσωκρατική σκέψη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς άξονες, κάποια βασικά θέματα, τα οποία απασχολούν τους διανοητές. Το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού είναι το πρώτο από αυτά. Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε με το ερώτημα κατά πόσον είναι δυνατόν μια βασική ουσία να είναι η αιτία της πολλαπλότητας που συναντούμε γύρω μας.

Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Θαλή το στοιχείο αυτό ήταν το Νερό, για τον Αναξίμανδρο το Άπειρον, για τον Αναξιμένη ο Αήρ και για τον Ξενοφάνη η σύλληψη του ενός Θεού. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτή δεν είναι παρά μια σχηματική απόδοση μιας πολύσημης σκέψης.Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί τη φιλοσοφία.

Σήμερα, μιλούμε πλέον για την πολυπλοκότητα του κόσμου. Οργανισμοί όπως το ινστιτούτο της Santa Fe μελετούν διεπιστημονικά την πολυπλοκότητα και την αρχή αυτής της τάσης μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στους Προσωκρατικούς.

Η Ροή και η Σταθερότητα

Την Προσωκρατική σκέψη απασχολεί έντονα και το ζήτημα της ροής (κίνησης) και της σταθερότητας (ακινησίας). Θα συνοψίζαμε αυτόν τον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα: Γύρω μας, ακόμα και αυτά που φαίνονται να είναι σταθερά αλλάζουν. Ένα βουνό υφίσταται κατολισθήσεις, η βροχή λειαίνει τον βράχο με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, κάτι μοιάζει να μένει σταθερό, κάτι τους προσδίδει ταυτότητα. Πόσο πραγματική είναι η συνεχής αλλαγή, πόσο πραγματική η ακίνητη ουσία; Και κυρίως ποια είναι η μεταξύ τους διαλεκτική σχέση;

Η Σχετικότητα – Η θέση του Παρατηρητή

Το προηγούμενο ερώτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρώιμη μορφή γνωσιολογικής διερεύνησης. Οι αρχές που συγκροτούμε, η θέαση του κόσμου είναι πραγματική, απόλυτη και αντικειμενική ή μήπως καθορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά τόσο ως άτομο, όσο και ως ανθρώπινο είδος;

Προσωκρατική Σκέψη: Η γοητεία και η πολυσημία της

Η γοητεία που ασκεί η Προσωκρατική σκέψη δεν είναι τυχαία. Καταρχάς, όταν διαβάζουμε τα σπαράγματα που έχουν φτάσει ως εμάς, αισθανόμαστε ότι είμαστε στην αυγή της δυτικής – τουλάχιστον – σκέψης. Όλα είναι νέα, καθαρά και λούζονται στο φως της Ιωνίας. Οι διανοητές βρίσκονται στο σημείο που φιλοσοφία, μυθολογική αφήγηση, ποίηση και επιστήμη είναι σχεδόν αξεχώριστες.

Αυτοί είναι οι πρώτοι, που θα βάλουν τις βάσεις για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Σήμερα, η εξειδίκευση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κείμενα φιλοσοφικά, απροσπέλαστα για τον μη επαγγελματία φιλόσοφο. Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε τρόπον τινά σε μια Παραδείσια κατάσταση. Έχουμε την αίσθηση του Όλου, την αίσθηση της Πηγής.

Προσωκρατική σκέψη: Ο κίνδυνος της προβολής

Αυτή η γοητεία των Προσωκρατικών πρέπει να κάνει τον μελετητή προσεκτικό στις πιθανές ερμηνείες του. Όπως προαναφέρθηκε δεν έχουμε κανένα έργο αυτών των διανοητών ολόκληρο στα χέρια μας. Για τους περισσότερους σπαράγματα και, μάλιστα, σπαράγματα που έχουν διασωθεί από άλλους πολύ μεταγενέστερούς τους συγγραφείς.

Ο κίνδυνος, λοιπόν, και εμείς να προβάλλουμε τη δική μας σκέψη σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό μας είναι υπαρκτός. Το ίδιο σε ένα βαθμό έχει κάνει και ο Πλάτωνας, όταν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Παρμενίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης σε κάποια άλλα σημεία.

Σε κάθε περίπτωση, η επαφή με τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών μας κάνει να νιώθουμε πως βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον που ο άνεμος της δημιουργικότητας φυσά νέος και δυνατός. Ο κατακερματισμός των επιστημών του ανθρώπου, της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν έχει πραγματοποιηθεί. Ο διανοητής είναι ελεύθερος να κινηθεί και να επιλέξει τη μορφή της έκφρασής του. Το σύμπαν ακόμα είναι ένα θαύμα.

• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης, Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία, Φιλοσοφία

Θαλής

Θαλής: Πάντα πλήρη θεών και δαιμόνων

Ο Θαλής από τη Μίλητο είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συναντά ο μελετητής στην πορεία του σε ό,τι ονομάζουμε Προσωκρατική σκέψη. Ο όρος δεν αποδίδει την ιστορική πραγματικότητα, καθώς πολλοί από τους εν λόγω διανοητές ήταν σύγχρονοι με τον Σωκράτη. Στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών ο όρος “Πρώιμη Ελληνική Φιλοσοφία” θεωρείται πλέον περισσότερο δόκιμος. Καθώς, όμως, είμαστε εξοικειωμένοι με τον συλλογικό όρο ” Προσωκρατικοί ” πολλές φορές θα εμφανιστεί στα κείμενά μας.

Ιωνία: Η πρώτη ακτή

Η Ιωνία αποικήθηκε γύρω στο 1100 π.Χ., μετά την εισβολή των Δωριέων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το όνομα Ιωνία αποδίδεται στον μυθολογικό αρχηγό των αποικιστών τον Ίωνα. Πολύ σύντομα η περιοχή γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρις στο εμπόριο και τη ναυτιλία.

Η Μίλητος, η πατρίδα του Θαλή ήταν από τις πλέον επιτυχημένες πόλεις στην αρχαία Ιωνία. Αποικία των Αθηναίων, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τις ομοιότητες ανάμεσα στην Ιωνική και την Αττική διάλεκτο. Η Μίλητος απέκτησε τις δικές της αποικίες, οι οποίες εκτείνονταν σε ένα εύρος από την Ιταλία έως τη  Μαύρη Θάλασσα.

Οι ιδέες ταξιδεύουν

Η Μίλητος ήταν σταυροδρόμι εμπορίου και κατ’ επέκταση ιδεών. Αρκετοί μελετητές ανακαλύπτουν ομοιότητες με την Αιγυπτιακή και Ανατολική εν γένει παράδοση. Για παράδειγμα, αποδίδεται στον Θαλή η πρόβλεψη για μια ηλιακή έκλειψη, η οποία έλαβε χώρα το 585 π.Χ. Στην περίπτωση που όντως συνέβη το γεγονός, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο φιλόσοφος είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει Βαβυλωνιακούς αστρονομικούς χάρτες. Υπάρχουν και αρκετές ενδείξεις ότι ο ίδιος ταξίδεψε στην Αίγυπτο.

Η Πολιτική δράση

Ο φιλόσοφος τόσο στην Αρχαία Ελληνική παράδοση, όσο και αργότερα στη Ρωμαϊκή όφειλε να μην είναι μόνο θεωρητικός αλλά πολύ περισσότερο να στηρίζει με την πράξη του όσα πρέσβευε. Ο Θαλής είχε συλλάβει την αναγκαιότητα της ενοποίησης όλων των πόλεων της Ιωνίας σε μια πολιτική και στρατιωτική αμφικτυονία, η οποία θα τους έδινε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τον Περσικό επεκτατισμό. Λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Θαλή, οι πόλεις της Ιωνίας βρέθηκαν κάτω από τον Περσικό ζυγό. Δεν είναι τυχαίο ότι ονομάστηκε ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαιότητας.  Και ο Σόλων απέκτησε αυτόν τον τίτλο μέσα από τη συμμετοχή του στα κοινά.

Τα Αποσπάσματα

Γενικά για τους Προσωκρατικούς όπως και για κάποιους Λυρικούς ποιητές είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε σε αποσπάσματα που μας έχουν σωθεί, σπαράγματα. Στην πραγματικότητα προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε τη σκέψη τους μέσα από μικρά κείμενα αντιγραφέων που και αυτοί τα παρέλαβαν από προγενέστερους αντιγραφείς. Η αλυσίδα καταλήγει σε αρχαίους συγγραφείς οι οποίοι είτε μας παρουσιάζουν τη δική τους εκδοχή για τη σκέψη του διανοητή είτε παραθέτουν επακριβώς τα λόγια του, ειδικά αν ο λόγος του είναι έμμετρος. Άρα, σε μεγάλο βαθμό βασιζόμαστε σε παραφράσεις.

Ο Αριστοτέλης ως πηγή

Μία από τις βασικές πηγές για την Προσωκρατική φιλοσοφία είναι ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, δεν είναι ιστορικός της Φιλοσοφίας. Παρατηρούμε ότι συχνά αναμειγνύει τα αποσπάσματα με μια ερμηνεία δική του. Έτσι, έχουμε περισσότερο την άποψη του Αριστοτέλη για το τι πίστευε ο ίδιος πως ήταν οι απόψεις τους και όχι το κείμενο καθ’αυτό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αριστοτελικής έννοιας της “ευδαιμονίας” και ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται η ίδια έννοια τόσο στον Ηράκλειτο, όσο και στον Δημόκριτο.

Ο Θαλής ως “επιστήμων”

Ο Θαλής είχε αναπτύξει ενδιαφέρον για την Αστρονομία. Επίσης, ήταν ξεκάθαρο από αφηγήσεις που μας έχουν σωθεί από διαφορετικές πηγές ότι ενδιαφέρονταν για αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα “φυσικές επιστήμες”. Κάποιες πηγές αναφέρουν πως είχε γράψει και ένα βιβλίο για τη ναυσιπλοΐα. Με λίγα λόγια ήταν ένα ανήσυχο, όσο και πρακτικό πνεύμα.

Με δεδομένο πως Φιλοσοφία και πρωτοεπιστήμη ήταν αξεχώριστες εκείνη την εποχή θα μπορούσαμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε τον Θαλή ως τον πρώτο Φιλόσοφο. Ο Θαλής είναι ο πρώτος ο οποίος απολαμβάνει της αποδοχής των συγχρόνων του, ως διανοητής που βασίζεται στη λογική ανάλυση.

Όμηρος και Ησίοδος

Αυτός ήταν και ο τρόπος με τον οποίο συνηθίζαμε να προσεγγίζουμε την Προσωκρατική Φιλοσοφία. Από τη μια η κοινωνία του Μύθου εκπροσωπούμενη από τον Όμηρο και τον Ησίοδο και από την άλλη οι πρώτοι εκπρόσωποι της κοινωνίας του Λόγου, οι Προσωκρατικοί. Σήμερα, αυτή η αντίληψη για τον Αρχαϊκό κόσμο καταρρίπτεται. Σε καμία περίπτωση δεν έχουμε πέρασμα από μια κοινωνία που δεν έχει Λόγο σε μια κοινωνία που έχει.

Αντίθετα, αυτό που ονομάζουμε Μύθο έχει τη δική του λογική και είναι περισσότερο ένας τρόπος με τον οποίο ο Αρχαϊκός άνθρωπος ερμηνεύει και παρουσιάζει τον κόσμο του. Όπως εξαιρετικά έδειξε ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης  έχουμε να κάνουμε με μια δομή, η οποία όχι μόνο δεν στερείται Λόγου, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα.

Το Επιχείρημα

Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε τους Προσωκρατικούς ως μια ξεχωριστή ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά είναι να επισημάνουμε ότι η σκέψη τους επιδιώκει να βασιστεί σε έναν νέο Λόγο, στον Λόγο του Επιχειρήματος. Πρώτος ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να ανασυνθέσει τη σκέψη τους μας παρουσιάζει μια διαδρομή σκέψης που βασίζεται στο επιχείρημα. Κάτι τέτοιο δεν το βρίσκουμε στον Όμηρο ή τον Ησίοδο οι οποίοι προσεγγίζουν τα πράγματα περισσότερο με τη μορφή μια συνεχόμενης ροής, του “καταλέγειν” . Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κατάλογος των Νεών στην Ιλιάδα.

Η Σκέψη του Θαλή

Αυτό που είναι περισσότερο γνωστό για τον Θαλή είναι ότι θεωρούσε το νερό ως το πρωταρχικό στοιχείο. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο Θαλής θεωρούσε ότι ο κόσμος επέπλεε πάνω σε υδάτινη επιφάνεια, όπως ένα κομμάτι ξύλο πάνω στο νερό. Μια τέτοια αντίληψη σε πρώτη ανάγνωση δε φαίνεται να διαφέρει από μια Θεολογική ή Μυθική ανάγνωση σαν αυτές που συναντάμε στον Όμηρο. Πράγματι, κατά τον Όμηρο ο ουρανός είναι ένας θόλος και ο κόσμος απλά ένας δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό. Η πρώτη πηγή των πάντων είναι ο Ωκεανός:

“ποταμοίο ρέεθρα Ωκεανοίο, ός περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται”
(ο ποταμός Ωκεανός με τα ρεύματά του υφίσταται ως πηγή της  γένεσης όλων
των όντων)
Ιλιάδα, Ξ, 246

Η κοσμική αρχή

Ο Αριστοτέλης κάνει μια ακόμα επισήμανση. Αναφέρει ότι για τον Θαλή το νερό ήταν μια κοσμική αρχή. Παρακολουθώντας και τη σκέψη των μεταγενέστερων Προσωκρατικών μπορούμε να θεωρήσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια ροή επιχειρημάτων. Γενικά, οι Προσωκρατικοί εξέφραζαν την άποψη ότι τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος ο αισθητός κόσμος προέρχονται από τη συμπύκνωση ή την αραίωση κάποιων ελάχιστων βασικών στοιχείων.

Είναι πιθανό ο Θαλής να παρατήρησε τις μεταμορφώσεις των όντων όταν το νερό εισέρχεται, φεύγει ή εξατμίζεται και με βάση την παρατήρηση να κατέληξε στο συμπέρασμά του έχοντας ως βάση τον νέο Λόγο, αυτόν του επιχειρήματος. Ουσιαστικά, παρατηρώντας τη μεταμόρφωση που προκαλεί το νερό ο φιλόσοφος πρόσφερε μια νέα για την εποχή εξήγηση της λειτουργίας της ύλης βασιζόμενος στην παρατήρηση και το επιχείρημα.

Η Μορφή του Επιχειρήματος

Με άλλα λόγια είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσον ο Θαλής θεωρούσε ότι τα πάντα είναι κυριολεκτικά φτιαγμένα από νερό, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Αυτό που επισημαίνει είναι την κίνηση και τη σημασία του βασικού στοιχείου. Σε αυτή την περίπτωση η σκέψη συγκροτείται με τη μορφή συλλογισμού, ο οποίος, όπως διαπιστώσαμε ήδη, βασίζεται σε παρατήρηση του φυσικού κόσμου.

Κεχριμπάρι

Παρατηρώντας τον μαγνήτη λίθο και το ήλεκτρον (κεχριμπάρι) ο Θαλής θεωρείται ότι ανακάλυψε εμπειρικά το φαινόμενο του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Μέσα από την παρατήρηση του γεγονότος ότι το ήλεκτρον έχει τη δυνατότητα να τραβήξει κοντά του αντικείμενα ο Θαλής προχώρησε στην επισήμανση πως τα πάντα έχουν ψυχή.

Κίνηση και Ψυχή

«Αλλά και άψυχα ψυχήν έχειν οπωσούν εκ της μαγνήτιδος και του ηλέκτρου.”

Ο Αριστοτέλης και πάλι επισημαίνει ότι οι φιλόσοφοι ταυτίζουν την ψυχή με την κίνηση. Ο μαγνήτης και το φορτισμένο κεχριμπάρι προκαλούν κίνηση στα πράγματα. Έχουν ψυχή λοιπόν, που είναι και η αιτία της κίνησης του σίδερου προς τον μαγνήτη. Η ψυχή συνδέεται με τους Θεούς. Επομένως, όλα πλήρη Θεών.

Ο νέος Λόγος

Σε αυτό το σημείο δεν εξετάζουμε την πειστικότητα του πιθανού επιχειρήματος, όπως εμείς το συγκροτούμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να λάβουμε υπόψη ότι πιθανόν με τον Θαλή περνάμε σε έναν τρόπο ερμηνείας του κόσμου μας. Τα αποσπάσματα δε μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Κάτι που θα μπορέσουμε να κάνουμε μελετώντας μεταγενέστερους στοχαστές. Εκεί, το πέρασμα είναι πιο ξεκάθαρο.

Αναξίμανδρος

Στη συνέχεια της διαδρομής μας στην Προσωκρατική Φιλοσοφία θα συναντήσουμε τον Αναξίμανδρο και τη σκέψη του.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
• Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
• Πόταγα, Άννα, «Η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του Θαλή». Φιλοσοφία 17-18 (1987-1988), 220-232.
• Παπαλάς Αντώνιος Ι., «Η ναυτική αστρολογία του Θαλή». Μετάφρ. Βούλα Τσούνα. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2 (1985), 279-282.
• G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.89-109
• Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 255-260, ISBN 978-618-5139-32-2
• Ιωάννης Μουρατίδης Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία
• Σωτήρης Χ. Γκουντουβάς, “Γεωμετρικές Διαδρομές”, Αθήνα 2015

Για μια πληρέστερη ανάλυση της Αρχαϊκής σκέψης:

La Pensée de Parménide (Lambros Couloumbaritsis) http://www.eurorgan.be/collection-ousia/la-pensee-de-parmenide/