• By Ρίτα Σουλάρη
• Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης

Το είδος του αφηγητή

Το είδος του αφηγητή σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η σημαντικότερη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για την επιλογή του λογοτέχνη που καθορίζει την εστίαση, τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η αφήγηση. Με τη συνεξέταση Έκθεσης και Λογοτεχνίας οι μαθητές καλούνται να αναγνωρίσουν το είδος του αφηγητή. 

Read More

• By Μάκης Τσελέντης
• Θεωρία Έκθεσης, Λογοτεχνία

Οι αφηγηματικοί τρόποι ως μέρος των αφηγηματικών τεχνικών

Τόσο στο ποιητικό, όσο και στο πεζό κείμενο ο λογοτέχνης έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει διαφορετικούς αφηγηματικούς τρόπους. Οι αφηγηματικοί τρόποι εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των αφηγηματικών τεχνικών. Οι βασικότεροι αφηγηματικοί τρόποι είναι:

• Η διήγηση
• Η περιγραφή
• Ο διάλογος
• Η αφήγηση
• Ο εσωτερικός μονόλογος
• Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος
• Η μίμηση
• Η εγκιβωτισμένη αφήγηση
• Τα σχόλια

 

Η διήγηση ως αφηγηματικός τρόπος

Όταν ο ποιητής ή ο πεζογράφος επιλέξει να χρησιμοποιήσει τη διήγηση, αποκλείει την αυτοτελή αναφορά στο λόγο των άλλων προσώπων. Τα γεγονότα εξιστορούνται σε τρίτο πρόσωπο και η εστίαση είναι αυτή ενός “παντογνώστη παρατηρητή”, ο οποίος φαίνεται να γνωρίζει τα πάντα για την ιστορία και τα πρόσωπα που συμμετέχουν. Ακόμα και οι πιο βαθιές σκέψεις των ηρώων είναι γνώριμες σε αυτόν. Κατανοούμε ότι η παρουσίαση μιας ιστορίας με αυτόν τον τρόπο είναι απόλυτα υποκειμενική. Τα λόγια των ηρώων, τα κίνητρά τους και οι επιθυμίες τους δίνονται σε πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά δεν ακούμε ποτέ τη δική τους φωνή. Έχει διατυπωθεί η εύλογη απορία κατά πόσον ο αφηγητής είναι σε θέση να γνωρίζει τόσο καλά το βάθος της ψυχής των ηρώων. Είναι ξεκάθαρο ότι κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι κατέχει μια τέτοιου είδους γνώση. Ο αναγνώστης του λογοτεχνικού κειμένου γνωρίζει και ο ίδιος ότι αυτή η παντοδυναμία του αφηγητή είναι μια λογοτεχνική σύμβαση, την οποία ακολουθεί, καθώς συντείνει στη απόλαυση του κειμένου.    

Η περιγραφή

Όταν παρουσιάζουμε τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου ή μιας τοποθεσίας κάνουμε περιγραφή. Η περιγραφή ως αφηγηματικός τρόπος χρησιμοποιείται έντονα από τις απαρχές της καταγεγραμμένης λογοτεχνικής παραγωγής, από το έπος. Ας θυμηθούμε την περιγραφή του Ομήρου στη ραψωδία Σ’ της Ιλιάδας. Με κάθε λεπτομέρεια φέρνει μπροστά στα μάτια μας την ασπίδα του Αχιλλέα. Η περιγραφή χρησιμοποιήθηκε και στο κλασικό μυθιστόρημα του 18ου και 19ου αιώνα ως μια τεχνική επιβράδυνσης και κορύφωσης της αγωνίας. Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε και σε μια ακόμα κατηγοριοποίηση αναφέροντας ότι η περιγραφή διακρίνεται:

• Σε ρεαλιστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφεται ένα πραγματικό πρόσωπο, τοπίο ή πράγμα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή του Ολύμπου.
• Σε φανταστική περιγραφή, κατά την οποία περιγράφονται πλάσματα και οντότητες που υπάρχουν στη φαντασία του συγγραφέα. Για παράδειγμα, μια περιγραφή ενός εξωγήινου όντος.
• Σε μεικτή περιγραφή, κατά την οποία ξεκινώντας από την περιγραφή ενός υπαρκτού προσώπου ή πράγματος προσθέτουμε και άλλα στοιχεία που αποτελούν προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα.

 

Ο διάλογος

Ο διάλογος είναι ο βασικός τρόπος των θεατρικών έργων. Αυτήν ακριβώς τη λειτουργία επιτελεί και όταν χρησιμοποιείται στο πεζό ή ποιητικό κείμενο. Προσφέρει θεατρικότητα και ζωντάνια, δίνει τη δυνατότητα να σκιαγραφηθεί η προσωπικότητα και η ψυχοσύνθεση των ηρώων μέσα από τα λεγόμενα τους, το πως επικοινωνούν ή αντιπαρατίθενται. Τα έργα του Πλάτωνα είναι γραμμένα σε διαλογική μορφή, κάτι που τα συγκαταλέγει και στα λογοτεχνικά αριστουργήματα. Στο σημείο αυτό ας θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη και τον Βιζυηνό. Η χρήση του διαλόγου, που συνήθως γίνεται και στην ιδιωματική διάλεκτο των πρωταγωνιστών βοηθά ιδιαίτερα να σκιαγραφηθούν οι προσωπικότητές τους. Η αντίθεση ανάμεσα στην καθαρεύουσα της αφήγησης και το ιδίωμα του διαλόγου δημιουργεί μια αντίστιξη και εντείνει την απόλαυση του κειμένου.  

Η αφήγηση

Για να έχουμε αφήγηση πρέπει να υπάρχουν τρία στοιχεία: Ο πομπός, ο οποίος αφηγείται, ο δέκτης που λαμβάνει το μήνυμα και φυσικά το περιεχόμενο της αφήγησης. Βασικό σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι σε μια αφήγηση δεν είναι δυνατόν να συμπεριλάβουμε όλα τα γεγονότα. Αυτό καθιστά την επιλογή και το ταλέντο του λογοτέχνη ως το πρωταρχικό στοιχείο που θα καθορίσει και την ποιότητα των γραφομένων. Στη σύγχρονη λογοτεχνία είναι σύνηθες το φαινόμενο του πειραματισμού στον τρόπο με τον οποίο ξεδιπλώνεται η αφήγηση. Πολλές φορές καλούμε τον αναγνώστη να “συμπληρώσει” τα κενά. Με αυτόν τον τρόπο ο κάθε αναγνώστης γίνεται και συνδημιουργός.    

Ο εσωτερικός μονόλογος

Ο εσωτερικός μονόλογος εστιάζει στη ροή των σκέψεων ενός πρωταγωνιστή. Ο τρόπος που μιλάμε στον εαυτό μας είναι συνειρμικός. Συναισθήματα, σκέψεις, αναμνήσεις, μελλοντικές προβολές περνούν από μπροστά μας, όπως οι εικόνες μιας ταινίας. Η αλληλουχία είναι εσωτερική, δεν εντοπίζεται παρά μόνο μέσα στην ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση και ιστορία του υποκειμένου.    

Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος

  Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος χαρακτηρίζεται ως η ενδιάμεση μορφή ανάμεσα στον ευθύ και τον πλάγιο λόγο. Ουσιαστικά πρόκειται για τον συνδυασμό δύο φωνών: του αφηγητή και του χαρακτήρα του οποίου τα λόγια μεταφέρει ο αφηγητής. Στον ελεύθερο πλάγιο λόγο δεν έχουμε ρήμα εξάρτησης, άρα τα λόγια των προσώπων μεταφέρονται με μεγαλύτερη πειστικότητα. Η αδυναμία του ελεύθερου πλάγιου λόγου είναι πως δεν είναι πάντοτε σαφές το αν πρόκειται για τα λόγια ενός προσώπου ή για την ερμηνεία του ίδιου του αφηγητή. Ας παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να αποσαφηνίσουμε το σημείο: Ευθύς λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε λάμποντας: “Χαίρομαι που σε βλέπω.” Πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε του είπε ότι ένοιωσε χαρά που τον είδε. Ελεύθερος πλάγιος λόγος: Όταν τον συνάντησε έλαμψε. Χαίρονταν πολύ που τον είδε.    

Η μίμηση

Με τον συγκεκριμένο τρόπο ο λογοτέχνης έχει την επιλογή να παρουσιάσει την ιστορία μέσω ενός άλλου προσώπου, συνήθως πλαστού (φανταστικού) σε πρώτο – κατά κανόνα – πρόσωπο. Δεν αποκλείεται η αφήγηση να πραγματοποιείται και στο τρίτο πρόσωπο και τα συμβάντα να αποδίδονται από την οπτική γωνίια ενός χαρακτήρα. Τις περισσότερες φορές η επιλογή είναι η πρωτοπρόσωπη αφήγηση καθώς με αυτόν τον τρόπο ο λόγος αποκτά σφριγηλότητα και ζωντάνια και δίνει την αίσθηση της αυθεντικότητας. Αρκετές φορές παρατηρούμε ότι μπορεί να έχουμε μια καθαρά διαλογική αφήγηση. Είναι μια τεχνική που προέρχεται από το θέατρο. Ο αφηγητής απουσιάζει και η εξέλιξη της υπόθεσης παρουσιάζεται μέσα από τον διάλογο. Τέλος, ο πιο συχνός τρόπος είναι αυτός της μικτής αφήγησης μέσα στον εκφραστικό τρόπο της μίμησης. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχει αφηγητής. Η αφήγησή του, ωστόσο, διακόπτεται από διαλόγους ανάμεσα στα πρόσωπα της ιστορίας. Αυτόν τον αφηγηματικό τρόπο θα τον συναντήσουμε στα περισσότερα διηγήματα και μυθιστορήματα.  

Η εγκιβωτισμένη αφήγηση

Στην εγκιβωτισμένη αφήγηση μια αφήγηση τοποθετείται στο εσωτερικό μιας άλλης. Έξοχα παραδείγματα εγκιβωτισμού έχουμε στον Όμηρο αλλά και στις Χίλιες και μια νύχτες. Την τεχνική της εγκιβωτισμένης αφήγησης χρησιμοποιεί και η Karen Blixen στο αριστούργημά της 7 Gothic Tales (Επτά Γοτθικές ιστορίες).  

Τα σχόλια

Σε κάποιες περιπτώσεις ο αφηγητής προσθέτει κάποια σχόλια που αφορούν τα πρόσωπα της ιστορίας ή τα δρώμενα. Με αυτόν τον τρόπο δίνει την εντύπωση ότι κάνει έναν διάλογο με τον αναγνώστη, ότι του ζητά να εστιάσει σε κάποια συγκεκριμένη πτυχή της ιστορίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα σχόλια που παραθέτει ο Γιώργος Ιωάννου στο έργο του “Μες τους προσφυγικούς συνοικισμούς.”   Εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας filologiko.ελ, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε. Για τα δια ζώσης τμήματά μας και τα αντίστοιχα Προγράμματα Σπουδών, ενημερωθείτε εδώ και φυσικά στη Γραμματεία του Φροντιστηρίου.

• By Ρίτα Σουλάρη
• Θεωρία Έκθεσης

Ο χρόνος της αφήγησης στο λογοτεχνικό κείμενο

Ο χρόνος της αφήγησης είναι ένας από τους δυο χρόνους που συναντάμε στα λογοτεχνικά κείμενα. Ο πρώτος είναι ο χρόνος της ιστορίας, ο οποίος είναι και ο πραγματικός χρόνος των γεγονότων. Αντιστοιχεί στη διάρκειά τους, όπως θα την αντιλαμβανόμασταν στην πραγματική ζωή. Ο δεύτερος είναι ο αφηγηματικός χρόνος, ο οποίος αντιστοιχεί στη διάρκεια που έχουν τα γεγονότα μέσα στην αφήγηση. Εξίσου σημαντικό στοιχείο είναι και η σειρά με την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα.

Για να κατανοήσουμε πληρέστερα τη διαφορά μπορούμε να αναφέρουμε το παράδειγμα του αριστουργήματος του James Joyce “Ulysses“. Όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στο πολυσέλιδο μυθιστόρημα δεν είναι παρά ο απολογισμός μιας ημέρας. Ο ήρωας του μυθιστορήματος. ο Δουβλινέζος
Leopold Bloom ξυπνά το πρωί και φεύγει για τη δουλειά του. Θα επιστρέψει την επόμενη μέρα. Μέσα σε αυτό το εικοσιτετράωρο ο αφηγηματικός χρόνος μας παρουσιάζει τα συναισθήματα, τις εικόνες, τα βιώματα που νοιώθει και μοιράζεται.

 

Ο χρόνος της αφήγησης ως προς τη σειρά

• Η ευθύγραμμη αφήγηση: Ο πιο απλός τρόπος. Τα γεγονότα παρουσιάζονται ακολουθώντας τη σειρά με την οποία συνέβησαν. Αυτή η αφήγηση ονομάζεται και γραμμική.
• Αφήγηση με αναχρονίες: Αυτός είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος, καθώς το λογοτεχνικό κείμενο συνήθως εστιάζει στο βίωμα και στη συναισθηματική κατάσταση. Διακρίνουμε δύο βασικά επίπεδα:
• Την αναδρομή, στη διάρκεια της οποίας ο αφηγητής αφηγείται γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, διακόπτοντας την κανονική ροή.
• Την πρόληψη: Ο αφηγητής παραθέτει γεγονότα που θα συμβούν στο μέλλον. Δεν ακολουθείται η κανονική σειρά των γεγονότων και συνήθως αυτή η τεχνική επιλέγεται, όταν στόχος του λογοτέχνη είναι να προοικονομήσει την εξέλιξη της ιστορίας. 

 

Η διάρκεια των γεγονότων στο κείμενο

Οι βασικοί τρόποι με τους οποίους παρουσιάζονται τα γεγονότα ως προς τη χρονική τους διάρκεια είναι οι ακόλουθοι. Ας σημειώσουμε ότι συνήθως στα κείμενα έχουμε έναν συνδυασμό αυτών.

• Η επιβράδυνση: Ο αφηγητής φροντίζει σε γεγονότα που πιθανόν διήρκεσαν λίγο να παρεμβάλλει περιγραφές και σχόλια που συνήθως αφορούν το προσωπικό βίωμα των πρωταγωνιστών. Με αυτόν τον τρόπο η ιστορία πλουτίζεται και αποκτά βάθος. 
• Η επιτάχυνση: Σε αυτή την περίπτωση ο αφηγηματικός χρόνος είναι μικρότερος από το χρόνο της ιστορίας. Ο αφηγητής επιλέγει να προσπεράσει ή να παρουσιάσει περιληπτικά κάποια σημεία της ιστορίας.
• Η παύση: Θα συναντήσουμε αυτή την τεχνική κυρίως στα κλασικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Η αφήγηση συνεχίζεται με περιγραφές τοπίων, καταστάσεων που δεν έχουν σχέση με τη βασική αφήγηση. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η πρώτη μορφή αυτής της τεχνικής συναντάται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο με τις περίφημες παρεκβάσεις. Φυσικά, πρέπει να σημειώσουμε ότι πρόκειται για άλλου είδους κείμενο (μια πρώτη μορφή ιστορικού κειμένου) και το πιθανότερο είναι ότι γίνεται αρκετά αυθόρμητα και όχι ως αφηγηματική τεχνική. 
• Η έλλειψη: Ο αφηγητής επιλέγει να παραλείψει τμήμα της ιστορίας το οποίο θεωρεί επουσιώδες. 
• Η περίληψη: Εδώ, η επιλογή είναι να αποδοθούν περιληπτικά, σε αδρές γραμμές τμήματα της βασικής αφήγησης.

 

 

 

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Έκθεση, Θεωρία Έκθεσης

Η συνοχή στην παράγραφο και στο κείμενο

Η συνοχή στην παράγραφο και συνολικά στο κείμενο είναι από τα βασικά υφολογικά πλεονεκτήματα ενός δοκιμίου ή ενός άρθρου. Θα χαρακτηρίζαμε ως συνοχή μιας παραγράφου ή ενός κειμένου τον τρόπο που οι περίοδοι συνδέονται μορφολογικά μεταξύ τους. Η συνοχή ενισχύει την υφολογική ομοιογένεια και ταυτόχρονα εξασφαλίζει την ομαλή ροή των ιδεών. Υπάρχουν συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται. Είναι σημαντικό να μπορούμε να τους εντοπίσουμε. 

 

 

Η συνοχή στην παράγραφο με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων

Ο πλέον σαφής τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η συνοχή είναι με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων. Διαρθρωτικές ονομάζουμε τις λέξεις, οι οποίες τοποθετημένες σε καίριες θέσεις του γραπτού κειμένου βοηθούν να τονιστούν συγκεκριμένες νοηματικές σχέσεις ανάμεσα στις περιόδους ή ακόμα και ανάμεσα στις παραγράφους. Τέτοιες έννοιες μπορεί να είναι για παράδειγμα η επεξήγηση (δηλαδή, με άλλα λόγια), ή η εναντίωση (αντίθετα, ωστόσο). Είναι σημαντικό στα κείμενά μας να είμαστε προσεκτικοί στη χρήση των συνδετικών λέξεων ή φράσεων. Η κατάχρηση αυτών των λέξεων κουράζει τον αναγνώστη και εμποδίζει τη φυσική ροή του λόγου. Όταν χρησιμοποιούνται σωστά φωτίζουν τις νοηματικές σχέσεις κάτι που ενισχύει τη συνοχή του κειμένου και σε επίπεδο μορφής και σε επίπεδο περιεχομένου.

 

 

Ο ρόλος των αντωνυμιών

Η ετυμολογία της λέξεως “αντωνυμία” μας αποκαλύπτει ότι η χρησιμοποίησή τους έχει να κάνει με την αντικατάσταση ενός ονόματος, ώστε να αποφεύγεται η ασάφεια και η μονοτονία στο κείμενο. Όταν συναντήσουμε για παράδειγμα τη φράση “το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται” έχουμε μια σαφή αναφορά σε κάτι που αναφέρθηκε πρωτύτερα στο κείμενο που διαβάζουμε. Με αυτόν τον τρόπο τονίζεται η σημαντικότητα της έννοιας και τα δύο σημεία στα οποία αναφέρθηκε αποκτούν μια εσωτερική συνοχή. 

 

 

Η επανάληψη λέξεως, φράσης ή έννοιας

Ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο ενισχύεται η συνοχή ενός κειμένου ή μιας παραγράφου είναι και με την επανάληψη μιας λέξεως, μιας φράσης ή ακόμα και μιας έννοιας. Για παράδειγμα, μπορεί σε ένα κείμενο που πραγματεύεται ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευση να συναντήσουμε τις λέξεις: παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο. Σε αυτή την περίπτωση η κάθε λέξη έχει νοηματική συγγένεια με τις άλλες – θα λέγαμε ότι αναφέρεται στην ίδια έννοια, λίγο διαφορετικά δοσμένη – με αποτέλεσμα η συνοχή των γραφομένων να ενισχύεται.

 

 

Το ενιαίο ύφος

Βασικός τρόπος με τον οποίο το κείμενο συγκροτείται ως ενιαία οντότητα είναι και η διατήρηση του ενιαίου ύφους. Πέρα από τη συνοχή το ενιαίο ύφος σε ένα δοκίμιο πειθούς ή σε ένα άρθρο βοηθά ιδιαίτερα να ξετυλιχθεί η ροή των ιδεών. Τα συγκεκριμένα κειμενικά είδη πρέπει να χαρακτηρίζονται από σαφήνεια. Η προσοχή στη χρήση των ρηματικών προσώπων, η σωστή χρήση των τρόπων πειθούς και η διατήρηση στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου ενός ενιαίου ύφους βοηθούν τόσο στην έκφραση των ιδεών, όσο και στην επεξεργασία τους από τους αναγνώστες.

 

 

 

 

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Στοχαστικό Δοκίμιο

Στοχαστικό Δοκίμιο χαρακτηρίζουμε ένα δοκιμιακό κείμενο, το οποίο προσεγγίζει τη λογοτεχνία. Ας παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό ότι στη σύγχρονη κειμενική θεωρία ο ορισμός του τι μπορεί να θεωρηθεί λογοτεχνία είναι ιδιαίτερα διευρυμένος. Όπως κάθε δοκίμιο, το στοχαστικό δοκίμιο είναι μια δοκιμή, μια προσπάθεια της δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει, να θίξει, να προβληματίσει. Κυρίως, όμως να τέρψει.

 

 

 

Στοχαστικό Δοκίμιο – Βασικά Χαρακτηριστικά

 

• Η Πρόθεση: Βασικός στόχος του δοκιμιογράφου είναι να τέρψει τον αναγνώστη του. Ακόμα και όταν το θέμα που θίγεται είναι δυσάρεστο, ο τρόπος που προσεγγίζεται στοχεύει στην αισθητική απόλαυση της αναγνώστριας και του αναγνώστη.

 

• Ο Τρόπος Πειθούς: Η επίκληση στο συναίσθημα είναι ο κυρίαρχος τρόπος πειθούς στο στοχαστικό δοκίμιο. Η δοκιμιογράφος μπορεί να κάνει ελεύθερο συνειρμό, να χρησιμοποιήσει περιγραφή και αφήγηση και ο λόγος της να είναι εικονοπλαστικός. Όπως έχει προαναφερθεί ένα κείμενο είναι ζωντανός οργανισμός. Σπάνια συναντούμε μόνον έναν τρόπο πειθούς σε ένα κείμενο. Αυτό που μας καθοδηγεί είναι ποιος τρόπος πειθούς είναι αυτός που κυριαρχεί.

 

• Το Πρόσωπο: Το στοχαστικό δοκίμιο χαρακτηρίζεται από τον προσωπικό τόνο του δοκιμιογράφου. Πολλές φορές το κείμενο μας δίνει την εντύπωση μιας εξομολόγησης. Ο γράφων μας καλεί να αισθανθούμε το θέμα από τη δική του οπτική, επιλέγει την προσωπική προσέγγιση. Είναι επόμενο, λοιπόν, το πρόσωπο που κυριαρχεί να είναι συνήθως το α’ ενικό.

 

 

Μορφολογικά Χαρακτηριστικά

 

• Η Χρήση της Γλώσσας: Ο εικονοπλαστικός λόγος που επιλέγεται από τον δοκιμιογράφο οδηγεί στη μεταφορική – συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας. Μεταφορές και ποιητικές εικόνες είναι συνηθισμένες σε ένα στοχαστικό δοκίμιο. 

 

• Το Υφος: Η χρήση της γλώσσας πολλές φορές οδηγεί σε ένα ύφος γλαφυρό και λογοτεχνικό. Ακόμα όμως και όταν το ύφος είναι απλό, καθημερινό αυτό που ξεχωρίζει το στοχαστικό δοκίμιο είναι η αμεσότητα και η οικειότητα που επιτυγχάνεται κατά την ανάγνωσή του.

 

• Το Θέμα: Το στοχαστικό δοκίμιο προσφέρει μεγάλη ευελιξία όσον αφορά το θέμα του δοκιμίου. Η δοκιμιογράφος μπορεί να αντλήσει το θέμα της από τον χώρο της τέχνης ή τον ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό ή ηθικό. Σε κάθε περίπτωση μπορούμε να γράψουμε ένα δοκίμιο για οποιοδήποτε θέμα. Η προϋπόθεση που πρέπει να τηρείται είναι ότι το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον. Ο τρόπος προσέγγισης είναι στη διακριτική ευχέρεια της γραφούσης. 

 

• Η Οπτική: Η εστίαση είναι καθαρά προσωπική. Ο δοκιμιογράφος δεν ανησυχεί για το κατά πόσον θα φανεί υποκειμενικός. Θα λέγαμε, αντίθετα, ότι αυτή η υποκειμενικότητα είναι ζητούμενο και ενισχύει την αίσθηση της αμεσότητας και οικειότητας στο κείμενο. 

 

• Η Οργάνωση: Το στοχαστικό δοκίμιο δεν χαρακτηρίζεται από την αυστηρή τριμερή διάταξη του δοκιμίου πειθούς. Αντίθετα, αυτό που κυριαρχεί είναι μια γραφή συνειρμική, η οποία πολλές φορές δίνει την αίσθηση της συζήτησης. Ας λάβουμε υπόψη μας στο σημείο αυτό πως αυτός ο τρόπος γραφής είναι εξαιρετικά δύσκολος.

 

 

Τα σύγχρονα στοχαστικά δοκίμια

 

Τα όρια ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και ένα σύγχρονο στοχαστικό δοκίμιο δεν είναι εύκολα διακριτά. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι είναι ευχάριστο να παρατηρούμε αυτή την ανάμειξη των κειμενικών ειδών, διότι αυτό προωθεί τον πειραματισμό και τη ροή της δημιουργίας. Θα θέλαμε να σταθούμε στον Γιώργο Ιωάννου και στο μικρό του διήγημα “Μες στους Προσφυγικούς Συνοικισμούς”, ένα αριστούργημα απλής, υπέροχης γραφής. Διαβάζοντας το διαπιστώσουμε ότι το κείμενο είναι βαθύτατα λογοτεχνικό και ότι έχει αρκετά σημεία που θα μπορούσαν να βρίσκονται σε ένα στοχαστικό δοκίμιο.

Στην ιστοσελίδα μας (filologiko.ελ) θα συναντήσετε επιπλέον εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.

 

 

 

• By Ρίτα Σουλάρη
• Διδασκαλία Έκθεσης, Δοκίμιο, Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων, Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Σημειώσεις για την Έκθεση

Αποδεικτικό δοκίμιο ή δοκίμιο πειθούς ονομάζουμε τη πιο συνηθισμένη κατηγορία δοκιμίων. Για να χαρακτηρίσουμε ως δοκίμιο πειθούς ένα κείμενο, πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Στο αποδεικτικό δοκίμιο,  ο κυρίαρχος Τρόπος Πειθούς είναι η  επίκληση στη λογική . Από αυτήν ακριβώς την επιλογή απορρέουν και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εντοπίζουμε σε αυτή την κατηγορία κειμένων.

 

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Τα Βασικά Χαρακτηριστικά

 

 

Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως αποδεικτικό δοκίμιο.

 

 

 

• Το Θέμα: Η συντάκτρια ή ο συντάκτης ενός δοκιμίου πειθούς μπορεί να αφορμάται από την επικαιρότητα και να επιθυμεί να καταγράψει τον προβληματισμό του. Ενδέχεται να τον απασχολεί κάποιο περισσότερο διαχρονικό ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το κείμενό του απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό με την έννοια ότι ακόμα και αν ξεκινά από μια προσωπική βάση, το δοκίμιο γράφεται διότι το θέμα του έχει κοινωνικό ενδιαφέρον. Αυτό είναι το πλέον βασικό χαρακτηριστικό που ανιχνεύουμε διαβάζοντας ένα τέτοιου είδους κείμενο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο δοκίμιο, το άτομο ως πολίτης συναντά το κοινωνικό δείχνοντας έμπρακτο ενδιαφέρον και συμμετοχή.

 

• Η Πρόθεση: Η δοκιμιογράφος ή ο δοκιμιογράφος δεν επιδιώκουν απλά να μας πείσουν για μια συγκεκριμένη άποψη. Συνήθως έχουν και οι ίδιοι έναν προβληματισμό για κάποιο ευρύτερο κοινωνικό ζήτημα. Επιδιώκουν να πληροφορήσουν σφαιρικά και να κάνουν τους αναγνώστες τους κοινωνούς αυτού ακριβώς του προβληματισμού. Είναι πολύ σύνηθες, όταν τελειώνουμε την ανάγνωση του δοκιμίου, να συνειδητοποιούμε πλευρές που δεν είχαμε αντιληφθεί μέχρι να διαβάσουμε το κείμενο. Το δοκίμιο που μας κάνει να αναρωτηθούμε για όψεις ενός θέματος που δεν είχαν πέσει στην αντίληψή μας είναι ένα δοκίμιο, το οποίο υπηρετεί την κοινωνική του λειτουργία. 

 

 

Οι Τρόποι και τα Μέσα Πειθούς

 

 Στο Αποδεικτικό δοκίμιο μπορούμε να συναντήσουμε διαφορετικούς τρόπους και μέσα Πειθούς. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, κυριαρχεί η Επίκληση στη Λογική. Το κείμενο συγκροτείται με επιχειρήματα, τα οποία βασίζονται σε τεκμήρια. Το αποδεικτικό δοκίμιο, ωστόσο,  έχει και ως στόχο να τέρψει τον αναγνώστη (δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία) και, επομένως, ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται. Κάποιες φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η επίκληση στην αυθεντία. Συνήθως, η δοκιμιογράφος παραθέτει τα λόγια κάποιου τρίτου καταξιωμένου προσώπου αποσκοπώντας στην ενίσχυση της διακειμενικότητας και τη θεμελίωση των επιχειρημάτων του.

 

 

 

Αποδεικτικό Δοκίμιο – Μορφολογικές Επισημάνσεις

 

Υπάρχουν επιμέρους κοινά χαρακτηριστικά στα δοκίμια πειθούς, τα οποία μπορούμε να τα εντοπίσουμε στα ακόλουθα σημεία:

 

• Οργάνωση: Οι σκέψεις του συγγραφέα οργανώνονται λογικά. Ακολουθείται τριμερής δομή με σαφή πρόλογο, ανάπτυξη των ιδεών και επίλογο. Το κείμενό μας χαρακτηρίζεται από συνοχή, συνεκτικότητα, αλληλουχία και ενότητα.

 

• Οπτική: Ο δοκιμιογράφος επιδιώκει στο μέτρο του δυνατού να είναι αντικειμενικός. Οι σκέψεις που παραθέτει φροντίζει να βασίζονται σε τεκμήρια, τα οποία να είναι αξιόπιστα. Η επιχειρηματολογία οφείλει να είναι συγκροτημένη και καταγεγραμμένη με τρόπο ώστε η αναγνώστρια και ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει τη ροή της σκέψης του.

 

• Γλώσσα: Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο ο σκοπός του γράφοντος είναι να αποδώσει τα νοήματά του με σαφήνεια και καθαρότητα. Η χρήση της γλώσσας που επικρατεί είναι η αναφορική, δηλωτική. Αυτό δεν αποκλείει, φυσικά, και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας. Το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο τόνος μπορεί να γίνει πιο προσωπικός και να έχουμε χρήση μεταφορικού λόγου. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, για να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως δοκίμιο πειθούς είναι αναγκαίο να επικρατεί η δηλωτική χρήση της γλώσσας. 

 

• Ύφος: Στο δοκίμιο πειθούς το ύφος είναι σοβαρό. Υπάρχουν σημεία που η δοκιμιογράφος ενδέχεται να δίνει ένα πιο προσωπικό τόνο στο κείμενο. Από τη στιγμή, ωστόσο, που ο κυρίαρχος τρόπος ανάπτυξης βασίζεται στα επιχειρήματα και τα τεκμήρια του γράφοντος, συνάγουμε ότι το ύφος θα είναι σοβαρό και επεξηγηματικό. 

 

• Πρόσωπο: Το κυρίαρχο πρόσωπο στο αποδεικτικό δοκίμιο είναι το γ’ (είτε ενικού, είτε πληθυντικού αριθμού). Προσφέρει την αναγκαία αποστασιοποίηση, ώστε να παρουσιαστεί, όσο πιο αντικειμενικά γίνεται ο προβληματισμός του δοκιμιογράφου. Στόχο μας είναι να προσεγγίσουμε τον αναγνώστη κάνοντας επίκληση στη λογική του και όχι στο θυμικό του.

 

Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των δοκιμίων που οι μαθητές έρχονται σε επαφή, στο μάθημα της έκθεσης ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Είναι δοκίμια πειθούς και αρκετά συχνά ζητείται να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.

Η απάντησή μας πρέπει να βασίζεται στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών που έχει γενικά ένα δοκίμιο – είτε είναι δοκίμιο πειθούς είτε στοχαστικό δοκίμιο – τόσο στην μορφή, όσο και στο περιεχόμενο.

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη

 

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Έκθεση, Εκπαιδευτικό Υλικό, Θεωρία Έκθεσης, Σημειώσεις για την Έκθεση, Υποδείγματα ερωτήσεων και απαντήσεων

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση -Σημειώσεις για την Έκθεση

Η επικοινωνιακή πρόθεση είναι το πρώτο στοιχείο που καλούμαστε να εντοπίσουμε σε ένα κείμενο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι ένα κείμενο εντάσσεται πάντοτε σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Πρόκειται για μια πολυδυναμική σχέση ανάμεσα στον πομπό ( αυτήν ή αυτόν που γράφει) και τους δέκτες (οι αναγνώστες).

Χαρακτηρίζουμε αυτή τη σχέση πολυδυναμική διότι η ταυτότητα και η θέση του πομπού είναι πάντα ρευστή. Καθορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον, τις ψυχολογικές διαδρομές τόσο του ιδίου, όσο και της κοινωνίας στην οποία εντάσσεται και όλο αυτό στο περιβάλλον της όλο και εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης.

Η έννοια που αποδίδουμε εδώ στην Παγκοσμιοποίηση είναι κατεξοχήν η έννοια της συνδεσιμότητας (connectiviness). Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε λέξη, οποιαδήποτε προσπάθεια έκφρασης αντανακλά σε άπειρους καθρέφτες που είναι το πλέγμα μέσα στο οποίο πλέον κινούμαστε.

 

 

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση στα Κείμενα της Έκθεσης

 

 

Αυτές τις βασικές αρχές της κειμενικής ανάλυσης καλούμαστε σε ένα επίπεδο να τις εντοπίσουμε και αναπτύξουμε και στα κείμενα του μαθήματος της Έκθεσης. Η μαθήτρια και ο μαθητής είναι καλό να ξεκινούν από αυτό ακριβώς το σημείο: Να εντοπίζουν την πρόθεση με την οποία γράφτηκε το κείμενο και μάλιστα στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο

 

 

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα του Κειμένου

Αυτή η πρόθεση μπορεί να είναι κατά περίπτωση:

• Να ενημερώσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρο ).
• Να πληροφορήσει, να διαφωτίσει ( σε αυτή την περίπτωση συνήθως έχουμε άρθρα ή επιστημονικά κείμενα ).
• Να προβληματίσει. Να θέσει νέα ερωτήματα. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε κυρίως με δοκίμια ).
• Να τέρψει. Το κείμενο προσφέρει στους αναγνώστες και αισθητική απόλαυση. ( σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με λογοτεχνικά κείμενα και στοχαστικά κυρίως δοκίμια) .
• Να πείσει ( σε αυτή την περίπτωση συναντάμε πολιτικά κυρίως και διαφημιστικά κείμενα)

 

 

Συνοπτικά

• Σε πληροφορώ και έχω ως στόχο να γνωρίσεις.
• Σε διαφωτίζω και έχω ως στόχο να κατανοήσεις.
• Σου αποδεικνύω και έχω ως στόχο να συμφωνήσεις.
• Σε πείθω και έχω ως στόχο να κάνεις κάτι (να πράξεις κάτι σύμφωνα με την επιθυμία του πομπού).

 

 

Πως Διακρίνουμε την Κειμενική Πρόθεση

 

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας διαφωτίσει, όταν:

 

• Στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πληροφορίες που έχουν διασταυρωθεί.
• Παρατίθενται τεκμήρια που επιβεβαιώνουν τη θέση του ( στατιστικοί πίνακες, αποτελέσματα ερευνών κλ.π.)
• Φροντίζει, ώστε η παρουσίαση των γεγονότων να είναι ουδέτερη, αποστασιοποιημένη.

 

Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας πείσει, όταν:

 

• Διαπιστώνουμε ότι στο περιεχόμενο του κειμένου υπάρχουν πολλές προσωπικές του απόψεις.
• Διαπιστώνουμε ότι υπάρχει κάποια αντίπαλη θέση, την οποία επιχειρεί να καταρρίψει.

 

Χαρακτηριστικά της Γλώσσας των Κειμένων

 

Όταν ο στόχος της ή του κειμενογράφου είναι να μας διαφωτίσει:

 

• Παρατηρούμε ότι συνήθως το κυρίαρχο πρόσωπο με το οποίο εκφράζεται είναι το γ’ πρόσωπο.
• Η έγκλιση η οποία κυριαρχεί είναι η οριστική.
• Το κείμενο διακρίνεται από την απουσία προσωπικών σχολίων.

 

Όταν ο στόχος είναι να μας πείσει:

 

• Παρατηρούμε ότι στο κείμενο κυριαρχεί το α’ ή β’ ενικό πρόσωπο.
• Έχουμε χρήση της προστακτικής και της υποτακτικής (εγκλίσεις επιθυμίας).
• Ο λόγος είναι συχνά συναισθηματικά φορτισμένος.

 

 

Η θεωρία απλά επιχειρεί να σχηματοποιήσει

 

Είναι εύκολα κατανοητό ότι σε ένα κείμενο τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και περίπλοκα σε σχέση με τη θεωρία. Η θεωρία εξελίσσεται και αυτή με βάση τη μελέτη των κειμένων, καθώς τα ακολουθεί και προσπαθεί να μας δώσει σχηματικά τη βασική δομή τους. Ωστόσο, το κείμενο είναι ζωντανό και ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο από τον κάθε αναγνώστη.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στα κείμενα της λογοτεχνίας θεωρείται πλέον ότι οι μεταφράσεις πρέπει να ανανεώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς οι κοινωνικές αλλαγές είναι ραγδαίες και η κάθε εποχή και γενιά ερμηνεύει διαφορετικά τα έργα του παρελθόντος.

Η επικοινωνιακή πρόθεση λοιπόν, δεν είναι πάντα εύκολα διακριτή. Ακόμα περισσότερο, ένα κείμενο ενδέχεται να έχει παραπάνω από μια διάσταση. Ο συγγραφέας του κειμένου να θέλει και να μας διαφωτίσει και να μας πείσει. Δεν αποκλείεται, επίσης, να κυριαρχεί η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και ταυτόχρονα να υπάρχει και μεταφορική χρήση της.

 

 

Η Επικοινωνιακή Πρόθεση – Μια πιθανή ερώτηση θεωρίας

 

Μια πιθανή ερώτηση είναι η ακόλουθη:

 

“Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα στο παρακάτω κείμενο (απόσπασμα);”

 

Η απάντησή μας πρέπει να περιλαμβάνει:

 

• Την πρόθεση του συγγραφέα
• Το θέμα του κειμένου
• Το είδος του κειμένου
• Το κοινό στο οποίο απευθύνεται
• τα χαρακτηριστικά του περιεχομένου
• τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του κειμένου
• το συμπέρασμα (εφόσον δηλώνεται)

 

 

Ένα παράδειγμα απάντησης της παραπάνω ερώτησης

 

Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αντίστοιχη ερώτηση του σχολικού βιβλίου για το παρακάτω κειμενικό απόσπασμα:

• Η χώρα μας από την απελευθέρωσή της, το 1821, είχε μια αξιοθαύμαστη διαδρομή. Από ένα μικρό κράτος, δείτε πόσα καταφέραμε σε 170 χρόνια. Η Ελλάδα πλέον είναι μέσα στους ισχυρούς του κόσμου. Με όραμα, σχεδιασμό και αποφασιστικότητα μπορούμε να γίνουμε ακόμα πιο δυνατοί.-

 

Απαντούμε ως εξής:

 

• Πρόθεση: Η πρόθεση του συντάκτη αυτού του κειμένου είναι να πείσει την ή τον αναγνώστη.

 

• Θέμα: Η δυνατότητα της παράταξής του να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας μας.

 

• Είδος Κειμένου: Η μελέτη του κειμένου μας δείχνει ότι πρόκειται για ένα πολιτικό κείμενο. Είναι σχεδιασμένο, ώστε να απευθύνεται στο ευρύ κοινό.

 

• Περιεχόμενο: Όσον αφορά το περιεχόμενο διακρίνουμε: τη σύγκριση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν ( στην 1η και στη 2η περίοδο). Στη συνέχεια, τη διαβεβαίωση για την ισχυρή θέση της χώρας μας. (στην 3η περίοδο). Τέλος, τον οραματισμό για το μέλλον (στην 4η περίοδο). Ο τρόπος γραφής και ο συνδυασμός των παραπάνω φορτίζουν συναισθηματικά τον αναγνώστη.

 

• Γλώσσα: Παρατηρούμε ότι κυριαρχεί το α’ πληθυντικό πρόσωπο. Με τη χρήση του (μπορούμε) ο γράφων επιτυγχάνει να προσδώσει οικειότητα και αίσθηση καθολικής συμμετοχής. Επίσης, χρησιμοποιεί το β’ πληθυντικό πρόσωπο (δείτε). Αυτό κάνει το κείμενο πιο άμεσο. Ας σημειωθεί ότι έχουμε και χρήση προστακτικής, κάτι που εντάσσεται στην επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη. Γενικά, η έγκλιση που κυριαρχεί είναι η οριστική. Η χρήση, ωστόσο, επιθέτων (αξιοθαύμαστη διαδρομή, ερημωμένη χώρα) συντελεί στη συναισθηματικά φορτισμένη χρήση της γλώσσας.

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική