Το είδος του αφηγητή σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η σημαντικότερη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για την επιλογή του λογοτέχνη που καθορίζει την εστίαση, τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η αφήγηση. Με τη συνεξέταση Έκθεσης και Λογοτεχνίας οι μαθητές καλούνται να αναγνωρίσουν το είδος του αφηγητή.
Με τον Ελληνικό τίτλο “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”, αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή το δοκίμιο που παραθέτουμε στη συνέχεια. Το δοκίμιο έχει αναδημοσιευτεί και στο εξαιρετικό βιβλίο Ιδέες και επιχειρήματα για την ΄Εκφραση – Έκφραση ( Άρης Γιαβρής, Θεόδωρος Στουφής, Εκδόσεις Κέδρος ).
Το νέο σύστημα εξέτασης του μαθήματος της Γλώσσας στο ΕΠΑΛ περιλαμβάνει πλέον δύο κείμενα. Ένα δημοσιογραφικού ή δοκιμιακού χαρακτήρα καθώς και ένα λογοτεχνικό (πεζό ή ποίημα ). Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε ένα προτεινόμενο κριτήριο αξιολόγησης, που έχει ως κεντρικό άξονα την εμπειρία της ανάγνωσης.
Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας για περισσότερες διευκρινήσεις και τα σχόλιά σας.
Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Βάζετε το δείκτη σας κάτω από τις λέξεις καθώς τις αποκρυπτογραφείτε; Αυτά είναι χαρακτηριστικά του πολύ νεαρού αναγνώστη. Οι δάσκαλοι στο σχολείο σάς θεράπευσαν από τις εξωτερικές εκδηλώσεις της διανοητικής αυτής εργασίας. Και καθώς μαθαίνατε να διαβάζετε, ανακεφαλαιώσατε την ιστορική εξέλιξη της ανάγνωσης, κάνοντας μια στροφή από το φυσικό βασίλειο στον εσωτερικό χώρο του στοχασμού. Από την επανάληψη και τη μίμηση στη δημιουργική κατανόηση. Η ανάγνωση, όπως την ξέρουμε τώρα, είναι εσωτερική. Τα μάτια σας κινούνται, και τίποτε άλλο.
Στον αρχαίο κόσμο, τα κείμενα διαβάζονταν μεγαλόφωνα. Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία. Αυτό ήταν απαραίτητο λόγω της τεχνολογίας του κειμένου. Οι περγαμηνές και οι πάπυροι ήταν σπάνια αντικείμενα στα οποία οι περισσότεροι δεν είχαν πρόσβαση. Έτσι, οι οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε ομάδες για να τα ακούσουν να διαβάζονται. Ακόμη κι όταν ήταν μόνοι, διάβαζαν φωναχτά. Στη σελίδα, οι λέξεις δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους και δεν υπήρχαν σημεία στίξης, γεγονός που σήμαινε ότι ο αναγνώστης έπρεπε να στηρίζεται σε προηγούμενη γνώση για να βγάλει νόημα από τα συνεχή γράμματα. Η εκφώνηση ήταν ο τρόπος που γινόταν αρχικά κατανοητό ένα κείμενο και η απομνημόνευση ο τρόπος που μεταφερόταν αυτή η κατανόηση.
Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν “από μέσα τους”, μόνοι τους. Η εκφώνηση και η απομνημόνευση έδωσαν τη θέση τους στον αθόρυβο στοχασμό. Έγινε μια επανάσταση, όχι μόνο στην αφομοίωση των κειμένων αλλά και στον τρόπο που διαμορφώνεται η συνείδηση.
Ο Μπράιαν Στοκ, μελετητής της ιστορίας της ανάγνωσης, υπογραμμίζει το πιο φημισμένο παράδειγμα αυτής της στροφής: Μια μέρα, όπως αφηγείται στις “Εξομολογήσεις” του, ο νεαρός τότε άγιος Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο μέντοράς του, ο Αμβρόσιος, διάβαζε ένα βιβλίο χωρίς να κινεί τα χείλη του. “Τον είδαμε να διαβάζει σιωπηρά, για πολλή ώρα”. Εκείνο που είδε ο Αυγουστίνος ήταν μια στιγμή καθαρής εσωτερικότητας, την ανάγνωση ως είσοδο σ’έναν κόσμο στοχασμού. Ενώ πριν ο Αυγουστίνος έβλεπε την Αγία Γραφή ως το λόγο του Θεού, τώρα καταλάβαινε ότι το κείμενο της Γραφής δε γίνεται Λόγος παρά μόνον όταν εισέλθει στη συνείδηση του πιστού. Αυτό σήμαινε μια στροφή από τον αυταρχικό κυριολεκτισμό στη φαντασιακή αυτονομία του σκεπτόμενου αναγνώστη. Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική εξέλιξη της ανάγνωσης ως εσωτερικής πράξης: Να αντιλαμβάνεσαι σημαίνει να ερμηνεύεις. Η σιωπηρή ανάγνωση είναι επομένως ένα μέσον αυτεπίγνωσης, με τον γνωρίζοντα να παίρνει την ευθύνη για αυτό που γνωρίζει.
Αυτή η ατομική αυτονομία είναι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας, μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης που έγινε εφικτή, στη σύγχρονη μορφή της, μόνο όταν η στοχαστική ανάγνωση διαδόθηκε χάρη στη μαζική παραγωγή εντύπων και τη λαϊκή εκπαίδευση που ακολούθησε. Μόνο χάρη στη στοχαστική ανάγνωση γίνεται ο καθένας κέντρο γνώσης , σκέψης, επιλογής και πράξης. Τι συμβαίνει όμως στη συνείδησή μας όταν τέτοιες αξίες τίθενται σε κίνδυνο;
Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες που μεταβάλλουν την εμπειρία της ανάγνωσης επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης. Οι λέξεις πάνω σε μια οθόνη που τρεμοσβήνει έρχονται στο μάτι διαφορετικά απ’όταν τις βλέπουμε γραμμένες σε μια σελίδα. Δε γνωρίζουμε ακόμη ποιες συνέπειες έχει αυτή η διαφορά. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των αναγνωστών και αυτού που διαβάζεται ηλεκτρονικά, είναι η παρεμβολή της οθόνης στη μοναχική λειτουργία της ανάγνωσης, εφόσον το Ίντερνετ, το e – mail, τα ηλεκτρονικά μηνύματα, ακόμα και τα ηλεκτρονικά βιβλία, όλα συνεπάγονται την ταυτόχρονη πολλαπλότητα της εμπειρίας.
Ο τρόπος που οι άνθρωποι συνδέονται με τη γλώσσα αναπόφευκτα υφίσταται αλλαγές. Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη. Ίσως είναι νωρίς ακόμη για να δούμε πού μας οδηγούν όλα αυτά, αλλά προτού τελειώσει τούτη η εποχή, μην εκπλαγείτε αν διαπιστώσετε ότι τα χείλη σας κινούνται και πάλι.
Α. Να παρουσιάσετε συνοπτικά το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”.
( Μονάδες 7 )
Β . Να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος στις παρακάτω προτάσεις. Το κριτήριό σας να είναι το κατά πόσο αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά:
α. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανάγνωση ήταν πάντοτε εσωτερική.
β. Η απομνημόνευση δεν ήταν σημαντική στην αρχαία εποχή.
γ. Η σιωπηρή ανάγνωση βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
δ. Οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν έχουν επηρεάσει την εμπειρία της ανάγνωσης.
( Μονάδες 8 )
Γ. “Σήμερα, για μια ακόμα φορά…πολλαπλότητα της εμπειρίας”. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε έναν τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η παράγραφος.
( Μονάδες 5 )
Δ. Να ξαναγράψετε τις περιόδους που ακολουθούν αντικαθιστώντας τις λέξεις με την έντονη γραφή με συνώνυμές τους, ώστε το νόημα να παραμένει το ίδιο: “Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία.
( Μονάδες 5 )
Ε. “Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες…επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης”. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Τι παρατηρείτε ως προς το επικοινωνιακό αποτέλεσμα;
( Μονάδες 5)
ΣΤ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας ακόμη αλλαγής του τρόπου που λειτουργούμε ως αναγνώστες. Εσείς πως πιστεύετε ότι επηρεάζει η ανάπτυξη της τεχνολογίας την αναγνωστική μας εμπειρία; Να καταγράψετε τις σκέψεις σας σε ένα κείμενο 200 – 250 λέξεων που θα δημοσιευθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας.
( Μονάδες 20 )
Στο ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη που ακολουθεί, ο στοχασμός του ποιητή έχει σημείο αφετηρίας την αναγνωστική του εμπειρία. Η περιπέτεια της ανάγνωσης διατρέχει το ποίημα.
Ἐν μέρει γιά νά ἐξακριβώσω μιά ἐποχή,
ἐν μέρει καί τήν ὥρα νά περάσω
τήν νύχτα χθές πῆρα μιά συλλογή
ἐπιγραφῶν τῶν Πτολεμαίων να διαβάσω.
Οἱ ἄφθονοι ἔπαινοι κ’ἡ κολακεῖες
εἰς ὅλους μοιάζουν. Ὅλοι εἶναι λαμπροί,
ἔνδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί´
κάθ’ ἐπιχείρησίς των σοφωτάτη.
Ἄν πεῖς γιά τές γυναῖκες τῆς γενιᾶς, κι αὐτές,
ὅλες ἡ Βερενίκες κ’ἡ Κλεοπάτρες θαυμαστές.
Ὅταν κατόρθωσα τήν ἐποχή να εξακριβώσω
θ’ ἄφινα τό βιβλίο ἄν μιά μνεία μικρή,
κι ἀσήμαντη, τοῦ βασιλέως Καισαρίωνος
δέν εἴλκυε τήν προσοχή μου ἀμέσως…
Ἄ, νά, ἦρθες σύ μέ τήν ἀόριστη
γοητεία σου. Στήν ἱστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ ἔτσι πιό ἐλεύθερα σ’ἔπλασα μές στόν νοῦ μου.
Σ’ ἔπλασα ὡραῖο κ’αἰσθηματικό.
Ἡ τέχνη μου στό πρόσωπό σου δίνει
μιάν ὀνειρώδη συμπαθητική ἐμορφιά.
Καί τόσο πλήρως σέ φαντάστηκα,
πού χθές τήν νύχτα ἀργά, σάν ἔσβυνεν
ἡ λἀμπα μου – ἄφισα ἐπίτηδες νά σβύνει –
ἐθάρρεψα πού μπῆκες μές τήν κάμαρά μου,
μέ φάνηκε πού ἐμπρός μου στάθηκες´ ὡς θα ἤσουν
μές τήν κατακτημένην Ἀλεξάνδρεια,
χλωμός καί κουρασμένος, ἰδεώδης ἐν τῇ λύπῃ σου,
ἐλπίζοντας ἀκόμη νά σέ σπαλχνισθοῦν
οἱ φαῦλοι – που ψιθύριζαν το “Πολυκαισαρίη”.
Α. Για κάθε μια από τις προτάσεις που ακολουθούν να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος ανάλογα με το αν θεωρείτε ότι αποδίδουν το νόημα του ποιήματος. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορά στο κείμενο:
α. Στην αρχή του ποιήματος ο Καβάφης επιθυμεί να γνωρίσει λεπτομέρειες για τον Καισαρίωνα.
β. Ο ποιητής θεωρεί τους βασιλείς της εποχής των Πτολεμαίων χαρισματικούς.
γ. Υπάρχουν πολλές ιστορικές πληροφορίες για τον Καισαρίωνα.
δ. Η τέχνη της ποίησης ανασυνθέτει τη μορφή του νεαρού Καισαρίωνα.
ε. Ο ποιητής φαίνεται να συμπαθεί τον νεαρό πρίγκηπα.
(Μονάδες 10 )
Β. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από έντονη θεατρικότητα. Αισθανόμαστε ότι -κατά κάποιον τρόπο – παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση. Να εντοπίσετε τις ξεχωριστές σκηνές και να τις καταγράψετε με παραπομπές στο ποίημα.
( Μονάδες 10 )
Γ. Ο ποιητής περνά από το α’ ενικό πρόσωπο στο β’. Να εντοπίσετε το σημείο στο ποίημα. Στη συνέχεια, να σχολιάσετε αυτή του την επιλογή. Τι πιστεύετε ότι κατορθώνει με αυτή τη μετάβαση;
(Μονάδες 10 )
Δ. Να μεταγράψετε σε πεζό λόγο το ποίημα που διαβάσατε, εστιάζοντας στα συναισθήματα του ποιητή, όπως αυτά εναλλάσσονται στην ποιητική γραφή.
( Μονάδες 20 )
Για τις απαντήσεις σας μπορείτε να συμβουλευτείτε το ευρετήριο για το εκπαιδευτικό υλικό που αφορά το μάθημα της έκθεσης. Εκεί, θα βρείτε και υποδειγματικές απαντήσεις τις οποίες έχετε τη δυνατότητα να συμβουλευθείτε.
Όσον αφορά το υποκείμενο, υπάρχουν κάποιες κατηγορίες ρημάτων τα οποία λειτουργούν ως συνδετικά. Συνδέουν το υποκείμενο του ρήματος και το κατηγορούμενό του. Όταν το κατηγορούμενο είναι μετοχή, τότε έχουμε κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος. Χρησιμοποιώντας ένα πολύ γενικό ορισμό θα λέγαμε ότι ως κατηγορηματική μετοχή χαρακτηρίζεται η μετοχή που λειτουργεί ως κατηγορηματικός προσδιορισμός ή κατηγορούμενο στο υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος.
Αν κάτι χαρακτήριζε τον Αρχαίο Ελληνικό Λόγο, αυτό ήταν η δυνατότητα να αποδώσουμε λεπτές σημασιολογικές διαφορές μέσα από διαφορετικές λεκτικές μορφές. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ρήμα οἶδα , το οποίο έχει ένα διαφορετικό σημασιολογικό περιεχόμενο από το γιγνώσκω, το ἐπίσταμαι και το αἰσθάνομαι.
Κατ’αυτόν τον τρόπο και η κατηγορηματική μετοχή χρησιμοποιούταν για να δηλωθεί μια πραγματική και θεμελιωμένη γνώση. Είναι χαρακτηριστική η χρήση της στα Πολιτικά από τον Αριστοτέλη. Ας παρακολουθήσουμε τη σκέψη του: “Ἐπειδή πᾶσαν πόλιν ὁρῶμεν κοινωνίαν τινά οὖσαν...”. Η χρησιμοποίηση της κατηγορηματικής μετοχής οὖσαν στο κείμενο ενισχύει την αντικειμενική διάσταση των γραφομένων. Πρόκειται για μια γνώση, πέραν κάθε αμφιβολίας.
Με δεδομένο ότι η κατηγορηματική μετοχή χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο ή κατηγορηματικός προσδιορισμός, είναι εύλογο ότι θα τη συναντήσουμε σε μια πρόταση σε αντίστοιχη θέση. Θα βρίσκεται – όταν αναφέρεται σε έναρθρο ουσιαστικό – είτε πριν από το άρθρο του ουσιαστικού που προσδιορίζει είτε μετά το ουσιαστικό. Ας δούμε δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο δέχονται καταρχάς τα ρήματα εἰμί, ὑπάρχω, γίγνομαι. Σε αυτές τις περιπτώσεις η μετοχή λειτουργεί ως κατηγορούμενο. Σημαντικό είναι να σημειώσουμε ότι η μετοχή σε συνδυασμό με το συνδετικό ρήμα σχηματίζει περίφραση απλού ρήματος. Για παράδειγμα:
Ὑπῆρχον Ὁλύνθιοι δύναμίν τινά κεκτημένοι.
Αυτή η διατύπωση ισοδυναμεί με την πρόταση: Ὁλύνθιοι δύναμίν τινα ἐκέκτηντο.
Το ίδιο ισχύει και στα παρακάτω παραδείγματα:
ἦν δὲ τὸ δεῖπνον ποιεύμενον ἐν Θῄβῃσι ( = το δείπνο έγινε στις Θήβες.) Ηρόδοτος
ἃ μεταπεμπόμενοι ἦσαν (= αυτά που είχαν παραγγείλει.) Θουκυδίδης
συνελυληθότες ἦσαν αὐτόσε καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες καὶ κτήνη πολλά ( = είχαν συναθροιστεί σε κείνο το μέρος και άνδρες και γυναίκες και πολλά ζώα. ) Ξενοφών
τί ποτ’ ἐστὶν οὗτος ἐκείνου διαφέρων ( =σε τι λοιπόν διαφέρει αυτός από εκείνον.) Πλάτων
τοῦτο ὑπάρχειν ὑμᾶς εἰδότας ἡγοῦμαι ( =πιστεύω ότι σίγουρα το γνωρίζετε αυτό.) Δημοσθένης
μὴ σαυτόν θ’ ἅμα κἄμ’, ὄντα σαυτοῦ πρόστροπον, κτείνας γένῃ ( =για να μη γίνεις φονιάς του εαυτού σου και δικός μου, που είμαι και ικέτης σου.) Σοφοκλής
μισοῦντες γίγνονται τοὺς κακούς ( = μισούν τους κακούς ή γίνονται άνθρωποι που μισούν τους κακούς).
Χαρακτηριστικό αυτών των ρημάτων είναι ότι δηλώνουν την κατάσταση που βρίσκεται το υποκείμενο ή το πως αυτό ενεργεί. Το βάρος του νοήματος το έχει συνήθως η μετοχή και το ρήμα της πρότασης έχει δευτερεύουσα σημασία. Επομένως, σε αρκετές περιπτώσεις η πιο δόκιμη μετάφραση είναι να μεταφράζουμε το ρήμα ως επίρρημα και τη μετοχή ως ρήμα.
– Αὐτοί γάρ οἱ ἄνθρωποι τυγχάνουσι νομίζοντες τον Δία τῶν Θεῶν ἄριστον και δικαιότατον ( τυχαίνει να…, συμβαίνει να…), Πλάτων
– Καί ἔτυχεν ἡ φυλή ἠμῶν πρυτανεύουσα ( =κατά τύχη πρυτάνευε ), Πλάτων
– Ἔλαθον ἐμαυτόν ουδέν εἰπὠν ( δεν είπα τίποτα κρυφά από τον εαυτό μου )
– Παρασκευαζόμενοι ταῦτα ὅλην τήν ἡμέραν διετέλεσαν οἱ Ἀθηναῖοι ( = Χωρίς διακοπή παρασκεύαζαν αυτά όλη την ημέρα οι Αθηναίοι ), Θουκυδίδης
– Εἰ μέν γάρ ὡς ἐκράτησε Φίλιππος ᾤχετ’ εὐθέως ἀπιών… ( Αν έφευγε κατευθείαν, γρήγορα… ) Δημοσθένης
– Λακεδαιμόνιοι δέ πρότερόν τε δῆλοι ἦσαν ἐπιβουλεύοντες ἡμῖν καί νῦν οὔχ ἥκιστα
– ( = Οι Λακεδαιμόνιοι και πριν φανερά σχεδίαζαν κακό εναντίον μας ) Θουκυδίδης
– Φθάνουσιν ἐπί τῷ ἄκρῳ γενόμενοι τούς πολεμίους ( =φθάνουν στην κορυφή πριν από τους εχθρούς )
Να σημειώσουμε για το ρήμα φθάνω πως η φράση οὐκ ἄν φθάνοιμι + μετοχή δηλώνει έντονη προτροπή και μεταφράζεται “θα κάνω κάτι αμέσως“
Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο μπορούν να λάβουν και τα ρήματα ψυχικού πάθους. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να σημειώσουμε πως τα ίδια ρήματα συντάσσονται -λόγω της σημασίας τους – και με αιτιολογική μετοχή. Ορισμένες φορές, μάλιστα, η διάκριση δεν είναι εύκολη νοηματικά. Η άποψη που έχει επικρατήσει είναι ότι, εφόσον η μετοχή δηλώνει πράξη σύγχρονη προς την πράξη που δηλώνει το ρήμα θα θεωρηθεί κατηγορηματική. Εφόσον η μετοχή δηλώνει το προτερόχρονο σε σχέση με το ρήμα θα θεωρηθεί αιτιολογική.
Επομένως:
Ἀγανακτῶ ἐνθυμούμενος ( Αγανακτώ να θυμάμαι ) η μετοχή είναι κατηγορηματική.
Οἱ Ἀθηναῖοι μετεμέλοντο τἀς σπονδάς οὐ δεξάμενοι ( Οι Αθηναίοι μετανοούσαν επειδή δεν δέχτηκαν τις σπονδές) Η μετοχή είναι αιτιολογική, καθώς χρονικά προηγείται η ενέργεια που δηλώνει σε σχέση με την ενέργεια του ρήματος.
Τα πιο συνηθισμένα ρήματα ψυχικού πάθους είναι τα εξής:
ὀργίζομαι
ἄχθομαι ( ενοχλούμαι, στεναχωριέμαι),
ἀγανακτῶ
βαρύνομαι (στεναχωριέμαι),
βαρέως ή χαλεπῶς φέρω (δυσανασχετώ)
λυπῶ -λυποῦμαι
ἀλγῶ (πονώ)
αἰσχύνομαι (ντρέπομαι)
αἰδοῦμαι (ντρέπομαι)
ἥδομαι (ευχαριστιέμαι)
χαίρω
ἀγαπῶ (ευχαριστιέμαι)
μεταμέλομαι
ζηλῶ
μέμφομαι
θαυμάζω (απορώ)
φθονῶ
χαίρω
ἀθυμῶ (δυσανασχετώ)
οἰκτίρω (λυπούμαι)
Ας σημειωθεί ότι και σε αυτή την κατηγορία ρημάτων, όπως άλλωστε και στην προηγούμενη αλλά και στις επόμενες, η κατηγορηματική μετοχή ενδέχεται να είναι ο φορέας του κύριου νοήματος της πρότασης και να αποδίδεται για τον λόγο αυτό με ρήμα, ενώ το ρήμα να έχει μια δευτερεύουσα νοηματική λειτουργία και να μεταφράζεται με επίρρημα ή επιρρηματική φράση:
ἥδομαι, ὦ Κλέαρχε, ἀκούων σου φρονίμους λόγους ( = χαίρομαι, Κλέαρχε, που ακούω συνετά λόγια από σένα ή: ακούω με ευχαρίστηση συνετά λόγια από σένα.) Ξενοφών
χαίρω διαλεγόμενος τοῖς σφόδρα πρεσβύταις (= χαίρομαι να συζητώ με τους πολύ ηλικιωμένους ή: συζητώ με χαρά κ.λπ.) Πλάτων
Κατηγορηματική μετοχή στο υποκείμενο λαμβάνουν και τα ρήματα που δηλώνουν την έναρξη ή τη λήξη μιας πράξεως. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι τα εξής:
ἄρχω ή ἄρχομαι (ξεκινώ να…)
ἀπολείπω (παύω)
διαλείπω (παύω)
ἐπιλείπω (αφήνω)
λήγω
παύομαι
ὑπάρχω
Σε αυτή την περίπτωση μεταφράζουμε με το να +υποτακτική. Για παράδειγμα:
Σωκράτης οὐκ ἔληγε φιλοσοφῶν ( Ο Σωκράτης δεν σταματούσε να φιλοσοφεί)
Οὖτος ἦρξε ἀδικῶν ἡμᾶς ( Αυτός άρχισε να αδικεί εμάς)
Οὔποτε ἐπαυόμην ἡμᾶς οἰκτίρων ( Ποτέ δεν έπαψα να σας λυπούμαι)
Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο λαμβάνουν και τα ρήματα που δηλώνουν καρτερία, ανοχή, υπομονή, κάματο. Τα πιο συνηθισμένα από αυτά είναι:
ἀνέχομαι
ἀπαγορεύω ( κουράζομαι, εξαντλούμαι ) Ας σημειωθεί ότι το ρήμα στον αόριστο και στον παρακείμενο σχηματίζεται αντίστοιχα: ἀπεῖπον, ἀπείρηκα
κάμνω ( κουράζομαι )
καρτερῶ
ὑπομένω
Ἀπείρηκα ἀκούων ( Κουράστηκα να ακούω)
ἤν καρτερῶσιν προσκαθήμενοι ( εάν επιμείνουν καρτερικά στην πολιορκία ) Θουκυδίδης
Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο μπορούν να λάβουν και ρήματα που δηλώνουν πλησμονή, κορεσμό, απόλαυση και επάρκεια. Τα πιο συνηθισμένα είναι:
πίμπλαμαι
κορέννυμαι ( χορταίνω)
μεστός εἰμί ( είμαι γεμάτος)
πλήρης εἰμἰ
ἀρκῶ
ἄδην ἔχω ( χορταίνω)
ἰκανός εἰμί ( έχω επάρκεια)
Μεστός ἦν θυμούμενος ( Ήταν γεμάτος από θυμό) Σοφοκλής
Οὔτοι σόν βλέπων ἐμπίμπλαμαι πρόσωπον ( Δε χορταίνω να βλέπω το πρόσωπό σου) Ευριπίδης
Κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο λαμβάνουν και ρήματα που δηλώνουν νίκη ή ήττα. Τα πιο χαρακτηριστικά είναι:
ἡττῶμαι ( μειονεκτώ, φαίνομαι κατώτερος )
λείπομαι ( είμαι κατώτερος)
νικῶ
περιγίγνομαι ( υπερτερώ)
Οὐχ ἡττησόμεθα εὖ ποιοῦντες τοῦτον ( δεν θα είμαστε κατώτεροι στο να τον ευεργετούμε)
Οὐδείς πώποτε τήν πόλιν ἡμῶν δοκεῖ νικῆσαι ( κανείς ποτέ δεν ξεπέρασε την πόλη μας στην ευεργεσία)
Ρήματα που δηλώνουν πράξη ευεργεσίας ή αδικίας λαμβάνουν, επίσης, κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο. Τα πιο συνηθισμένα είναι:
ἀδικῶ
δίκαια ποιῶ
εὖ ποιῶ ( ευεργετώ)
κακῶς ποιῶ ( βλάπτω)
χαρίζομαι ( κάνω χάρη, γίνομαι ευχάριστος, αρεστός)
Εὖ ποιήσας ἀναμνήσας με ( Έκανες καλά που μου το θύμησες)
Ἀδικεῖτε πολέμου ἄρχοντες ( Αδικείτε με το ναξεκινάτε τον πόλεμο)
Ως γενική παρατήρηση, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι τα αμετάβατα και παθητικά ρήματα λαμβάνουν γενικά κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο υποκείμενο, ενώ τα μεταβατικά κατηγορηματική μετοχή συνημμένη στο αντικείμενο. Και φυσικά, υπάρχουν πολλές κατηγορίες ρημάτων που λαμβάνουν κατηγορηματική μετοχή, τόσο στο υποκείμενο, όσο και στο αντικείμενό τους.
Παναγιώτου Τζαβέλη – Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας
Πολυξένη Μπίλλα – Μαθήματα Σύνταξης της Αρχαίας Ελληνικής, Εκδόσεις Σαββάλας
Στοχαστικό Δοκίμιο χαρακτηρίζουμε ένα δοκιμιακό κείμενο, το οποίο προσεγγίζει τη λογοτεχνία. Ας παρατηρήσουμε στο σημείο αυτό ότι στη σύγχρονη κειμενική θεωρία ο ορισμός του τι μπορεί να θεωρηθεί λογοτεχνία είναι ιδιαίτερα διευρυμένος. Όπως κάθε δοκίμιο, το στοχαστικό δοκίμιο είναι μια δοκιμή, μια προσπάθεια της δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει, να θίξει, να προβληματίσει. Κυρίως, όμως να τέρψει.
Τα όρια ανάμεσα σε ένα λογοτεχνικό κείμενο και ένα σύγχρονο στοχαστικό δοκίμιο δεν είναι εύκολα διακριτά. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι είναι ευχάριστο να παρατηρούμε αυτή την ανάμειξη των κειμενικών ειδών, διότι αυτό προωθεί τον πειραματισμό και τη ροή της δημιουργίας. Θα θέλαμε να σταθούμε στον Γιώργο Ιωάννου και στο μικρό του διήγημα “Μες στους Προσφυγικούς Συνοικισμούς”, ένα αριστούργημα απλής, υπέροχης γραφής. Διαβάζοντας το διαπιστώσουμε ότι το κείμενο είναι βαθύτατα λογοτεχνικό και ότι έχει αρκετά σημεία που θα μπορούσαν να βρίσκονται σε ένα στοχαστικό δοκίμιο.
Στην ιστοσελίδα μας (filologiko.ελ) θα συναντήσετε επιπλέον εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου.
Αποδεικτικό δοκίμιο ή δοκίμιο πειθούς ονομάζουμε τη πιο συνηθισμένη κατηγορία δοκιμίων. Για να χαρακτηρίσουμε ως δοκίμιο πειθούς ένα κείμενο, πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Στο αποδεικτικό δοκίμιο, ο κυρίαρχος Τρόπος Πειθούς είναι η επίκληση στη λογική . Από αυτήν ακριβώς την επιλογή απορρέουν και τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εντοπίζουμε σε αυτή την κατηγορία κειμένων.
Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας επιτρέπουν να χαρακτηρίσουμε ένα κείμενο ως αποδεικτικό δοκίμιο.
Στο Αποδεικτικό δοκίμιο μπορούμε να συναντήσουμε διαφορετικούς τρόπους και μέσα Πειθούς. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, κυριαρχεί η Επίκληση στη Λογική. Το κείμενο συγκροτείται με επιχειρήματα, τα οποία βασίζονται σε τεκμήρια. Το αποδεικτικό δοκίμιο, ωστόσο, έχει και ως στόχο να τέρψει τον αναγνώστη (δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία) και, επομένως, ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που η επίκληση στο συναίσθημα χρησιμοποιείται. Κάποιες φορές μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η επίκληση στην αυθεντία. Συνήθως, η δοκιμιογράφος παραθέτει τα λόγια κάποιου τρίτου καταξιωμένου προσώπου αποσκοπώντας στην ενίσχυση της διακειμενικότητας και τη θεμελίωση των επιχειρημάτων του.
Υπάρχουν επιμέρους κοινά χαρακτηριστικά στα δοκίμια πειθούς, τα οποία μπορούμε να τα εντοπίσουμε στα ακόλουθα σημεία:
Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των δοκιμίων που οι μαθητές έρχονται σε επαφή, στο μάθημα της έκθεσης ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Είναι δοκίμια πειθούς και αρκετά συχνά ζητείται να δικαιολογηθεί ο χαρακτηρισμός αυτός.
Η απάντησή μας πρέπει να βασίζεται στον εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών που έχει γενικά ένα δοκίμιο – είτε είναι δοκίμιο πειθούς είτε στοχαστικό δοκίμιο – τόσο στην μορφή, όσο και στο περιεχόμενο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Η επικοινωνιακή πρόθεση είναι το πρώτο στοιχείο που καλούμαστε να εντοπίσουμε σε ένα κείμενο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι ένα κείμενο εντάσσεται πάντοτε σε ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Πρόκειται για μια πολυδυναμική σχέση ανάμεσα στον πομπό ( αυτήν ή αυτόν που γράφει) και τους δέκτες (οι αναγνώστες).
Χαρακτηρίζουμε αυτή τη σχέση πολυδυναμική διότι η ταυτότητα και η θέση του πομπού είναι πάντα ρευστή. Καθορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον, τις ψυχολογικές διαδρομές τόσο του ιδίου, όσο και της κοινωνίας στην οποία εντάσσεται και όλο αυτό στο περιβάλλον της όλο και εντεινόμενης παγκοσμιοποίησης.
Η έννοια που αποδίδουμε εδώ στην Παγκοσμιοποίηση είναι κατεξοχήν η έννοια της συνδεσιμότητας (connectiviness). Με άλλα λόγια, οποιαδήποτε λέξη, οποιαδήποτε προσπάθεια έκφρασης αντανακλά σε άπειρους καθρέφτες που είναι το πλέγμα μέσα στο οποίο πλέον κινούμαστε.
Αυτές τις βασικές αρχές της κειμενικής ανάλυσης καλούμαστε σε ένα επίπεδο να τις εντοπίσουμε και αναπτύξουμε και στα κείμενα του μαθήματος της Έκθεσης. Η μαθήτρια και ο μαθητής είναι καλό να ξεκινούν από αυτό ακριβώς το σημείο: Να εντοπίζουν την πρόθεση με την οποία γράφτηκε το κείμενο και μάλιστα στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο
Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας διαφωτίσει, όταν:
Ο συγγραφέας ενός κειμένου ενδιαφέρεται να μας πείσει, όταν:
Όταν ο στόχος της ή του κειμενογράφου είναι να μας διαφωτίσει:
Όταν ο στόχος είναι να μας πείσει:
Η θεωρία απλά επιχειρεί να σχηματοποιήσει
Είναι εύκολα κατανοητό ότι σε ένα κείμενο τα πράγματα είναι πιο σύνθετα και περίπλοκα σε σχέση με τη θεωρία. Η θεωρία εξελίσσεται και αυτή με βάση τη μελέτη των κειμένων, καθώς τα ακολουθεί και προσπαθεί να μας δώσει σχηματικά τη βασική δομή τους. Ωστόσο, το κείμενο είναι ζωντανό και ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο από τον κάθε αναγνώστη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στα κείμενα της λογοτεχνίας θεωρείται πλέον ότι οι μεταφράσεις πρέπει να ανανεώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, καθώς οι κοινωνικές αλλαγές είναι ραγδαίες και η κάθε εποχή και γενιά ερμηνεύει διαφορετικά τα έργα του παρελθόντος.
Η επικοινωνιακή πρόθεση λοιπόν, δεν είναι πάντα εύκολα διακριτή. Ακόμα περισσότερο, ένα κείμενο ενδέχεται να έχει παραπάνω από μια διάσταση. Ο συγγραφέας του κειμένου να θέλει και να μας διαφωτίσει και να μας πείσει. Δεν αποκλείεται, επίσης, να κυριαρχεί η κυριολεκτική χρήση της γλώσσας και ταυτόχρονα να υπάρχει και μεταφορική χρήση της.
Μια πιθανή ερώτηση είναι η ακόλουθη:
“Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η πρόθεση της συγγραφέως ή του συγγραφέα στο παρακάτω κείμενο (απόσπασμα);”
Η απάντησή μας πρέπει να περιλαμβάνει:
Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αντίστοιχη ερώτηση του σχολικού βιβλίου για το παρακάτω κειμενικό απόσπασμα:
Απαντούμε ως εξής:
Ενδεικτική Βιβλιογραφία: