Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

“Σίγουρα δεν πρωτοτυπούμε, όταν αναφερόμαστε στην αλληγορία του σπηλαίου.” Έτσι, ξεκινάει το κείμενό του ο Levi R. Bryant στο θαυμάσιο blog του Larval subjects. Στη συνέχεια, παραθέτουμε μια ελεύθερη απόδοση των γραφομένων του. Το κείμενο είναι από αυτά που θα μας απασχολήσουν στο σεμινάριο για τους Πλατωνικούς μύθους.

 

 

Το κείμενο 

Όλοι μας ήρθαμε σε επαφή με την αλληγορία του σπηλαίου κάποια στιγμή στα σχολικά μας χρόνια. Γιατί λοιπόν να αναφερθούμε ξανά σε αυτήν; Τι καινούργιο έχουμε να δούμε και να μάθουμε ανατρέχοντας και πάλι σε μια ιστορία γνωστή και χιλιοειπωμένη; Ο βασικός λόγος είναι ένας: Η αλληγορία του σπηλαίου είναι ένας καλός μύθος. Πως μπορούμε όμως να ορίσουμε έναν καλό μύθο;

 

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

Η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι απλή. Ένας καλός μύθος λειτουργεί ως μηχανή του χρόνου. Ας μη πάει το μυαλό μας στις μηχανές του χρόνου, όπως αυτές παρουσιάζονται στα βιβλία και τις ταινίες της επιστημονικής φαντασίας. Δεν πρόκειται για ένα ταξίδι στο παρελθόν. Ο καλός μύθος διαπερνά το κουκούλι της ιστορικότητας, ξεπερνά τον ιστορικό του ορίζοντα και μας ταξιδεύει στο μέλλον. Ο καλός μύθος είναι ανοιχτός σε ερμηνείες. Κάθε εποχή και κάθε αναγνώστης καθρεφτίζει εκεί την ιστορικότητα και τα βιώματά του. Ο καλός μύθος είναι ομιλούν υποκείμενο μέσα στο ταξίδι του χρόνου. Ο καλός μύθος κινείται. Τα σημαινόμενα που μπορούμε να του αποδώσουμε είναι πολλά και συνεχώς ανανεώνονται. Ο μύθος αυτός ξεπερνά την Πλατωνική φιλοσοφία. Είναι μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε εποχής και τόπου.

 

 

Ερμηνεύοντας το ταξίδι της αλληγορίας στο χρόνο

Η ιστορία είναι γνωστή. Οι δεσμώτες βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση από τη στιγμή της γέννησής τους. Δεν γνωρίζουν ότι είναι δεσμώτες. Πίσω από τη φωτιά που καίει για αυτούς, φύλακες περνούν κρατώντας διαφορετικές αναπαραστάσεις ζώων και πραγμάτων. Θυμίζουν διαδηλωτές που περνούν με πλακάτ. Οι δεσμώτες βλέπουν τις αντανακλάσεις των αντικειμένων πάνω στο τοίχωμα της σπηλιάς. Θεωρούν πως όλη η πραγματικότητα είναι αυτή. Τι πιο φυσικό, αφού δεν έχουν δει τίποτα άλλο. Πώς θα μπορούσε να ερμηνεύσει ένας άνθρωπο της εποχής μας αυτή την εικόνα και τα σύμβολά της;

Ας δούμε την κυρίαρχη ερμηνεία: Η σπηλιά είναι η πραγματικότητά μας. Η φωτιά δεν μπορεί παρά να είναι το σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε. Και οι φύλακες που μεταφέρουν τα πράγματα τι άλλο από διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ταγοί κάθε είδους. Όσο για τις σκιές είναι η κενολογία σε όλες τις μορφές της.

Οι σκιές είναι κατά βάση εικόνες και οι εικόνες είναι αντίγραφα ενός αντικειμένου ή ενός προσώπου. Διαβάζοντας την αλληγορία, ο πειρασμός να αποφανθούμε ότι ο Πλάτωνας έχει διαγνώσει την παθογένεια της σύγχρονης εποχής είναι μεγάλος. Ο Niklas Luhmann, όπως και άλλοι θεωρητικοί των μέσων θα συμφωνούσαν ότι αυτό που ονομάζουμε αντίληψη της πραγματικότητας είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένο. Ας το σκεφτούμε λίγο περισσότερο. Πως είμαστε σίγουροι ας πούμε, ότι η Βόρεια Κορέα υπάρχει; Βρεθήκαμε κάποια στιγμή εκεί; Το πιθανότερο είναι πως όλη η γνώση μας για τη συγκεκριμένη χώρα είναι η αποτύπωση σε ένα χάρτη (εικόνα). Διαβάσαμε κόπου για αυτή (εικόνα). Ακούσαμε κάποιον να αναφέρεται και να αναπαριστά την εμπειρία του (εικόνα). Μια φωτογραφία ή κάποιο film (εικόνα). Είναι σαφές ότι η βάση των πεποιθήσεών μας έχει διαμορφωθεί από εικόνες. Αυτή είναι η πραγματικότητα όλων μας.

 

 

Η διάκριση της γραμμής του όντος και της γνώσης

Ας παρατηρήσουμε τη γραμμή της οντολογίας και της γνωσιολογίας, όπως διαφαίνεται μέσα από την αλληγορία του σπηλαίου.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο:Παρουσιάζουμε τη γραμμή της οντολογίας στα αριστερά και τη γραμμή της γνωσιολογίας στα δεξιά για μια ευρύτερη κατανόηση του κειμένου.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ανάλογα με την πηγή της γνώσης (δεξιά στον πίνακα), διαμορφώνεται και η πραγματικότητά μας (το τι υπάρχει στον κόσμο μας, αριστερά στον πίνακα).

Στο σημείο αυτό θα εισάγουμε στον λόγο μας και τις δύο βασικές αρχές: Την αρχή της ταυτότητας (Α = Α) και την αρχή της μη αντίφασης ( ~ (Α & -Α)). Ο Πλάτων στηρίζει τη θέση ότι η πραγματικότητα βασίζεται στον Ορθό Λόγο, επομένως ακολουθεί της βασικές αρχές του. Με απλά λόγια, όσο μια οντότητα είναι περισσότερο ταυτόσημη με τον εαυτό της, τόσο πιο αληθινή είναι. Στη γλώσσα του Πλάτωνα αυτός είναι ένας τρόπος να ειπωθεί ότι όσο περισσότερο αιώνιο και αμετάβλητο είναι κάτι, τόσο περισσότερο αληθινό είναι. Η ίδια λογική υπάρχει και όσον αφορά την αρχή της μη – αντίφασης. Εάν τα αισθητά αντικείμενα (ότιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις) βρίσκονται χαμηλότερα αξιολογικά σε σχέση με τις μαθηματικές (νοητές) μορφές, αυτό οφείλεται στο ότι τα αισθητά εμπεριέχουν την αντίφαση.

Για παράδειγμα, ένα τριαντάφυλλο είναι κόκκινο αυτή τη στιγμή. Δυστυχώς, η εφήμερη ομορφιά του θα χαθεί και θα χάσει το όμορφο χρώμα του σε λίγες ημέρες. Έρχεται, επομένως, σε αντίφαση με τη φύση του και την ουσία του. Στερείται αιωνιότητας. Δεν στέκεται έξω από το χρόνο. Ανήκει στο γίγνεσθαι και όχι στο είναι.

 

 

Μια πιο προσεκτική ματιά στη φύση των εικόνων

Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα με τις εικόνες; Χωρίς καμία εξαίρεση οι εικόνες διαστρεβλώνουν αυτό που απεικονίζουν. Η φωτογραφία του σκύλου μου δεν είναι ο σκύλος μου. Αυτό είναι ένα παράδειγμα εύκολα αντιληπτό και μπορούμε να το εφαρμόσουμε στο σύνολο των απεικονίσεων. Τι συμβαίνει όμως, όταν περάσουμε το στάδιο των αισθητών και προσεγγίσουμε τις μαθηματικές (νοητές) μορφές; Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ο Πλάτων δεν αποδίδει σε αυτές τις μορφές την ανώτατη θέση στο πλαίσιο της πραγματικότητας.

Ποιος είναι ο λόγος; Αναφέρει ότι τα μαθηματικά βασίζονται σε διαγράμματα και τη γραφή. Ας παρακολουθήσουμε σχηματικά τη σκέψη του. Αρχικά, ας σχεδιάσουμε ένα τρίγωνο.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο:Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σκέψη του Πλάτωνα σχετικά με τις νοητές μορφές εισάγουμε στο κείμενο την εικόνα ενός σκαληνού τριγώνου.

 

Σχεδιάσαμε λοιπόν ένα τρίγωνο στην προσπάθειά μας να σκεφτούμε και να αντιληφθούμε την ουσία του τριγώνου ως είδος. Όσο όμως και αν προσπαθήσαμε να αποδώσουμε την ουσία της τριγωνικότητας πάντα θα αποτυγχάνουμε. Το μόνο που μπορούμε να αποδώσουμε κάθε φορά είναι ένα μόνο συγκεκριμένο τρίγωνο. Μπορεί να είναι είτε σκαληνό, είτε ορθογώνιο, είτε ισόπλευρο, είτε ισοσκελές. Σε καμία περίπτωση δε θα μπορέσουμε να ενσωματώσουμε κάθε πιθανή εκδοχή του.

Κάθε εικόνα, κάθε αποτύπωση είναι εξ ορισμού πιο περιορισμένη σε σχέση με αυτό που επιδιώκει να αποτυπώσει. Αν αποδώσουμε το σκαληνό τρίγωνο της εικόνας μας αυτομάτως αποκλείουμε τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας των τριγώνων. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι ότι η εικόνα, η οποία σε πρώτο επίπεδο υπάρχει για να μας βοηθήσει να περιηγηθούμε και να αντιληφθούμε την ευρύτερη πραγματικότητα, μας καθοδηγεί αναπότρεπτα να παραγνωρίσουμε πτυχές που δεν αποτυπώνει.

 

 

 

Κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο: Ενσωματώνει και αποκλείει

Όταν ισχυριζόμαστε ότι οι εικόνες περιορίζουν από τη φύση τους,  στην πραγματικότητα δηλώνουμε και ότι κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο. Ξεχνάμε συχνά ότι κάθε εικόνα είναι μια αναπαράσταση. Πως άραγε, μπορεί μια φωτογραφία ή μια ταινία να είναι μια αναπαράσταση; Φυσικά επειδή σχηματίζουν και σχηματίζονται μέσα σε ένα πλαίσιο. Ο πιο απλός τρόπος για να πούμε τι είναι ένα πλαίσιο είναι να πούμε ότι δημιουργείται ένας χώρος εξωτερικός και ένας χώρος εσωτερικός, που πριν δεν υπήρχε. Στα social media το βλέπουμε διαρκώς. Ο καθένας μας δημοσιεύει εικόνες του εαυτού του και παρουσιάζει ιστορίες που αφορούν τη ζωή του μέσα από το πρίσμα που θέλει ο ίδιος να δώσει.

Δεν βλέπουμε, ωστόσο, αυτό που είναι έξω από το πλαίσιο. Οι εικόνες είναι αληθινές με την έννοια ότι αποτυπώνουν κάτι που όντως συνέβη ή συμβαίνει. Ταυτόχρονα είναι ψευδείς καθώς αφήνουν έξω από το πλαίσιο ό,τι δεν επιλέχτηκε να βρίσκεται εντός του. Αν διαβάσουμε σε ένα περιοδικό ένα γράμμα ενός αναγνώστη προς τους υπεύθυνους του περιοδικού, διαβάζουμε το αποτύπωμα, την εικόνα της σκέψης του. Το αποτύπωμα αυτό είναι αληθές στο βαθμό που όντως ο αναγνώστης πραγματικά έγραψε το γράμμα. Είναι και ψευδής αποτύπωση της πραγματικότητας, καθώς ο εκδότης επέλεξε το συγκεκριμένο γράμμα μέσα από μια πληθώρα συναφών επιστολών. Χρωματίζει τη δική του επιλογή και όχι το σύνολο της συγκεκριμένης πραγματικότητας.

Να λοιπόν, πως η αλήθεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί (και σε μεγάλο βαθμό, ασυνείδητα) για να ειπωθεί ένα ψέμα. Κάθε αλήθεια είναι περιορισμένη μέσα σε ένα πλαίσιο. Όπως και κάθε παράθυρο, μας επιτρέπει να δούμε μόνο ένα κομμάτι της ευρύτερης πραγματικότητας.

Την επόμενη φορά που θα παρακολουθήσουμε ειδήσεις, ας έχουμε στο νου μας πως αυτό που βλέπουμε δεν είναι ολόκληρη η εικόνα. Οι δεσμώτες του σπηλαίου είναι δεσμώτες κυρίως γιατί είναι γοητευμένοι από τις εικόνες που τους προσφέρονται αδιάκοπα, σε συνεχή ροή.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει αλλιώς παρά να ζει σε έναν κόσμο εικόνων. Ας θυμόμαστε την υπνωτιστική τους δύναμη.

 

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά video για όλες τις τάξεις και φυσικά την Ανθρωπιστική Κατεύθυνση μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Φιλολογικού Φροντιστηρίου (filologiko.ελ), η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε σε όλες τις τάξεις.

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο. Εκπαιδευτικό υλικό από το Φιλολογικό Φροντιστήριο.

 

 

 

Εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα

Εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα: Επιλέξαμε την αφίσα του σεμιναρίου. Περιλαμβάνει πληροφορίες για το σεμινάριο και έχει εικόνες καρτούν από την αλληγορία του σπηλαίου

Τη Δευτέρα 6 Μαΐου στις 20:00 θα ξεκινήσει το εισαγωγικό σεμινάριο στους μύθους του Πλάτωνα.  Έχουν προγραμματιστεί πέντε εβδομαδιαίες συναντήσεις. Θα αναφερθούμε στη λειτουργία του μύθου στους Πλατωνικούς διαλόγους. Οδηγός μας θα είναι η αλληγορία του σπηλαίου, ο μύθος της Ατλαντίδας και ο αντίστοιχος του Προμηθέα, όπως αυτός σκιαγραφείται από τον Πρωταγόρα.

Θα μας δοθεί η ευκαιρία να αναφερθούμε στο πνευματικό κλίμα το οποίο συνετέλεσε να δημιουργηθούν αυτά τα έργα, και όλα αυτά μέσα στο πλαίσιο της πόλεως κράτους και της σοφιστικής κίνησης που δίκαια χαρακτηρίζεται ως ο πρώτος διαφωτισμός της ανθρωπότητας.

Για την παρακολούθηση του σεμιναρίου δεν προαπαιτείται κάποια προγενέστερη γνώση. Κάθε συνάντηση θα καλύψει ένα διαφορετικό θέμα, το οποίο θα σχετίζεται με το ευρύτερο θέμα της αξιοποίησης του μύθου από τον Πλάτωνα. Το σεμινάριο έχει βιωματική μορφή. Μετά την εισήγηση θα ακολουθήσει διάλογος και ερωτήσεις – τοποθετήσεις από τους συμμετέχοντες.

Παραθέτουμε στη συνέχεια ένα ενδεικτικό κείμενο, από αυτά που θα εστιάσουμε στο σεμινάριο. Πρόκειται για την αναφορά που γίνεται στον Τίμαιο για την Ατλαντίδα. Σύμφωνα με τον Πλατωνικό διάλογο ο νομοθέτης Σόλων πληροφορείται από Αιγύπτιους ιερείς την ύπαρξη της Ατλαντίδας και τον ρόλο της Αθήνας για την αντιμέτώπισή της. Τα γεγονότα τοποθετούνται σε ένα μυθολογικό απώτατο παρελθόν, 9000 χρόνια πριν την εποχή του Σόλωνα.

 

 

Η αφήγηση των Αιγυπτίων ιερέων

 

«… Τα έργα της πόλης σας ήταν πολλά και μεγάλα· τα έχουμε γραμμένα εδώ και τα θαυμάζουμε.

(e) Όμως ένα τα ξεπερνά όλα και σε μεγαλείο και σε αρετή. Τα κείμενά μας λένε πως η πόλη σας καταπόνεσε κάποτε μια δύναμη που όρμησε με αλαζονεία καταπάνω της Ευρώπης ολόκληρης και συνάμα ολόκληρης της Ασίας· ξεκινούσε απ᾽ έξω, από το Ατλαντικό πέλαγος, γιατί τότε ταξιδευότανε εκείνο το πέλαγος. Είχε ένα νησί εμπρός α­πό το στόμιό του, αυτό που ονομάζεται, καθώς λέτε, Στήλες του Ηρακλή.1Και το νησί ήταν μεγαλύτερο από την Ασία και τη Λιβύη2μαζί. Και οι ταξιδιώτες μπορούσαν να περάσουν από αυτό το νησί στα άλλα νησιά και από τα νησιά σ᾽ ολόκληρη την ήπειρο,[25]στην αντίπερα όχθη αυτής της πραγματικής θάλασσας. Και μέσα στο στόμιο που λέγαμε μοιάζει να είναι ένα λιμάνι με στενή είσοδο· όμως έξω από το άλλο μέρος είναι πραγματικό πέλαγος και τη στεριά που το περιστοιχίζει θα τη λέγαμε πολύ σωστά και με την κυριολεξία ήπειρο.3Λοιπόν σ᾽ αυτό το νησί, την Ατλαντίδα, βασιλιάδες είχαν δημιουργήσει μια μεγάλη και θαυμαστή δύναμη, που κυριαρχούσε πάνω σ᾽ ολόκληρο το νησί και πολλά άλλα νησιά και μέρη της ηπείρου. Κι ακόμη κρατούσε τη Λιβύη ώς την Αίγυπτο, (b) και την Ευρώπη ώς την Τυρρηνία. Κι αυτή η δύναμη, αφού συγκεντρώθηκε σύσσωμη, επεχείρησε να υποδουλώσει με μια ορμή όλα τα μέρη σας και τα δικά μας και όσα βρίσκονται μέσα στο στόμιο. Τότε, Σόλων, φανερώθηκε σε όλους τους ανθρώπους η δύναμη της πόλης σας με την αρετή και τη ρώμη της. Γιατί ξεπέρασε όλες τις άλλες σε ψυχική αντοχή και σε πολεμική τέχνη. (c) Στην αρχή επικεφαλής των Ελλήνων, κι έπειτα, όταν οι άλλοι την εγκατέλειψαν, αναγκασμένη να πολεμήσει μόνη, αφού άγγιξε τον έσχατο κίνδυνο, νίκησε τους εισβολείς, έστησε τρόπαιο, και δεν άφησε να υποδουλωθούν αυτοί που ποτέ δεν είχαν γίνει δούλοι. Κι εμάς τους άλλους, όσοι κατοικούμε δώθε από τις Ηράκλειες Στήλες, γενναιόδωρα όλους μας ελευθέρωσε. Όμως αργότερα ήρθαν τρομεροί σεισμοί και κατακλυσμοί και μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα φρίκης, (d) ολόκληρος ο στρατός σας βούλιαξε μονομιάς μέσα στη γη και το νησί η Ατλαντίδα βούλιαξε στη θάλασσα και αφανίστηκε. Γι᾽ αυτό και σήμερα ακόμη το πέλαγος σ᾽ εκείνα τα μέρη είναι δυσκολοταξίδευτο και ανεξερεύνητο· το εμπόδιο είναι η ρηχή λάσπη που άφησε το νησί καθώς καταποντιζότανε…»

Η μετάφραση είναι του Γιώργου Σεφέρη

Πηγή

 

 

 

 

 

Σωκρατικό Προσωπείο στους Πλατωνικούς διαλόγους

Είναι δόκιμο να αναφερόμαστε σε Σωκρατικό Προσωπείο, όταν διαβάζουμε τα έργα του Πλάτωνα; Η εμβληματική μορφή του Σωκράτη εμφανίζεται με ιδιαίτερη ένταση στις σελίδες του Πλατωνικού έργου. Είναι ο πρωταγωνιστής στους περισσότερους από τους διαλόγους, οι οποίοι γράφτηκαν αφού πλέον ο ίδιος είχε πεθάνει.

 

 

Σωκρατικό Προσωπείο στους πλατωνικούς διαλόγους: Για το κείμενό μας επιλέξαμε μια φωτογραφία που απεικονίχει αφηρημένο περιβάλλον σε αποχρώσεις του γκρι, του μπλε και του μαύρου.

Γιατί σώθηκαν οι Πλατωνικοί διάλογοι; 

 

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα έργα του Πλάτωνα σώθηκαν. Ο βασικός λόγος που ένα έργο της αρχαιότητας φτάνει στις μεταγενέστερες εποχές είναι ότι είχε πάντα αναγνώστες. Οι αναγνώστες είναι σε πολλές περιπτώσεις και αντιγραφείς.

Οι συγκεκριμένοι διάλογοι έχουν χαρακτηριστικά σχεδόν μοναδικά στην ιστορία τόσο της λογοτεχνίας, όσο και της φιλοσοφίας, κάτι που εξηγεί το γιατί διαβάζονται ανελλιπώς από την εποχή της έκδοσής τους. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σχεδόν έργα θεατρικά. Μάλιστα, είναι αξιοσημείωτο ότι ο ίδιος ο Πλάτωνας δεν εμφανίζεται σε αυτά τα κείμενα. Είναι απών.

 

 

Ο διάλογος, μια τάση της εποχής

 

Ο Πλάτων δεν είναι ο μόνος που έγραψε διαλόγους. Σε αυτή τη μορφή γνωρίζουμε ότι έγραψαν και ο Αντισθένης, ο Φαίδων, ο Ευκλείδης, ο Αρίστιππος, ο Ξενοφών ακόμα και ο Αριστοτέλης σε κάποια πρώιμα κείμενά του. Ο Ξενοφών, μάλιστα, έγραψε διαλόγους με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Εκεί παρατηρώντας τον τρόπο που συνδιαλέγεται ο κοινός δάσκαλος του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα κατανοούμε πως η άποψη ότι σε πολλά σημεία των Πλατωνικών διαλόγων δεν εμφανίζεται το ιστορικό πρόσωπο του Σωκράτη αλλά ένα Σωκρατικό προσωπείο, το οποίο κρύβει τον ίδιο τον Πλάτωνα, είναι βάσιμη. Στο έργο του Ξενοφώντα συναντάμε έναν διαφορετικό Σωκράτη. Ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Onfray δεν θα διστάσει να αποδώσει τον χαρακτηρισμό “Socrate platonisé”  αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στους Πλατωνικούς διαλόγους.

 

 

 

Οι διάλογοι

 

Ο Πλάτων ξεκίνησε να γράφει μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Μπορούμε να οριοθετήσουμε μια χρονική περίοδο, η οποία εκτείνεται περίπου από το 400 π.Χ. έως το 347 π.Χ. Άρα, το συγγραφικό του έργο καλύπτει ένα διάστημα πενήντα τριών ετών μέσα σε χρόνια ιδιαίτερα ταραγμένα και δύσκολα για την Αθήνα. Οι Νόμοι, ενδεχομένως γράφηκαν γύρω στο 350 π. Χ. Καταλαβαίνουμε ότι απέχουν σχεδόν 80 χρόνια από την εποχή που περιγράφουν.

Στους διαλόγους έχουμε συχνή εναλλαγή ευθέως και πλαγίου λόγου.Τα πρόσωπα των διαλόγων είναι κατά βάση πρόσωπα ιστορικά. Γνωρίζουμε την ύπαρξή τους και από άλλες πηγές. Υπάρχουν και πρόσωπα που έχουμε κάθε λόγο να θεωρήσουμε ότι είναι δημιουργήματα του ίδιου του Πλάτωνα. Πρόκειται βέβαια για μια μειοψηφία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Τίμαιος.

 

 

 

 

Ο πρωταγωνιστής των διαλόγων

 

 

Ο Πλάτων στήνει το σκηνικό των διαλόγων του στην Αθήνα και μάλιστα στο τέλος του 5ου αιώνα. Ο λόγος είναι προφανής. Τότε έζησε ο δάσκαλός του. Στη συντριπτική πλειοψηφία των διαλόγων, πρωταγωνιστής είναι ο Σωκράτης. Απουσιάζει στο τελευταίο έργο του Πλάτωνα, τους Νόμους (σε κάθε περίπτωση ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο που θεωρείται και ως η πνευματική διαθήκη του φιλοσόφου). Στον Τίμαιο ο Σωκράτης παρευρίσκεται με τον ρόλο του παρατηρητή. Το ίδιο παρατηρούμε ότι συμβαίνει και στον Σοφιστή.

Ο Πλάτων στους διαλόγους του δημιουργεί κατά κάποιον τρόπο πολύ σημαντικά λογοτεχνικά έργα τα οποία χαρακτηρίζονται από το φιλοσοφικό εύρος τους. Αν συγκρίνουμε έναν Πλατωνικό διάλογο με έναν διάλογο του Ξενοφώντα είναι έκδηλη η διαφορά και στα δύο επίπεδα.

 

 

 

 

Το Σωκρατικό Προσωπείο

 

 

Αν παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον Σωκράτη θα διαπιστώσουμε ότι μας εκθέτει τις απόψεις του, όπως κάνουμε και εμείς, όταν αναφερόμαστε σε κάποιον στοχαστή. Εντελώς διαφορετική είναι η προσέγγιση του Πλάτωνα. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Πλάτων κάνει τον Σωκράτη ήρωα ενός θεατρικού έργου.

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα είναι και μυθιστορηματικό πρόσωπο. Χρησιμοποιώντας το Σωκρατικό προσωπείο ο Πλάτων επιλέγει να εκφράσει και τη δική του φιλοσοφία.

Οι ιστορικές πηγές που έχουμε δείχνουν ότι ο Σωκράτης δεν πίστευε ούτε στις Ιδέες, ούτε – κατ’ επέκταση – στη θεωρία των Ιδεών, ούτε και στη μετεμψύχωση και αθανασία της ψυχής. Και όμως, στους διαλόγους είναι ο φορέας και εισηγητής αυτών των αντιλήψεων. Με σχετική βεβαιότητα λοιπόν, μπορούμε να εικάσουμε ότι στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο Σωκράτης είναι το προσωπείο που χρησιμοποιεί ο μαθητής του για να αναπτύξει τις δικές του θέσεις και απόψεις.

 

 

Τα κείμενα για τον Πλάτωνα βασίζονται και στα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, καθηγητή φιλοσοφίας  στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

 

 

 

 

 

Επιρροές στο Πλατωνικό έργο

Αναζητώντας τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο επιχειρούμε να ανασυνθέσουμε ταυτόχρονα και μια μοναδική μορφή κοινωνίας. Ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται η πόλις των Αθηνών σε ένα διάστημα περίπου 50 ετών είναι μοναδικός στην Παγκόσμια Ιστορία. Ο Πλάτων γεννήθηκε στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου (428 -427 π.Χ.). Πρόκειται για έναν πόλεμο εξαιρετικά σκληρό και απάνθρωπο. Οι περιγραφές του Θουκυδίδη μας μεταφέρουν την ενδημική παντού βία. Και, ωστόσο, μέσα σε αυτά τα χρόνια συναντάμε τους μεγάλους τραγικούς, τον Σοφοκλή και τον Ευρυπίδη, φιλοσόφους του βεληνεκούς του Πρωταγόρα, τον Θουκυδίδη, τον ίδιο τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη.

 

 

Επιρροές στο Πλατωνικό έργο: Για το κείμενό μας επιλέξαμε μαι φωτογραφία της anne spratt, που απεικονίζει γαλήνια ανοιχτή θάλασσα. Απαλό γαλάζιο, γκρι είναι τα χρώματα.

Πλάτωνας, πρώτος φιλόσοφος;

 

 

Το έργο του Πλάτωνα ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Κάθε εποχή ανακαλύπτει και ερμηνεύει διαφορετικά τα κείμενά του. Το σίγουρο είναι πως ο Πλάτωνας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο πρώτος φιλόσοφος κατά μια έννοια κοντινή στην αντίληψη που έχουμε για τους φιλοσόφους, τουλάχιστον μέχρι την αρχή της Βιομηχανικής επανάστασης και το Διαφωτισμό.

Ο Πλάτων επιδιώκει μέσω της σκέψης του να καλύψει ένα φάσμα που περιλαμβάνει το σύνολο της γνώσης. Τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα η κοινωνική συμπεριφορά στο πλαίσιο μιας γνωσιολογίας η οποία επιχειρεί να ερμηνεύσει και να ανάγει τις διαφορετικές εκδηλώσεις στη βάση μιας φιλοσοφίας που καλύπτει όλο το εύρος της ανθρώπινης ζωής.

 

 

 

Η διαλογική μορφή

 

Το έργο του Πλάτωνα χαρακτηρίζεται από λογοτεχνικές αρετές. Είναι κάπως ειρωνικό, αν σκεφτούμε την αρνητική θέση του για την ποίηση της εποχής του το γεγονός ότι στο έργο του συναντάμε σελίδες υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Σε αυτό συντείνει η διαλογική μορφή των κειμένων. Η κλασική μορφή ενός Πλατωνικού διαλόγου φέρνει τον Σωκράτη να εκθέτει τα επιχειρήματά του – συνήθως έχοντας ως κατάληξη ένα ερώτημα – σε κάποιον συνομιλητή.

Ο ίδιος ο Πλάτωνας είναι απών από τους διαλόγους. Δίνει τον λόγο σε σοφιστές, ποιητές, πολιτικούς, επώνυμους Αθηναίους, όμως ο ίδιος είναι απών. Οι επιρροές στο Πλατωνικό έργο ανιχνεύονται αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τους συνομιλητές του Σωκράτη. Ποιοι είναι, τι πρεσβεύουν, ποια θέση έχουν στην Αθηναϊκή κοινωνία της εποχής.

 

 

 

Η φαινομενική ευκολία της ανάγνωσης

 

Αρκετές φορές, εξαιτίας της λογοτεχνικότητας του Πλατωνικού έργου υπάρχει η τάση να θεωρούμε πως το κείμενο είναι εύκολο και τα μηνύματά του απόλυτα κατανοητά. Αυτό είναι κάτι που βιώνουμε σε κάποιες περιπτώσεις και με τους μαθητές μας κατά τη διδασκαλία του Πρωταγόρα. Ο εκπληκτικός μύθος με τον οποίο ο Πρωταγόρας ερμηνεύει συμβολικά την πορεία του ανθρώπινου γένους συνεπαίρνει στην ανάγνωση, με αποτέλεσμα να μας διαφεύγουν εκείνες οι ψηφίδες που κάνουν το κείμενο αμφίσημο και εν πολλοίς αντιφατικό.

Αυτό είναι χαρακτηριστικό της Πλατωνικής σκέψης εν γένει. Τελειώνοντας την ανάγνωση ενός διαλόγου, ο προσεκτικός αναγνώστης καταλήγει με ερωτήματα και αβεβαιότητα. Αυτό που μένει είναι το κάλεσμα σε περαιτέρω διερεύνηση.

 

 

 

Ο Πλατωνισμός στο πέρασμα του χρόνου

 

 

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και ενισχυτικό της προηγούμενης θέσης το να εξετάσουμε την πορεία των συνεχιστών της Ακαδημίας. Οι συνεχιστές του Πλάτωνα, σχολάρχες της Ακαδημίας οδηγήθηκαν σταδιακά στον σκεπτικισμό. Ουσιαστικά η θέση τους συμπυκνώθηκε στη θέση πως απόλυτη αλήθεια δεν υπάρχει. Δεν μπορεί παρά να νιώσουμε έκπληξη. Στα σχολικά εγχειρίδια μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης και κατ’ επέκταση ο Πλάτωνας πρεσβεύουν τη μία και μοναδική αλήθεια, σε αντίθεση με τους σοφιστές.

Οι σχολάρχες της Ακαδημίας κράτησαν από τον Πλάτωνα την αμφισβήτηση, τον έλεγχο των εννοιών. Και στον Νεοπλατωνισμό τα κείμενα μας μεταφέρουν μια μυστικιστική σχεδόν αύρα.

Το έργο λοιπόν είναι πολύσημο. Επιτρέπει διαφορετικές ερμηνείες και θεωρήσεις. Η αναζήτηση του Πλάτωνα και της σκέψης του είναι διαρκής.

 

 

 

Ποιες είναι οι βασικές επιρροές στο Πλατωνικό έργο;

 

 

Ο Πλάτων αρέσκεται και επιδιώκει τη διαφωνία. Τα έργα του δεν είναι τα έργα του μοναχικού φιλοσόφου. Ο δάσκαλός του και βασικό πρόσωπο των διαλόγων, ο Σωκράτης είναι κοινωνικός στοχαστής. Αρέσκεται να τριγυρνά στην πόλη των Αθηνών και να συνδιαλέγεται.

Η πρώτη επιρροή, λοιπόν και ίσως η βασικότερη είναι η πνευματική ατμόσφαιρα της πόλης των Αθηνών. Πιο συγκεκριμένα, ο κύκλος του Σωκράτη. Εδώ, οφείλουμε να εντάξουμε τη σοφιστική κίνηση. Για τους σύγχρονους του Σωκράτη, ο δάσκαλος του Πλάτωνα ανήκε και αυτός σε μεγάλο βαθμό στη σοφιστική.

Τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται τόσο ο Σωκράτης, όσο και οι σοφιστές είναι κοινά. Θα μπορούσαμε να τα συνοψίσουμε στην παρακάτω φράση: Πως οι πολίτες μπορούν να ζήσουν σε ένα σύστημα πρωτόγνωρο και πολύπλοκο με τα μέτρα της εποχής; Φυσικά, αναφερόμαστε στο σύστημα της άμεσης δημοκρατίας.

Ο Σωκράτης δε συνομιλεί μόνο με φιλοσόφους. Στον κύκλο του υπάρχουν και σημαντικοί πολιτικοί. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε τον Αλκιβιάδη, τον Κριτία, τον Χαρμίδη, τον Λάχη, τον Νικία. Στην Πολιτεία θα εμφανιστεί ο μέτοικος Κέφαλος και στο Συμπόσιο θα συναντήσουμε τον κωμικό ποιητή Αριστοφάνη και τον τραγικό ποιητή Αγάθωνα.

 

 

 

Τι επιδιώκει με την παρουσία των συνομιλητών

 

Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι για τον Πλάτωνα η φιλοσοφία είναι κατ’ αρχάς κοινωνικό φαινόμενο. Μέσα από την παρουσίαση τόσο διαφορετικών μεταξύ τους συνομιλητών επιδιώκει να εξερευνήσει τη σχέση της φιλοσοφίας με την πολιτική ζωή, την ποίηση αλλά και τη νέα τέχνη που αναφύεται, αυτή της ρητορικής.

Ο Πλάτων, λοιπόν, ανήκει στην ευρύτερη ιστορία της σκέψης και όχι μόνο της φιλοσοφίας. Ζει σε μια κοινωνία λόγου. Αυτή είναι κατά βάση η Αθήνα τον 5ο αιώνα. Εαν ο πολίτης δεν μπορεί να εκφέρει λόγο, να εκφραστεί, να συνδιαλεχθεί με τους άλλους πολίτες, θεωρείται και είναι υποδεέστερος.

Οι ζυμώσεις των ιδεών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία του Δήμου. Για τους νέους εκείνης της εποχής αυτή είναι η βασική πηγή που διαμορφώνει μαζί με την Τραγωδία τις πολιτικές και φιλοσοφικές τους αντιλήψεις.

Ο Πλάτων αναζητά στο έργο του αυτούς που επηρεάζουν τη σκέψη των ανθρώπων της εποχής του. Οι παλαιότεροι φιλόσοφοι τον απασχολούν λιγότερο. Η πνευματική και κοινωνική ζωή της πόλης των Αθηνών διαποτίζει το έργο του.

 

 

Για τη συγγραφή του κειμένου, σχετικά με τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο έχουμε αντλήσει υλικό και από τα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, ο οποίος είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Τα δύο εὖ της ευτυχίας – Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια

Την Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου θα μεταβούμε στο ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη στον Πειραιά για να παρακολουθήσουμε την παρουσίαση του βιβλίου του Παύλου Κόντου:

” Τα δύο εὖ της ευτυχίας – Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια “.

 

 

 

 

Τα δύο εὖ της ευτυχίας: Παραθέτουμε την εικόνα από το εξώφυλλο του βιβλίου του Παύλου Κόντου. Το Φιλολογικό Φροντοστήριο θα παρεβρεθεί στην παρουσίαση που λάβει χώρα στο ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη στον Πειραιά στις 26 Σεπτεμβρίου.. Το εξώφυλλο απεικονίζει σε απαλά χρώματα ώχρας ένα άνθος που αναπτύσσεται.

 

Τα Ηθικά Νικομάχεια 

 

Το έργο του Αριστοτέλη είναι πάντα επίκαιρο. Θα λέγαμε ότι σήμερα ζώντας σε κοινωνίες πολυδυναμικές, στις οποίες οι αλλαγές έρχονται με ρυθμούς που αδυνατούμε να βιώσουμε και να επεξεργαστούμε σε ικανοποιητικό βαθμό, τα Ηθικά Νικομάχεια μας προσφέρουν κάποιες σταθερές για την οικοδόμηση και της δικής πορείας.

Από τα κείμενα που συναντούν οι μαθητές μας στη Γ’ Ανθρωπιστική θεωρούμε πως είναι αυτό, το οποίο μπορεί να κεντρίσει περισσότερο και το προσωπικό τους ενδιαφέρον, καθώς εστιάζει στην πορεία του ατόμου προς την ολοκλήρωσή του.

 

 

 

Η πρωτοτυπία του βιβλίου

 

Όπως διαβάζουμε και στην αναγγελία της εκδήλωσης, το βιβλίο έχει τη μορφή ενός οδοιπορικού. Οδοιπόρος είναι ο αναγνώστης, ο οποίος καλείται σταδιακά να αποκωδικοποιήσει το Αριστοτελικό κείμενο. Ο Παύλος Κόντος επιχειρεί να μας βοηθήσει σε αυτή την πορεία παραθέτοντας παραδείγματα παρμένα από την καθημερινή ζωή. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εκτύλιξη της σκέψης του μεγάλου φιλοσόφου χωρίς να υπάρχει η ανάγκη να ανατρέξουμε σε εξειδικευμένη φιλοσοφική ορολογία.

Εξάλλου, ένα από τα χαρακτηριστικά της Αριστοτελικής σκέψης είναι ότι μπορεί να βρει εφαρμογή και στις πιο απλές καθημερινές εκδηλώσεις της καθημερινής μας ζωής. Διαβάζοντας κανείς τα Ηθικά Νικομάχεια έρχεται συχνά στο σημείο, όπου αισθάνεται πως μπορεί να συνδυάσει τη γνώση που του προσφέρει το κείμενο με αλλαγές στη δική του προσωπική ζωή.

 

 

Τα δύο εὖ της ευτυχίας

 

Η διδακτική μας εμπειρία με τους μαθητές που ανακαλύπτουν το Αριστοτελικό κείμενο επιβεβαιώνει τον τίτλο του βιβλίου. Η ευδαιμονία ως τελικός σκοπός στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη δεν είναι κάτι το αφηρημένο, μια ακόμα φιλοσοφική έννοια που δε μας αφορά. Αντίθετα, αφορά τον καθένα μας. Το βιβλίο, επομένως, είναι και ένα κάλεσμα σε όλους εμάς να προσδιορίσουμε την έννοια της ευτυχισμένης ζωής, έχοντας ως σημείο αναφοράς τη δική μας ζωή.

Το βιβλίο ξεκινά παρουσιάζοντας μια ιστορία με πρωταγωνιστές τον Αριστοτέλη και το γιο του Νικόμαχο. Στο τέλος του βιβλίου θα συναντήσουμε την ίδια ιστορία μέσα σε δύο πίνακες του Ρέμπραντ.

 

 

Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι:

Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτων, ιστορικός του βιβλίου
Ελένη Περδικούρη, επικ. καθηγήτρια, τμήμα Φιλοσοφίας, Παν/μιο Πατρών
Παύλος Κόντος, καθηγητής, τμήμα Φιλοσοφίας, Παν/μιο Πατρών, συγγραφέας του βιβλίου

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου

Ο Eyüp Engin Küçük επιχειρεί να προσεγγίσει την αλληγορία του σπηλαίου μέσα από βασικές Λακανικές έννοιες. Επιχειρεί μια ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου. Στο παρόν κείμενο θα ιχνηλατήσουμε τη σκέψη του, αφού τονίσουμε ότι πρόκειται για μια ακόμη ανάγνωση του κλασικού μύθου που παραθέτει ο Πλάτωνας. Είναι εύλογο ότι σε μια τέτοια ανάγνωση ενδέχεται να υπάρχουν σημεία που προβάλουμε τη δική μας σκέψη στη σκέψη ενός διανοητή που έρχεται από ένα μακρινό παρελθόν και μια εντελώς διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, αυτή η προσπάθεια καταδεικνύει για ακόμα μια φορά το πόσο επιδραστικός είναι αυτός ο μύθος που μας έρχεται από το μακρινό παρελθόν. Ταυτόχρονα είναι μια ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με την οξύνοια και τη διεισδυτικότητα της σκέψης του Lacan.

 

 

 

Για το κείμενό μας "ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου" επιλέξαμε μια εικόνα που απεικονίζει τρεις κύκλους που φαινομενικά εφάπτονται. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι δυνατόν να έχουν κάποιο σημείο επαφής. Η εικόνα ταιριάζει τόσο στη σκέψη του Πλάτωνα, όσο και στη σκέψη του Λακάν.

 

 

Οι αρχαίοι Ελληνικοί μύθοι και η ψυχανάλυση

 

 

Αρκετά συχνά και ειδικά στα πρώτα βήματά της η ψυχανάλυση εστίασε και βοηθήθηκε από τη μελέτη των αρχαίων Ελληνικών μύθων. Ο Freud εστίασε στη μορφή του Οιδίποδα. Ο Lacan έχει κάνει μια θαυμάσια ανάγνωση ενός άλλου έργου του Σοφοκλή, της Αντιγόνης. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του ίδιου του Freud, ο οποίος δήλωσε ότι σε όποιο σημείο και αν έφτασε στις αναζητήσεις του, διαπίστωνε πως ένας ποιητής είχε ήδη φτάσει.

 

 

 

 

Η αλληγορία και οι αναγνώσεις της

 

 

Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την αλληγορία του σπηλαίου ως ένα από τους θεμελιωδέστερους μύθους κάθε εποχής, άρα και της δικής μας . Η αλληγορία βρίσκεται στον Πλατωνικό διάλογο ΠολιτείαΣτο πέρασμα των αιώνων το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει μελετηθεί και έχει αναγνωσθεί με διαφορετικούς και πρωτότυπους τρόπους. Καταρχάς, ας επισημάνουμε ότι χαρακτηρίζεται – και δικαίως – ως ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πέρα από το φιλοσοφικό ενδιαφέρον, ο αναγνώστης γοητεύεται και συμπαρασύρεται από τον πλούτο των εικόνων και τη ροή του κειμένου.

 

 

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας – Εισαγωγή

 

Η αλληγορία μπορεί να αναγνωσθεί με τρόπο που να εστιάζουμε στην πολιτική θεωρία του Πλάτωνα ή στη μεταφυσική του προσέγγιση ή ακόμα στη γνωσιολογία του. Παρατηρούμε με δυο λόγια ότι η αλληγορία είναι ένας μύθος με τον οποίο επιχειρείται να σκιαγραφηθεί συνολικά η ανθρώπινη ζωή μέσα στο πλαίσιο των κοινωνιών. Εντοπίζουμε λοιπόν, την πρώτη ομοιότητα με το έργο του Lacan. Ο Γάλλος ψυχαναλυτής προσπάθησε να εξηγήσει τη δομή του κόσμου μέσα στον οποίο ο άνθρωπος γεννιέται, ζει, αναπτύσσεται και πεθαίνει.

 

 

 

Μικρή σύνοψη της αλληγορίας

 

 

Η αλληγορία είναι ένας μύθος ευρύτατα γνωστός. Ας θυμίσουμε, ωστόσο, τα βασικά σημεία της. Σε ένα υπόγειο σπήλαιο συναντάμε ανθρώπους καθισμένους. Είναι αλυσοδεμένοι, στο λαιμό και στα άκρα με τρόπο που δεν μπορούν να γυρίσουν το βλέμμα τους. Κοιτούν μόνο μπροστά προς τον τοίχο της σπηλιάς. Μάλιστα, αυτή είναι η μόνη κατάσταση που γνωρίζουν καθώς πάντοτε ήταν αλυσοδεμένοι. Δεν έχουν, λοιπόν, συνείδηση της κατάστασής τους. Πίσω από αυτούς καίει μια τεχνητή φωτιά, την οποία φυσικά δεν μπορούν να δουν. Σε κάποια απόσταση από αυτούς και πίσω τους υπάρχει ένας δρόμος. Άνθρωποι περνούν από εκεί, κρατώντας ομοιώματα αντικειμένων. Ένα τειχίο τους καλύπτει. Με αυτόν τον τρόπο αυτά που προβάλλονται στον τοίχο της σπηλιάς είναι μόνο οι σκιές των τεχνητών αντικειμένων. Οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές και αποδίδουν τις φωνές των ανθρώπων που περνούν σε αυτές. Οτιδήποτε βλέπουν στον τοίχο της σπηλιάς, το θεωρούν αληθές. Είναι η πραγματικότητά τους.

Με κάποιον τρόπο ένας δεσμώτης απελευθερώνεται. Ανακαλύπτει την τεχνητή φωτιά. Συνειδητοποιεί πως αυτή ήταν υπεύθυνη για ό,τι έβλεπε στον τοίχο. Αρχίζει μια ανάβαση, που θα τον οδηγήσει έξω από το σπήλαιο. Αυτή η ανάβαση είναι δύσκολη. Το φως που πληθαίνει καθώς αυτός ανεβαίνει κάνει τα μάτια του να πονούν. Το πρώτο διάστημα που είναι έξω από το σπήλαιο δεν μπορεί να αντικρίσει τον ήλιο. Μετά από προσπάθεια θα κατορθώσει να τον θεαθεί.

Όταν πλέον έχει γνωρίσει τον κόσμο έξω από το σπήλαιο, αποφασίζει να επιστρέψει στους δεσμώτες και να τους ενημερώσει για όσα είδε. Στην καλύτερη περίπτωση θα συναντήσει αδιαφορία. Αν επιμείνει στις θέσεις του, η χλεύη και η επιθετικότητα θα είναι οι αντιδράσεις των δεσμωτών. Κανείς δεν θέλει να ακούσει τα όσα έχει να πει.

 

 

 

 

Ο βασικός συμβολισμός της αλληγορἰας

 

Ο Σωκράτης ξεκαθαρίζει στον συνομιλητή του τον Γλαύκωνα πως η σπηλιά συμβολίζει την ανθρώπινη κοινωνία. Δεν γνωρίζουμε την αληθινή φύση των πραγμάτων. Υποθέτουμε και υποστηρίζουμε την πλάνη μας με φανατισμό. Ο ήλιος συμβολίζει το Αγαθό, την αληθινή γνώση, την πηγή της και την εκδήλωσή της. Όλη αυτή η ανηφορική πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη συμβολίζει την πορεία του φιλόσοφου προς τη γνώση.

 

 

 

 

Βασικές έννοιες στο σύστημα του Lacan

 

Μια μικρή εισαγωγή σε βασικές Λακανικές έννοιες είναι απαραίτητη. Ο Lacan χρησιμοποιεί μια τριμερή δομή στην προσπάθειά του να περιγράψει τη ζωή και τις ψυχικές διαδρομές του ανθρώπου. Στο σύστημά του υπάρχει το Πραγματικό, το Φαντασιακό, το Συμβολικό. Για τον Lacan, το υποκείμενο χρειάζεται διαρκώς έναν “άλλον”, ώστε να μπορέσει να συγκροτήσει τη δική του ταυτότητα. Πρόκειται για μια διαδικασία που ξεκινά με ένα μωρό, το οποίο ερμηνεύει την αντανάκλασή του στον καθρέφτη ως ετερότητα. Στη συνέχεια, η διάκριση υποκειμένου και αντικειμένου συγκροτείται με το ευρύτερο περιβάλλον του. Αυτό το περιβάλλον είναι ο “μικρός άλλος”για το υποκείμενό μας. Ο “΄μεγάλος Αλλος”, αντιστοιχεί στην τάξη που συγκροτεί ο συνδυασμός των “άλλων”.

Σύμφωνα με αυτή την κατηγοριοποίηση μπορούμε να πούμε ότι η παράδοση, ο νόμος, το κράτος, η μητέρα για το μικρό παιδί, εκείνος του οποίου η άποψη και η κρίση θεωρείται πάντα σωστή και βάσιμη αποτελούν τους “‘Αλλους”. Συγκροτούν τη συμβολική τάξη και ο ρόλος τους είναι να καθορίζουν τα όρια εντός των οποίων κινείται το υποκείμενο. Η θέση αυτή φωτίζεται καλύτερα με ένα παράδειγμα: Όταν ένα άτομο εκτελεί μια πράξη με δημόσιο αντίκρυσμα, πάντοτε αναρωτιέται για τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος γύρω του θα υποδεχθεί την ενέργειά του. Το πιθανότερο είναι ότι κανείς δεν θα ασχοληθεί με την πράξη του και κανείς δεν θα του πει κάτι. Το υποκείμενο, ωστόσο, κατευθύνει τις πράξεις του με βάση την αντίδραση που υποθέτει ότι θα έχει “Ο Άλλος”. Ο λόγος του Άλλου θεωρείται για το υποκείμενο ως το κέντρο της Αλήθειας. Αυτό που εκπροσωπεί θεωρείται αυτοδίκαια σωστό.

 

 

 

 

 

Η συμβολική τάξη

 

 

Για τον Lacan η πολιτιστική και γλωσσική δομή μέσα στην οποία η ανθρωπότητα ζει, αποτελεί τη συμβολική τάξη. Η συμβολική τάξη έχει άμεση σχέση με τον Άλλον. Στο συμβολικό το αντικείμενο δεν έχει κάποια αυθύπαρκτη ουσία, ούτε κάποιο νόημα. Η ουσία του και το νόημά του αποκτώνται μόνο μέσα στο δίκτυο των σχέσεων που δομούν το συμβολικό. Το συμβολικό δεν έχει πρόσβαση στο πραγματικό. Δεν μπορεί να εισχωρήσει εντός του, δεν μπορεί να το χαρτογραφήσει. Για παράδειγμα, ένα ρούχο καλύπτει και προφυλάσσει το σώμα από τις καιρικές συνθήκες. Στο επίπεδο του συμβολικού, ωστόσο, το ένδυμα γίνεται σύμβολο, το οποίο εκφράζει μια στάση ζωής.

Η έννοια του πραγματικού  έχει μεγάλη βαρύτητα στο έργο του Lacan. Το υποκείμενο ευθύς μετά τη γέννησή του εισέρχεται στη συμβολική τάξη, όπως εισέρχεται ένας ναυαγός στον ωκεανό. Το πραγματικό από την άλλη είναι αυτό που δεν μπορεί να ενταχθεί στο συμβολικό. Είναι προγλωσσικό, άφατο. Η συμβολική τάξη αναδύεται ως έλλειψη του πραγματικού. Τα ανθρώπινα όντα πασχίζουν να καλύψουν αυτή την έλλειψη μέσα στη λειτουργία της συμβολικής τάξης. Ο αγώνας είναι εξ ορισμού μάταιος, καθώς το πραγματικό είναι αυτό που ξεφεύγει της συμβολικής τάξης. Το υποκείμενο έχει συνείδηση της ύπαρξης του πραγματικού, αδυνατεί όμως να το εντάξει στη συμβολική δομή. Ο μόνος δρόμος που μένει στο υποκείμενο είναι να λειτουργεί παράλληλα μέσα στη συμβολική τάξη, η οποία αναπαριστά αλλά και τροφοδοτείται από τη έλλειψη. Ας χρησιμοποιήσουμε το ακόλουθο παράδειγμα:

Ο καθένας γνωρίζει πως κάποια στιγμή μπορεί να υπάρξει ένας καταστροφικός σεισμός. Συνεχίζει, ωστόσο, να ζει στη συμβολική τάξη με τον καθημερινό του τρόπο. Αν το υποκείμενο ξεκινήσει να ζει αναλογιζόμενο ότι μπορεί να υπάρξει αυτός ο σεισμός -και μάλιστα από στιγμή σε στιγμή – θα βρεθεί μέσα σε μια ψυχωτική δίνη.

Ο Lacan μας καταδεικνύει ότι το υποκείμενο δεν μπορεί μέσω της συμβολικής τάξης να αγγίξει το πραγματικό. Η έλλειψη είναι πάντα παρούσα και για αυτόν τον λόγο το υποκείμενο επιχειρεί να καλύψει αυτή την έλλειψη μέσω του φαντασιακού, το οποίο ορίζεται από τον Άλλο. Η ύπαρξη του συγκροτείται γύρω από αντικείμενα – επιθυμίες τα οποία εδράζονται στο φαντασιακό. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διαδικασίας είναι η ιδέα του θανάτου. Ο θάνατος εδράζεται στο φαντασιακό του ανθρώπου. Όλοι γνωρίζουμε πως ό,τι είναι έμβιο πεθαίνει. Ο θάνατος λοιπόν ανήκει στη σφαίρα του πραγματικού διότι μας είναι αδύνατο να συλλάβουμε την έννοιά του, όντας μέσα στη ζωή. Συνεχίζουμε τη ζωή μας σαν να μην πρόκειται να πεθάνουμε. Έχοντας βρει καταφύγιο στο φαντασιακό αντλούμε δύναμη και προχωρούμε. Αυτού του είδους οι φαντασιακοί τόποι μας δίνουν τη δυνατότητα να νοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας και ενισχύουν το υποκείμενο κατά τη διάρκεια της πορείας του. Είναι σημαντικό να έχουμε επίγνωση της αναγκαιότητας του φαντασιακού. Ο Zizek τονίζει ότι η λύση στο πρόβλημα αυτό δεν είναι να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αλλά να τη διασχίσουμε ( not detroying fantasy – traveling fantasy ).

θα προσπαθήσουμε μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου να προσεγγίσουμε αυτά τα θέματα και ίσως να τα καταστήσουμε πιο σαφή.

 

 

 

 

 

Ψυχαναλυτική ανάγνωση της αλληγορίας του σπηλαίου

 

Ας φέρουμε στο νου μας την εικόνα του σπηλαίου. Η σπηλιά θα λέγαμε ότι εκπροσωπεί τη συμβολική τάξη. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Σωκράτης, οι δεσμώτες πιστεύουν απόλυτα ότι η αλήθεια είναι οι σκιές των τεχνητών δημιουργημάτων που αντανακλώνται στον τοίχο μπροστά τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι καθώς οι σκιές των αντικειμένων περνούν από μπροστά τους, οι δεσμώτες διαρκώς ονομάζουν ό,τι βλέπουν. Τα πάντα ονομάζονται, τα πάντα γίνεται προσπάθεια να ενταχθούν στο συμβολικό. Αυτές οι σκιές ουδεμία σχέση έχουν με τη μορφή των αντικειμένων των οποίων είναι αντανακλάσεις. Ό,τι φαίνεται λοιπόν, στον τοίχο της σπηλιάς είναι φαντασιακό. Μάλιστα, οι σκιές δημιουργούνται από ένα φως που δε είναι το φως του ήλιου (το πραγματικό φως). Σήμερα, όλο αυτό θα μας θύμιζε το θέατρο σκιών.

Όταν κάποιος από τους δεσμώτες απελευθερώνεται, αντικρίζει το πραγματικό φως έξω από το σπήλαιο. Ο ήλιος συμβολίζει την πηγή όλων των μορφών γύρω μας. Ο δεσμώτης νοιώθει πόνο στα μάτια καθώς προσπαθεί να λειτουργήσει μέσα στο πραγματικό φως. Τον ήλιο (το πραγματικό) δεν μπορούμε να τον δούμε με τους συνήθεις τρόπους. Ο Lacan τονίζει ότι η προσπάθεια του ανθρώπινου υποκειμένου να εντάξει το πραγματικό στο συμβολικό – πέρα από ελλειμματική εξ ορισμού – είναι και βαθύτατα τραυματική. Όπως βλέπουμε και στην αλληγορία του σπηλαίου η διαδικασία είναι τραυματική για τον απελευθερωμένο δεσμώτη.

Επιπρόσθετα, όταν επιστρέφει στο σπήλαιο επιχειρεί να πείσει τους πρώην συντρόφους τους ότι το σπήλαιο είναι στην πραγματικότητα ένα σύμβολο, μια αντανάκλαση του πραγματικού. Τα πάντα μέσα στο σπήλαιο τους εξηγεί κινούνται στον χώρο του φαντασιακού. Χρειάζεται να φύγουν από τον τρόπο με τον οποίο έχουν συνηθίσει να βλέπουν τα πράγματα, ώστε να θεαθούν την ευρύτερη εικόνα που εκείνος μπόρεσε να αντικρύσει έξω από το σπήλαιο.

Κανείς φυσικά δεν θα δεχθεί τα όσα ισχυρίζεται. Κανείς δεν θα δεχθεί να καταστραφεί η φαντασίωση μέσα στην οποία συγκροτήθηκε η ζωή του. Ας μην ξεχνάμε ότι τα ίδια πίστευαν και οι πρόγονοί του, αλλά και δίπλα του οι φίλοι, οι οικείοι. Ο Άλλος με τη μορφή της παράδοσης τους “διατάζει” να δεχτούν ό,τι βλέπουν στον τοίχο ως αληθινό. Είναι τρομακτικά δύσκολο να αναγνωριστεί το φαντασιακό ως τέτοιο. Αν επιχειρήσουμε να καταστρέψουμε τη φαντασίωση, αντί να τη διασχίσουμε (traveling), μόνο επιθετικότητα και αντίδραση θα λάβουμε.

 

 

 

 

Βιβλιογραφία: 
  • Evans, Dylan. Dictionary of Lacanian Psychoanalysis. London, New York: Routledge, 1996 
  • Zizek, Slovaj. The sublime object of ideology. London, New York: Verso, 2008

 

 

 

 

 

 

 

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων στον Αριστοτέλη

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων είναι βασική στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη. Σχετίζεται άμεσα με την τελεολογική αντίληψη που είναι κυρίαρχη τόσο στον ίδιο, όσο και στους υπόλοιπους Έλληνες στοχαστές. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο έργο του Φυσικά  ότι “γνωρίζουμε κάτι μόνο όταν συλλάβουμε το γιατί του”. Μια περιγραφή, ή απλά μια ταξινόμηση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πραγματική γνώση. Ξεκινώντας από αυτή τη αρχή διέκρινε τέσσερις αιτίες, η μελέτη των οποίων μας βοηθά να κατανοήσουμε ένα συμβάν, ένα φαινόμενο, ένα δημιούργημα.

 

 

 

Για το κείμενό μας " η θεωρία των τεσσάρων αιτίων στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη ", επιλέξαμε τη φωτογραφία ενός αγάλματος από το νησί της Δήλου. Ο Αριστοτέλης για να ερμηνεύσει τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων χρησιμοποίησε το παράδειγμα ενός αγάλματος ο ίδιος.

 

 

 

Ποιες είναι οι τέσσερις αιτίες

 

Ο Αριστοτέλης μας προτρέπει να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τα πράγματα. Αυτή η παρατήρηση θα μας οδηγήσει να κατανοήσουμε ότι μπορούμε να εντοπίσουμε τέσσερα αίτια:

  • την ύλη
  • το είδος
  • το ποιητικό αίτιο
  • το τελικό αίτιο

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την προτεινόμενη από τον Αριστοτέλη μέθοδο, είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι ο φιλόσοφος επιδιώκει να εντοπίσει τις απαντήσεις που οδηγούν στο γιατί ένα πράγμα έχει δημιουργηθεί ή στον λόγο που ένα φαινόμενο λαμβάνει χώρα.

 

 

Μια συνοπτική σκιαγράφηση των τεσσάρων αιτίων

 

Για να σκιαγραφήσουμε τα τέσσερα αίτια θα ανατρέξουμε σε παραδείγματα, που ο ίδιος ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να αναφερθεί ότι η σύγχρονη φιλοσοφική έρευνα προτείνει να απομακρυνθούμε από τα συγκεκριμένα παραδείγματα, καθώς δεν αποδίδουν όλο το εύρος και τις προεκτάσεις της σκέψης του.

Το υλικό αίτιο είναι αρκετά εύκολο να γίνει αντιληπτό. Ο Αριστοτέλης παραθέτει το παράδειγμα ενός χάλκινου αγάλματος. Το υλικό αίτιο του αγάλματος είναι ο χαλκός από το οποίο αποτελείται.

Για να προσδιορίσει το είδος ( τη μορφή) χρησιμοποιεί το παράδειγμα μιας μουσικής οκτάβας. Έχει στο νου του τη μορφή που έχουν οι χορδές σε ένα μουσικό όργανο, ώστε να παράξουν νότες που έχουν απόσταση μια οκτάβα. Ας παρατηρήσουμε για ακόμα μια φορά τη σημασία που είχε η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα. Αυτό είναι κάτι που το συναντάμε και στον Πλάτωνα και οφείλεται βέβαια στην επίδραση των Πυθαγορείων.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του πατέρα και του γιου, ο Αριστοτέλης προσεγγίζει το ποιητικό αίτιο, αυτό δηλαδή που δημιουργεί το φαινόμενο, το πρόσωπο ή το πράγμα.

Το σημαντικότερο αίτιο είναι το τελικό αίτιο. Εδώ, βρισκόμαστε στη βάση της φιλοσοφίας του. Στον Αριστοτέλη, το καθετί που υπάρχει στη φύση έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται. Η φύση έχει ορίσει, για παράδειγμα, σε έναν σπόρο το σκοπό να γίνει στάχυ. Στην περίπτωση που αυτό επιτευχθεί μπορούμε να πούμε ότι η συγκεκριμένη υλική οντότητα έχει πετύχει την εντελέχειά της. Έχει περάσει από τη δυνατότητα στην πραγμάτωση. Ο Αριστοτέλης θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα ενός περιπάτου. Το τελικό αίτιο είναι η υγεία του ατόμου που κάνει τον περίπατο.

Αυτή η τελεολογική αντίληψη δεν εμφανίζεται μόνο στον Αριστοτέλη. Στα κείμενα που διδασκόμαστε στη Γ’ Λυκείου τη συναντάμε πολύ έντονα και στον Πρωταγόρα.

 

 

 

Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό παράδειγμα

 

Ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων έχοντας στο νου μας ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, το οποίο θα αντλήσουμε από τη σύγχρονη ζωή. Ας εξετάσουμε το παράδειγμα ενός υπολογιστή:

Το υλικό αίτιο μπορούμε να πούμε ότι είναι τα διαφορετικά υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένος ένας υπολογιστής: πλαστικό, μέταλλο, σιλικόνη κλ.π.

Η προσέγγιση του είδους (μορφής), θέτει κάποια ζητήματα. Φαινομενικά, η μορφή είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι κατασκευασμένος ο υπολογιστής, ώστε όλοι να μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε. Σε αυτή τη μορφή μπορούμε να εντάξουμε πράγματα, όπως τη διαδρομή των καλωδίων ή τη σειρά των γραμμάτων πάνω στο πληκτρολόγιο. Εξετάζοντας ωστόσο, πιο προσεκτικά διαπιστώνουμε ότι η σειρά των γραμμάτων στο πληκτρολόγιο είναι επουσιώδης. Κάλλιστα θα μπορούσαμε να αναδιατάξουμε τα γράμματα και ο υπολογιστής θα παρέμενε ο ίδιος στην ουσία του.

Επομένως, στη μορφή είναι σημαντικό να εντοπίσουμε εκείνα τα ουσιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν πραγματικά ένα φαινόμενο και του προσδίδουν τη μοναδικότητά του.

Το ποιητικό αίτιο είναι ο δημιουργός του υπολογιστή. Και εδώ φυσικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το συγκεκριμένο αντικείμενο έχει φτιαχτεί από ομάδα ή ομάδες ανθρώπων. Σε μια τέτοια περίπτωση το ποιητικό αίτιο είναι ακριβώς το σύνολο των ατόμων που συνεργάστηκαν και δημιούργησαν τον υπολογιστή.

Τι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε ως τελικό αίτιο στο παράδειγμά μας; Ίσως το γεγονός ότι το συγκεκριμένο επίτευγμα της τεχνολογίας έχει ως τελικό σκοπό την επεξεργασία και αποθήκευση της πληροφορίας.

 

 

 

Η μορφή και ο σκοπός

 

Ο σκοπός καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τη μορφή. Για παράδειγμα, μπορούμε να κατασκευάσουμε τραπέζια τα οποία να έχουν διαφορές στη μορφή. Αυτό που κυρίως καθορίζει τη μορφή που θα λάβει το αντικείμενο ή τη μορφή που θα εκδηλωθεί ένα φαινόμενο είναι ο σκοπός για τον οποίο φτιάχνεται. Το τραπέζι που χρησιμοποιούμε για να γευματίσουμε είναι διαφορετικό από ένα τραπέζι συνεδριάσεων.

 

 

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων ως βάση εξήγησης

 

Ο Αριστοτέλης είναι μετριοπαθής φιλόσοφος. Δεν θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κάποιος ως αλαζόνα. Για τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων, ωστόσο, παρατηρούμε ότι είναι ιδιαίτερα περήφανος. Θεωρεί ότι η δική του θεωρία προσφέρει ένα πλήρες φιλοσοφικό εργαλείο με το οποίο ο μελετητής μπορεί να ερμηνεύσει τον κόσμο και τα φαινόμενά του. Χαρακτηρίζει τις προσπάθειες των προγενέστερων στοχαστών ως “απλά ψελλίσματα” (Μετά τα φυσικά 993a15), “σαν τα χτυπήματα που δίνουν οι αγύμναστοι στη μάχη” (Μετά τα φυσικά 985a13 – 14). 

Η θεωρία αυτή θα είναι η βάση για τον Αριστοτέλη, ώστε να ερμηνεύσει τόσο τα φυσικά φαινόμενα, όσο και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Η τροχιά ενός πλανήτη, η γένεση ενός οργανισμού αλλά και η δημιουργία και λειτουργία μιας πόλεως, όλα βρίσκουν το εξηγητικό τους σχήμα στη θεωρία των τεσσάρων αιτίων.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία:
  • La Physique d’Aristote (Bruxelles, Ousia, 1998, ISBN 2-87060-062-3)
  • Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Περί Φύσεως” (κριτική έκδοση, Πόλις, 1999)
  • Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Μετά τα Φυσικά, Βιβλίο Α’ (κριτική έκδοση, Πόλις, 2009)
  • Peter Adamson: Classical Philosophy: A history of philosophy without any gaps, Volume 1

 

Σχεδιάγραμμα για την Πολιτεία του Πλάτωνα

Ένα σχεδιάγραμμα για την Πολιτεία του Πλάτωνα, μια αποτύπωση των βασικών σημείων του διαλόγου είναι απαραίτητη για τη μαθήτρια και τον μαθητή στην κατεύθυνση των ανθρωπιστικών σπουδών στη Γ’Λυκείου. Πολλές φορές διαπιστώνουμε την αμηχανία των παιδιών, όταν καλούνται να εντάξουν την περίφημη αλληγορία του σπηλαίου στο ευρύτερο πλαίσιο της Πολιτείας, ενός κειμένου μεγάλου και σε αξία και σε μέγεθος, του οποίου διδάσκονται ένα πολύ μικρό απόσπασμα. Ποιο είναι τελικά το θέμα όλου του διαλόγου, ποιο είναι το θέμα της αλληγορίας, ποια εν τέλει μπορεί να είναι η σχέση μεταξύ τους και γιατί θα πρέπει να ενδιαφέρει και εμάς σήμερα; Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα ή ακόμα καλύτερα για να ξεκινήσει ο διάλογος πάνω σε αυτά είναι σημαντικό να έχουμε την εποπτεία του περιεχομένου του κειμένου.

 

Για το κείμενό μας σχεδιάγραμμα για την πολιτεία του Πλάτωνα επιλέξαμε μια φωτογραφία που απεικονίχει ένα φως σε μαύρο φόντο. Θεωρούμε ότι είναι ιδιαίτερα τεραστή με την αλληγορία του σπηλαίου, όπου ο δεσμώτης βγαίνει από το σκοτάδι στο φως.

 

 

 

Πολιτεία: Προκαταρκτικές επισημάνσεις

 

Η Πολιτεία θεωρείται ότι ολοκληρώθηκε γύρω στο 375 π. Χ. Πρόκειται για ένα έργο που δεν σταμάτησε ποτέ να ασκεί επιρροή στους μεταγενέστερους. Πολλά έχουν γραφεί και ειπωθεί, κυρίως με αφορμή την περίφημη αλληγορία του σπηλαίου και βέβαια την πολιτική στάση του Πλάτωνα, όπως διαφαίνεται μέσα από το κείμενο. Πριν ξεκινήσουμε το ξετύλιγμα του περιεχομένου του κειμένου ας σημειώσουμε τα εξής:

α. Είναι σημαντικό, όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε έργα ενός τόσο μακρινού παρελθόντος να θυμόμαστε ότι έχουμε να κάνουμε με άλλες δομές και άλλες κοσμοαντιλήψεις. Ο μηχανισμός της προβολής δρα πάντοτε και εν αγνοία μας. Έτσι, πρέπει να προσεγγίζουμε τα έργα με επιφύλαξη καθώς η δική μας πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική.

β. Όπως θα διαπιστώσουμε και στη συνέχεια, το πολίτευμα που περιγράφει ο Σωκράτης εντάσσεται στο πλαίσιο της φαντασίας. Στην προσπάθειά τους οι συνομιλητές να εστιάσουν στην έννοια της δικαιοσύνης, που είναι το βασικό θέμα του διαλόγου, επιχειρούν να συγκροτήσουν μια πόλη που θα είναι δίκαιη σε όλα τα επίπεδα. Πρόκειται για μια νοητική κατασκευή που έχει και πολλά στοιχεία παιχνιδιού στην κατασκευή της. Εξάλλου είναι γνωστό ότι στο έργο του Πλάτωνα το παίγνιον είναι κεφαλαιώδους σημασίας.

 

 

 

Ο χώρος και ο χρόνος

 

 

Η αρχή του έργου βρίσκει τον Σωκράτη να αφηγείται τη συζήτηση που είχε την προηγούμενη ημέρα στο σπίτι του πλούσιου μέτοικου Κέφαλου. Ο τόπος είναι ο Πειραιάς. Ο Σωκράτης βρέθηκε εκεί με σκοπό να παρακολουθήσει μια θρησκευτική εορτή. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια με τα οποία ξεκινά η Πολιτεία («κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ μετά Γλάυκωνος τοῦ Ἀρίστωνος προσευξόμενός τε τῇ θεῷ καὶ ἅμα τὴν ἑορτὴν βουλόμενος θεάσασθαι τίνα τρόπον ποιήσουσιν ἅτε νῦν πρῶτον ἄγοντες», Πολιτεία, 327a1-3). “Κατέβηκα χθες στον Πειραιά με τον Γλάυκωνα τον γιο του Αρίστωνα για να προσευχηθώ στη Θεά και συγχρόνως για να δω πως θα διεξαχθεί η γιορτή που για πρώτη φορά επρόκειτο να πανηγυρίσουν”. Οι συνομιλητές του Σωκράτη είναι ο Κέφαλος, ο Πολέμαρχος, ο Θρασύμαχος, ο Κλειτοφώντας και οι Γλαύκωνας και Αδείμαντος που είναι οι βασικοί συνομιλητές του Σωκράτη. Ας σημειώσουμε ότι αυτοί οι δύο είναι αδέλφια του Πλάτωνα.

 

 

 

 

Το βασικό θέμα της Πολιτείας

 

 

Η Πολιτεία είναι μια διερεύνηση του ζητήματος της δικαιοσύνης. Ποια είναι η φύση της δικαιοσύνης και κατ’επέκταση ποιος είναι ο δίκαιος και ποιος ο άδικος. Στη συνέχεια, το ερώτημα γίνεται πιο σαφές. “Είναι του άδικου ανθρώπου η ζωή καλύτερη από τη ζωή του δίκαιου”;  «τὸν τοῦ ἀδίκου βίον […] εἶναι κρείττω ἢ τὸν τοῦ δικαίου», 347e3-4, και «εἰ δὲ καὶ ἄμεινον ζῶσιν οἱ δίκαιοι τῶν ἀδίκων καὶ εὐδαιμονέστεροί εἰσιν», 352d2-3.

Το πρώτο βιβλίο της Πολιτείας μας εισάγει κατευθείαν στο βασικό θέμα της συζήτησης. Χαρακτηριστικό αυτής της συζήτησης είναι η ασυμφωνία στο πως αντιλαμβάνεται ο καθένας την έννοια της δικαιοσύνης. Ο Κέφαλος, για παράδειγμα θεωρεί ότι δικαιοσύνη είναι η συνέπεια στις συναλλαγές. Για τον Θρασύμαχο δικαιοσύνη είναι απλά το δίκαιο του ισχυροτέρου κ.ο.κ

 

 

 

Το δεύτερο βιβλίο

 

 

Στο δεύτερο Βιβλίο (368c4 κ.ε.), οι συνομιλητές του Σωκράτη είναι μόνο τα αδέλφια του Πλάτωνα, ο Γλάυκων και ο Αδείμαντος. Οι συνομιλητές αποφασίζουν μετά από πρόταση του Σωκράτη να αναζητήσουν την έννοια της δικαιοσύνης σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, στο πλαίσιο της πόλης. Ας σημειώσουμε εδώ ότι για τους αρχαίους η πόλις ήταν ζωντανός οργανισμός, της απέδιδαν ιδιότητες έμβιου όντος και συχνά ήταν προσωποποιημένη, όπως και ο νόμος. Ως μεγαλύτερος και τελειότερος οργανισμός η πόλις θα μπορούσε να βοηθήσει τους συνομιλητές μας να εντοπίσουν ευκολότερα την έννοια της δικαιοσύνης: «τότε λοιπόν ίσως να υπάρχει περισσότερη δικαιοσύνη στο μεγαλύτερο και να μπορεί κανείς ευκολότερα να την παρατηρήσει εκεί» («ἴσως τοίνυν πλείων ἂν δικαιοσύνη ἐν τῷ μείζονι ἐνείη καὶ ῥᾴων καταμαθεῖν, 368e7-8). Ο Σωκράτης επισημαίνει στους συνομιλητές του ότι θα επανέλθουν σε κάθε άτομο ξεχωριστά, όταν πλέον θα έχουν εξετάσει τη δικαιοσύνη στην πόλη.  «Έτσι, αν θέλετε, ας ψάξουμε πρώτα στις πολιτείες να δούμε τι λογής πράγμα είναι η δικαιοσύνη• κι έπειτα ας συνεχίσουμε την αναζήτησή μας και στον καθένα χωριστά παρατηρώντας στη μορφή του μικρότερου την ομοιότητα με το μεγαλύτερο»  («εἰ οὖν βούλεσθε, πρῶτον ἐν ταῖς πόλεσι ζητήσωμεν ποῖόν τί ἐστιν: ἔπειτα οὕτως ἐπισκεψώμεθα καὶ ἐν ἑνὶ ἑκάστῳ, τὴν τοῦ μείζονος ὁμοιότητα ἐν τῇ τοῦ ἐλάττονος ἰδέᾳ ἐπισκοποῦντες», 368e8-369a3).

 

 

 

 

Η νοερή κατασκευή της πόλης

 

 

Καμία από τις γνωστές πόλεις δεν πληροί για τους συνομιλητές μας τα χαρακτηριστικά εκείνα που θα μας επέτρεπαν να τη χαρακτηρίσουμε ως δίκαιη. Το αντίθετο συμβαίνει. Οι πόλεις χαρακτηρίζονται ως διεφθαρμένες. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο ξεκινά η νοερή κατασκευή μιας πόλης στην οποία θα εφαρμοστεί το ιδανικό πολίτευμα.

Σε αυτή την πόλη οι τάξεις θα είναι τρεις, γιατί σύμφωνα με τα λόγια του Σωκράτη οι άνθρωποι δε γεννιούνται όμοιοι. Ανάλογα με τις ικανότητες και τη “φύση” του καθενός, θα τοποθετείται και στην αντίστοιχη τάξη. «Δεν γεννιόμαστε πολύ όμοιοι ο ένας με τον άλλο αλλά διαφέρουμε ως προς τις φυσικές μας κλίσεις» («ὅτι[…] μὲν ἡμῶν φύεται ἕκαστος οὐ πάνυ ὅμοιος ἑκάστῳ, ἀλλὰ διαφέρων τὴν φύσιν», 370a8-b1).

 

 

 

 

Οι τρεις τάξεις

 

 

Βασικό χαρακτηριστικό των τάξεων είναι ότι η καθεμιά τους θα ασχολείται μόνο με συγκεκριμένο έργο. Αυτό στο οποίο είναι η πλέον κατάλληλη με βάση τη φύση των μελών της.  Την πόλη μας θα κυβερνούν οι φύλακες παντελείς διότι είναι οι καταλληλότεροι «για τη φύλαξη της πόλης» («κηδεμόνας τῆς πόλεως», 412c13). Το έργο τους θα ενισχύουν οι φύλακες επίκουροι, θα επιβάλλουν την τάξη και θα είναι πιστοί βοηθοί (επίκουροι) των κυβερνώντων την πόλη («ἐπικούρους τε καὶ βοηθοὺς τοῖς τῶν ἀρχόντων δόγμασιν», 414b5-6). Η πολυπληθέστερη ομάδα θα είναι οι δημιουργοί. Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από τη σύνθεση των λέλεων “δήμος”και “έργο”. Στους δημιουργούς μπορούμε να εντάξουμε τους τεχνίτες, τους γεωργούς, τους μεταπράτες  αλλά και τους καλλιτέχνες. Η εργασία τους θα είναι κατά κύριο λόγο να παράγουν τα υλικά αγαθά που χρειάζεται η πόλη τους («γεωργοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις δημιουργοῖς», 415a7).

 

 

 

 

Η παιδεία των φυλάκων

 

 

Είναι κατανοητό ότι μείζον θέμα για την πόλη, η οποία θα χαρακτηρίζεται από τη δικαιοσύνη είναι η εκπαίδευση των φυλάκων. Ο Σωκράτης θέτει το ερώτημα:«Αλλά πώς θα ανατραφούν και ποια παιδεία θα δώσουμε σ’ αυτούς;» («θρέψονται δὲ δὴ ἡμῖν οὗτοι καὶ παιδευθήσονται τίνα τρόπον;», 376c6-8). Πρόκειται για έναν προβληματισμό, ο οποίος ξεκινά στο δεύτερο βιβλίο της Πολιτείας και ολοκληρώνεται στο τρίτο με τη φράση: «Αυτές θα ήταν λοιπόν οι γενικές αρχές της αγωγής και της παιδείας» («οἱ μὲν δὴ τύποι τῆς παιδείας τε καὶ τροφῆς οὗτοι ἂν εἶεν», 412b2-3).

Οι φύλακες είναι οι εκλεκτές φύσεις της πόλης. “Βέλτιστες φύσεις”, ονομάζονται χαρακτηριστικά. Η εκπαίδευσή τους πρέπει να στοχεύει τόσο στην ανάπτυξη του σώματος, όσο και του νου. Για το σώμα η γυμναστική, για το νου και την ψυχή η μουσική («ἡ μὲν ἐπὶ σώμασι γυμναστική, ἡ δ ̓ ἐπὶ ψυχῇ μουσική», 376e3-4). Στον αρχαίο κόσμο με τον όρο μουσική περιλάμβαναν συχνά και την ποίηση. Μάλιστα, εδώ μεγάλο μέρος της συζήτησης θα αναλωθεί στο τι είναι επιτρεπτό να λέγεται στα πλαίσια του ποιητικού λόγου «τι πρέπει να λέμε» («ἃ μὲν λεκτέον, 394c7-8) και επίσης στον τρόπο με τον οποίο το λέμε, το «πώς πρέπει να το λέμε» («ὡς δὲ λεκτέον, 394c8).

Οι καταναγκασμοί έχουν να κάνουν – και ίσως στον υπερθετικό βαθμό – με τους άρχοντες της πόλης. Απαγορεύεται να έχουν περιουσία («οὐσίαν κεκτημένον μηδεμίαν μηδένα ἰδίαν»,
416d5) και όλοι μαζί θα ζουν «σαν σε στρατόπεδα» («ὥσπερ ἐστρατοπεδευμένους κοινῇ ζῆν», 416e4).

 

 

 

Οι τέσσερις αρετές

 

 

Η πόλη, όπως την οραματίζονται οι συνομιλητές μας θα χαρακτηρίζεται από τέσσερις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη («δῆλον δὴ ὅτι σοφή τ ̓ ἐστὶ καὶ ἀνδρεία καὶ σώφρων καὶ δικαία», 427e10-11). Η σωφροσύνη είναι η αρετή των δημιουργών. Η ανδρεία των επικούρων. Η σοφία των αρχόντων της πόλης. Όταν η κάθε τάξη καταπιάνεται μόνο με το δικό της έργο έρχεται και εγκαθιδρύεται στην πόλη η τέταρτη αρετή, η αρετή της δικαιοσύνης. Το ίδιο συμβαίνει και στην ανθρώπινη ψυχή, όταν τα τρία μέρη της ψυχής επιτελούν το δικό τους έργο χωρίς να πολυπραγμονούν. Άρα, δικαιοσύνη είναι τελικά  «το να έχει και το να καταπιάνεται κανείς με αυτό που είναι δικό του και του ανήκει» («ἡ τοῦ οἰκείου τε καὶ ἑαυτοῦ ἕξις τε καὶ πρᾶξις», 433e12-434a1). Η  κάθε ομάδα πολιτών πράττει τα δικά της έργα, τα οποία είναι και καθορισμένα: «Η ενασχόληση των επαγγελματιών,των επικούρων, των φυλάκων με τα δικά τους έργα, όταν δηλαδή καθεμιά από αυτές τις τάξεις μέσα στην πόλη πράττει τα δικά της, τούτο […] δεν θα ήταν η δικαιοσύνη και δεν θα καθιστούσε την πόλη δίκαιη; Συμφωνώ απολύτως, είπε [ο Γλαύκων]» («χρηματιστικοῦ, ἐπικουρικοῦ, φυλακικοῦ γένους οἰκειοπραγία, ἑκάστου τούτων τὸ αὑτοῦ πράττοντος ἐν πόλει, […] δικαιοσύνη τ ̓ ἂν εἴη καὶ τὴν πόλιν δικαίαν παρέχοι; οὐκ ἄλλῃ ἔμοιγε δοκεῖ, ἦ δ ̓ ὅς, ἔχειν ἢ ταύτῃ», 434c7-d1).

 

 

 

 

 

Τα τρία μέρη της ψυχής

 

 

Εφόσον η έννοια της δικαιοσύνης καθορίστηκε στο επίπεδο της πόλης η συζήτηση στρέφεται στο άτομο και η δικαιοσύνη αναζητείται τώρα στη σφαίρα της ψυχής. Αρχικά το ερώτημα το οποίο τίθεται είναι αν «άλλη [είναι] η δύναμη με την οποία μαθαίνουμε, άλλη αυτή με την οποία οργιζόμαστε και [αν υπάρχει και] μια τρίτη, πάλι δύναμη αυτή με την οποία αποζητάμε τις ηδονές γύρω από την τροφή και την ερωτική πράξη και τα παρόμοια» («μανθάνομεν μὲν ἑτέρῳ, θυμούμεθα δὲ ἄλλῳ τῶν ἐν ἡμῖν, ἐπιθυμοῦμεν δ ̓ αὖ τρίτῳ τινὶ τῶν περὶ τὴν τροφήν τε καὶ γέννησιν ἡδονῶν καὶ ὅσα  τούτων ἀδελφά», 436a9-b1).

Στόχος του Σωκράτη είναι να αποδείξει πως σε κάθε μια δύναμη και επιθυμία, αντιστοιχεί άλλη πλευρά της ψυχής. Στην αρχή αντιπαρατίθενται δύο διαφορετικά μέρη της ψυχής: «Δεν είναι λοιπόν παράλογο […] να υποστηρίξουμε ότι πρόκειται για δύο ειδών πράγματα, διαφορετικά μεταξύ τους, κι αυτό μεν με το οποίο λογίζεται [η ψυχή] θα το πούμε ‘λογιστικό’ μέρος της ψυχής, ενώ το άλλο, με το οποίο νιώθει τον έρωτα, την πείνα, τη δίψα, τους άλλους πόθους που
λιώνουν την καρδιά θα το πούμε αλόγιστο και ‘επιθυμητικό’, σύντροφο κάποιων χορτασμών και απολαύσεων» («οὐ δὴ ἀλόγως […] ἀξιώσομεν αὐτὰ διττά τε καὶ ἕτερα ἀλλήλων εἶναι, τὸ μὲν ᾧ λογίζεται λογιστικὸν προσαγορεύοντες τῆς ψυχῆς, τὸ δὲ ᾧ ἐρᾷ τε καὶ πεινῇ καὶ διψῇ καὶ περὶ
τὰς ἄλλας ἐπιθυμίας ἐπτόηται ἀλόγιστόν τε καὶ ἐπιθυμητικόν, πληρώσεών τινων καὶ ἡδονῶν ἑταῖρον», 439d4-8).

Στη συνέχεια, ο Σωκράτης θέτει το ερώτημα αν «το ψυχωμένο όμως κομμάτι της ψυχής, αυτή η δύναμη που μας κάνει να θυμώνουμε, είναι άραγε ένα τρίτο είδος» («τὸ δὲ δὴ τοῦ θυμοῦ καὶ ᾧ
θυμούμεθα πότερον τρίτον», 439e3-4). Το συμπέρασμα είναι πως «όπως ακριβώς η πόλη απαρτιζόταν από τρεις τάξεις: τους επαγγελματίες, τους πολεμιστές και τους άρχοντες, έτσι και στην ψυχή υπάρχει ως ένα τρίτο μέρος της, τούτο το θυμοειδές» («καθάπερ ἐν τῇ πόλει συνεῖχεν αὐτὴν τρία ὄντα γένη, χρηματιστικόν, ἐπικουρητικόν, βουλευτικόν, οὕτως καὶ ἐν
ψυχῇ τρίτον τοῦτό ἐστι τὸ θυμοειδές», 440e10-441a2) και αυτό «αποτελεί κάτι διαφορετικό από το λογιστικό, όπως ακριβώς έγινε φανερό ότι είναι διαφορετικό από το επιθυμητικό» («ἄν γε τοῦ λογιστικοῦ ἄλλο τι φανῇ, ὥσπερ τοῦ ἐπιθυμητικοῦ ἐφάνη ἕτερον ὄν», 441a5-6).

 

 

 

 

 

Η αντιστοιχία

 

 

Ήδη αποδείξαμε ότι η πόλη είναι δίκαιη, όταν κάθε μία από τις τρεις διαφορετικές τάξεις που υπήρχαν σε αυτήν ασχολείται με το δικό της έργο. Με τον ίδιο τρόπο και το κάθε άτομο θα είναι δίκαιο, όταν κάθε ένα από τα μέρη της ψυχής του θα πράττει το έργο για το οποίο είναι προορισμένο (βλ. 441d12-e2). O δίκαιος άνθρωπος δεν επιτρέπει «στα διαφορετικά μέρη της ψυχής του να πράττουν άλλα από τα δικά τους ούτε να ανακατεύονται το ένα στα του οίκου του άλλου, αλλά έχοντας βάλει σε τάξη ό, τι πραγματικά του είναι οικείο και δικό του, κι έχοντας πάρει ο ίδιος στα χέρια του την εξουσία του εαυτού του, τακτοποιημένος μέσα του και συμφιλιωμένος με τον εαυτό του, έχει αρμονικά συνταιριάξει τα τρία διαφορετικά στοιχεία, ακριβώς σαν αυτά να ήσαν οι τρεις τόνοι μιας μουσικής κλίμακας: o τόνος της πιο χαμηλής, της πιο ψηλής και της μέσης, και ενδεχομένως και κάποιοι άλλοι τόνοι των ενδιάμεσων βαθμίδων• όλα αυτά τα έχει δέσει μαζί έτσι που να μην αποτελεί πια ο εαυτός του πολλότητα αλλά να έχει γίνει κάτι εντελώς ενιαίο, κάτι με φρονιμάδα και αρμονία»

(«μὴ ἐάσαντα τἀλλότρια πράττειν ἕκαστον ἐν αὑτῷ μηδὲ πολυπραγμονεῖν πρὸς ἄλληλα τὰ ἐν τῇ
ψυχῇ γένη, ἀλλὰ τῷ ὄντι τὰ οἰκεῖα εὖ θέμενον καὶ ἄρξαντα αὐτὸν αὑτοῦ καὶ κοσμήσαντα καὶ φίλον γενόμενον ἑαυτῷ καὶ συναρμόσαντα τρία ὄντα, ὥσπερ ὅρους τρεῖς ἁρμονίας ἀτεχνῶς, νεάτης τε καὶ ὑπάτης καὶ μέσης, καὶ εἰ ἄλλα ἄττα μεταξὺ τυγχάνει ὄντα, πάντα ταῦτα συνδήσαντα  καὶ παντάπασιν ἕνα γενόμενον ἐκ πολλῶν, σώφρονα καὶ ἡρμοσμένον», (443d1-e2).

 

 

 

Περαιτέρω διευκρινήσεις

 

 

Μετά από σχετική ερώτηση του Πολέμαρχου και του Αδείμαντου ο Σωκράτης θα αναφερθεί και στη κοινοκτημοσύνη των γυναικών και των παιδιών «σχετικά με τις γυναίκες και τα παιδιά
είναι σε όλους φανερό πως ανάμεσα στους φίλους τα πάντα θα είναι κοινά» («ὡς ἄρα περὶ γυναικῶν τε καὶ παίδων παντὶ δῆλον ὅτι κοινὰ τὰ φίλων ἔσται», 449c4-5).

Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι στην ιδανική πόλη, που θα διέπεται από το ιδανικό πολίτευμα οι γυναίκες θα λαμβάνουν την ίδια παιδεία και θα συμμετέχουν στα ίδια γυμνάσια με τους άντρες. Κριτήριο είναι και πάλι η φύση του καθενός. Απαράβατος κανόνας που πρέπει να τηρείται είναι ότι κανείς από τους φύλακες δεν πρέπει να έχει τη δική του οικογένεια. Ο σκοπός είναι να μη γνωρίζουν τα φυσικά τους παιδιά. ( 457c10-d3).

Στη συνέχεια του λόγου του ο Σωκράτης επισημαίνι πως παρ’ όλο που μπορεί να ακουστεί
παράδοξο, στην ιδανική πολιτεία η πολιτική δύναμη πρέπει να συμπέσει με τη φιλοσοφία («καὶ τοῦτο εἰς ταὐτὸν συμπέσῃ, δύναμίς τε πολιτικὴ καὶ φιλοσοφία», 473d2-3), δηλαδή πρέπει απαραιτήτως ή να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφήσουν οι κυβερνήτες («ἐὰν μή, ἦν δ ̓ ἐγώ, ἢ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν ἐν ταῖς πόλεσιν ἢ οἱ βασιλῆς τε νῦν λεγόμενοι
καὶ δυνάσται φιλοσοφήσωσι», 473c11-d2), αλλιώς «δεν θα ’χουν τελειωμό, φίλε Γλαύκων, οι συμφορές για τις πολιτείες» («οὐκ ἔστι κακῶν παῦλα, ὦ φίλε Γλαύκων, ταῖς πόλεσι», 473d5-6).

 

 

 

 

Πως εννοεί ο Σωκράτης τους φιλοσόφους

 

 

Ο Σωκράτης τόνισε πως πρέπει να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι. Ας δούμε πως εννοεί την έννοια του φιλοσόφου μέσα από μια αναλογία που χρησιμοποιεί ο ίδιος. Τους αντιπαραθέτει με αυτούς που τους «αρέσει να παρακολουθούν θεάματα, αυτούς που αγαπούν την τέχνη» («φιλοθεάμονάς τε καὶ φιλοτέχνους», 476a10) και παραδέχονται «ότι υπάρχουν όμορφα πράγματα, αυτή κάθεαυτήν όμως την ομορφιά» («ὁ οὖν καλὰ μὲν πράγματα νομίζων, αὐτὸ δὲ κάλλος μήτε νομίζων», 476c2-3) δεν την παραδέχονται.

Οι φιλόσοφοι «είναι σε θέση να πλησιάσουν την ίδια την ομορφιά και να την αντικρίσουν στην
καθεαυτότητά της» («οἱ δὲ δὴ ἐπ ̓ αὐτὸ τὸ καλὸν δυνατοὶ ἰέναι τε καὶ ὁρᾶν», 476b10-11). Ο φιλόσοφος χαρακτηρίζεται ως γνώστης, ενώ ο άλλος [ ο φιλοθεάμων] έχει απλά γνώμη, δεδομένου ότι εκείνος απλώς νομίζει» («οὐκοῦν τούτου μὲν τὴν διάνοιαν ὡς γιγνώσκοντος γνώμην ἂν ὀρθῶς φαῖμεν εἶναι, τοῦ δὲ δόξαν ὡς δοξάζοντος», 476d5-6).

Ο φιλόσοφος, επομένως, αναζητά την ουσία των πραγμάτων και όχι τις μορφές με τις οποίες φανερώνονται: ο φιλόσοφος «έχοντας το βλέμμα του στραμμένο σε οντότητες μιας αιώνιας και αναλλοίωτης τάξης, οι οποίες ούτε αδικούν ούτε αδικούνται η μια από την άλλη, οντότητες τακτοποιημένες, όλες, σύμφωνα με το λόγο, τις μιμείται και προσπαθεί όσο το δυνατόν περισσότερο να εξομοιώνεται με αυτές» («ἀλλ ̓ εἰς τεταγμένα ἄττα καὶ κατὰ ταὐτὰ ἀεὶ ἔχοντα ὁρῶντας καὶ θεωμένους οὔτ ̓ ἀδικοῦντα οὔτ ̓ ἀδικούμενα ὑπ ̓ ἀλλήλων, κόσμῳ δὲ πάντα καὶ κατὰ
λόγον ἔχοντα, ταῦτα μιμεῖσθαί τε καὶ ὅτι μάλιστα ἀφομοιοῦσθαι», 500c2-
5). Ο Σωκράτης εξηγεί τη διαφορά των πραγμάτων καθεαυτών με τα πράγματα στις επιμέρους περιπτώσεις τους: «υπάρχουν πολλά όμορφα πράγματα και πολλά αγαθά πράγματα και ούτω καθεξής» («πολλὰ καλά […] καὶ πολλὰ ἀγαθὰ καὶ ἕκαστα», 507b2-3). «Κι από την άλλη υπάρχει το
ωραίο στην καθεαυτότητά του και το αγαθό στην καθεαυτότητά του, και το ίδιο σχετικά με όλα τα άλλα πράγματα που τότε τα χαρακτηρίσαμε ως πολλά•» («καὶ αὐτὸ δὴ καλὸν καὶ αὐτὸ ἀγαθόν, καὶ οὕτω περὶ πάντων ἃ τότε ὡς πολλὰ ἐτίθεμεν», 507b5-6). «Κι υποστηρίζουμε επίσης ότι τα
επιμέρους πράγματα τα βλέπουμε αλλά δεν τα νοούμε, κι από την άλλη […] τις ιδέες, τις νοούμε αλλά δεν τις βλέπουμε» («καὶ τὰ μὲν δὴ ὁρᾶσθαί φαμεν, νοεῖσθαι δ ̓ οὔ, τὰς δ ̓ αὖ ἰδέας νοεῖσθαι μέν, ὁρᾶσθαι δ ̓ οὔ», 507b9-10).

 

 

 

 

Ο Δυισμός

 

 

Βρισκόμαστε πλέον στο σημείο που ο Σωκράτης αρχίζει να αναπτύσσει τη θεωρία των Ιδεών. Έχουμε δύο πεδία, ένα αισθητό ( γίνεται αντιληπτό με τις αισθήσεις ) και ένα νοητό ( γίνεται αντιληπτό με το νου ). Ας αφήσουμε το ίδιο το κείμενο να μας καθοδηγήσει: «Πάρε τώρα μια γραμμή κομμένη σε δύο άνισα τμήματα και κόψε πάλι καθένα από αυτά —το τμήμα του ορατού γένους και το τμήμα του νοητού— κατά την αυτή αναλογία σε δύο άνισα μέρη και θα έχεις τότε τη σχέση του ενός με το άλλο ως προς τη σαφήνεια και την ασάφεια. Στο τμήμα του ορατού το ένα κομμάτι θα αντιστοιχεί στις εικόνες —και λέγοντας εικόνες εννοώ πρώτον τις σκιές, έπειτα τα είδωλα των πραγμάτων» («ὥσπερ τοίνυν γραμμὴν δίχα τετμημένην λαβὼν ἄνισα τμήματα, πάλιν τέμνε ἑκάτερον τὸ τμῆμα ἀνὰ τὸν αὐτὸν λόγον, τό τε τοῦ ὁρωμένου γένους καὶ τὸ τοῦ
νοουμένου, καί σοι ἔσται σαφηνείᾳ καὶ ἀσαφείᾳ πρὸς ἄλληλα ἐν μὲν τῷ ὁρωμένῳ τὸ μὲν ἕτερον τμῆμα εἰκόνες —λέγω δὲ τὰς εἰκόνας πρῶτον μὲν τὰς σκιάς, ἔπειτα τὰ […] φαντάσματα», 509d6-510a1).

Το άλλο κομμάτι είναι αυτό του οποίου το κομμάτι που μόλις εξετάσαμε αποτελεί ένα είδωλο και αντιστοιχεί στα έμβια όντα γύρω μας, σε καθετί φυσικό και σε όλα τα ανθρώπινα κατασκευάσματα («τὸ τοίνυν ἕτερον τίθει ᾧ τοῦτο ἔοικεν, τά τε περὶ ἡμᾶς ζῷς καὶ πᾶν τὸ φυτευτὸν καὶ τὸ σκευαστὸν ὅλον γένος», 510a5-6).

Ο διαχωρισμός στην περιοχή του νοητού γίνεται με τον ίδιο τρόπο. Στο ένα τμήμα του νοητού η ψυχή χρησιμοποιεί ως εικόνες τα πράγματα τα οποία στο προηγούμενο τμήμα αποτελούσαν αντικείμενα μίμησης, δηλαδή τα έμβια όντα, καθετί φυσικό και τα ανθρώπινα δημιουργήματα.
Η ψυχή είναι εδώ «αναγκασμένη να ανιχνεύει ξεκινώντας από υποθέσεις και δεν κατευθύνεται προς μιαν αρχή αλλά προς ένα πέρας» («ὡς εἰκόσιν χρωμένη ψυχὴ ζητεῖν ἀναγκάζεται ἐξ ὑποθέσεων, οὐκ ἐπ ̓ ἀρχὴν πορευομένη ἀλλ ̓ ἐπὶ τελευτήν», 510b4-6). Αντιστρόφως, στο άλλο τμήμα «ξεκινώντας η ψυχή από μιαν υποθετική παραδοχή κατευθύνεται προς μιαν απόλυτη αρχή ακολουθώντας μια μέθοδο που δεν χρησιμοποιεί εικόνες, όπως εκείνες στο προηγούμενο τμήμα, αλλά βασίζεται αποκλειστικά σε καθαρά ιδεατά αντικείμενα» («τὸ δ ̓ αὖ ἕτερον —τὸ ἐπ ̓
ἀρχὴν ἀνυπόθετον— ἐξ ὑποθέσεως ἰοῦσα καὶ ἄνευ τῶν περὶ ἐκεῖνο εἰκόνων, αὐτοῖς εἴδεσι δι ̓ αὐτῶν τὴν μέθοδον ποιουμένη», 510b6-9).

 

 

 

 

Οι τέσσερις καταστάσεις

 

 

Χωρίζοντας τον ορατό και τον  νοητό κόσμο κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις καταστάσεις: «Αντίστοιχα τώρα σ’ αυτά τα τέσσερα τμήματα να δεχθείς ότι υπάρχουν μέσα στην ψυχή τέσσερις καταστάσεις: η νόηση, αντίστοιχη στο ανώτερο τμήμα, η διάνοια στο
αμέσως πιο κάτω, στο τρίτο η πίστη και, στο τελευταίο, η εικασία» («καί μοι ἐπὶ τοῖς τέτταρσι τμήμασι τέτταρα ταῦτα παθήματα ἐν τῇ ψυχῇ γιγνόμενα λαβέ, νόησιν μὲν ἐπὶ τῷ ἀνωτάτω, διάνοιαν δὲ ἐπὶ τῷ δευτέρῳτῷ τρίτῳ δὲ πίστιν ἀπόδος καὶ τῷ τελευταίῳ εἰκασίαν», 511d6-e2).

 

 

 

 

Η αλληγορία του σπηλαίου

 

 

Πλέον ο Σωκράτης έχοντας αναφερθεί σε όλα τα προηγούμενα σημεία έχει τη δυνατότητα να εστιάσει στην παιδεία, την ύπαρξή της ή την απουσία της. Θα το πράξει στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας με την αλληγορία του σπηλαίου. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το συγκεκριμένο απόσπασμα εκτός από τη δύναμη του νοήματος που μαγνητίζει είναι και ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Οι εικόνες και η περιγραφή έχουν ασύλληπτη δύναμη, αναλλοίωτη στο πέρασμα των αιώνων.  Οι συνομιλητές φαντάζονται υπό την καθοδήγηση του Σωκράτη ένα υπόγειο οίκημα, κάτι σαν σπηλιά όπου το άνοιγμά της είναι ελεύθερο στο φως. Άνθρωποι βρίσκονται μέσα σε αυτό το σπήλαιο αλυσοδεμένοι από παιδιά, ώστε ακινητοποιημένοι να κοιτάζουν μόνο προς τα εμπρός χωρίς να μπορούν να στρέφουν το κεφάλι τους οιαδήποτε κατεύθυνση (βλ. 514a2-b2). Πίσω από ένα τοίχο χτισμένο σε ελαφρά υπερυψωμένο σημείο κάποιοι άνθρωποι μεταφέρουν κάθε λογής κατασκευάσματα τα οποία ρίχνουν τις σκιές τους στον αντίκρυ στους δεσμώτες εσωτερικό τοίχο του σπηλαίου. Οι δεσμώτες θεωρούν τις σκιές πραγματικά όντα. Αυτή είναι  μόνη πραγματικότητα που έχουν γνωρίσει. Ο Σωκράτης μας προτρέπει να φανταστούμε ότι κάποιος από αυτούς θα απελευθερώνεται και περπατά προς το φως. Στην αρχή το φως θα τον τύφλωνε και τα μάτια του θα πονούσαν. Αν κάποιος όμως τον ανάγκαζε να ανέβει πάνω στο φως, μετά από κάποιον αναγκαίο χρόνο προσαρμογής θα έβλεπε πρώτα και ευκολότερα τις σκιές, ύστερα τα είδωλα των ανθρώπων και των άλλων
πραγμάτων και ύστερα τα πράγματα τα ίδια. Κατόπιν θα έστρεφε τα μάτια του στον ήλιο και θα καταλάβαινε πως αυτός κατά κάποιον τρόπο είναι η αιτία για όλα όσα έβλεπαν ο ίδιος και οι άλλοι δεσμώτες. Αν φανταστούμε τώρα ότι ο απελευθερωμένος δεσμώτης κατέβαινε πάλι στο
σπήλαιο, σίγουρα η όρασή του θα διαταρασσόταν από το σκοτάδι και θα προκαλούσε τον χλευασμό ή ακόμη και την αγανάκτηση των άλλων δεσμωτών. Ο Σωκράτης εξηγεί την αλληγορία του σπηλαίου και λέει ότι το σπήλαιο είναι ο κόσμος, η φωτιά είναι ο ήλιος και οι δεσμώτες εμείς οι άνθρωποι. Η συσκοτισμένη όραση και η υποδοχή με καχυποψία την οποία
επιφυλάσσουν οι δεσμώτες στον απελευθερωμένο δεσμώτη που επιστρέφει στο σπήλαιο είναι οι καχυποψίες και η αγανάκτηση απέναντι στον φωτισμένο άνθρωπο ο οποίος διαταράσσει τις αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για τη σκιώδη πραγματικότητα (βλ. 514b2-517b4).

Η ανοδική πορεία του απελευθερωμένου δεσμώτη είναι ένας συμβολισμός για την παιδεία. Η θέαση των πραγμάτων του πάνω κόσμου αντιπαραβάλλεται με την άνοδο της ψυχής «στον νοητό τόπο»(«εἰς τὸν νοητὸν τόπον», 517b5). Η ιδέα του Αγαθού η οποία αποτελεί το
ανώτατο μάθημα για τους φύλακες («μέγιστον μάθημα», 505a2) λέγεται εδώ πως «σαν γίνει ορατή, πρέπει κανείς να τη συλλογιστεί ως την αιτία κάθε σωστού και ωραίου πράγματος όσον αφορά όλα τα όντα» («ὀφθεῖσα δὲ συλλογιστέα εἶναι ὡς ἄρα πᾶσι πάντων αὕτη ὀρθῶν τε καὶ καλῶν αἰτία», 517c1-2).

 

 

 

 

Ο άδικος άνθρωπος και ο άδικος βίος

 

 

Το βασικό θέμα της Πολιτείας είναι το ζήτημα της δικαιοσύνης.Μάλιστα, ιδιαίτερα ενδιαφέρει τους συνομιλητές κατά πόσο η ζωή του άδικου είναι καλύτερη από τη ζωή του δίκαιου. Αφού ο  Σωκράτης επισημάνει ότι υπάρχουν τέσσερα είδη πολιτευμάτων (τιμοκρατία, ολιγαρχία, δημοκρατία και τυραννία) εκτός του ιδανικού πολιτεύματος, προχωρά στη διερεύνηση του ερωτήματος κατά πόσο η ζωή του δίκαιου είναι πιο ευτυχισμένη από τη ζωή του άδικου.
Παραθέτει έναν μαθηματικό υπολογισμό: «Αν τώρα […] λογαριάσει κανείς πόσο απέχει ο αληθινός άρχοντας από τον τύραννο ως προς την αυθεντικότητα της ηδονής, θα βρει, άμα κάνει τον πολλαπλασιασμό, ότι ο άρχοντας ζει εφτακόσιες είκοσι εννέα φορές πιο ευχάριστα κι ότι, από την άλλη, ο τύραννος ζει ακριβώς τόσες φορές πιο δυσάρεστα» («οὐκοῦν ἐάν τις μεταστρέψας ἀληθείᾳ ἡδονῆς τὸν βασιλέα τοῦ τυράννου ἀφεστηκότα λέγῃ ὅσον ἀφέστηκεν, ἐννεακαιεικοσικαιεπτακοσιοπλασιάκις ἥδιον αὐτὸν ζῶντα εὑρήσει τελειωθείσῃ τῇ πολλαπλασιώσει, τὸν δὲ τύραννον ἀνιαρότερον τῇ αὐτῇ ταύτῃ ἀποστάσει», 587d12-e4).

Ο αριθμός 729 έχεισχέση με τις ημέρες, τις νύχτες, τους μήνες και τα χρόνια της ανθρώπινης
ζωής και αποδεικνύει ότι σε κάθε χρονική περίοδο ο δίκαιος άνθρωπος διάγει ευτυχέστερο βίο από τον άδικο (βλ. 588a3-8). Αυτή η επιμονή με τους αριθμούς αλλά και τη στερεομετρία την οποία συναντάμε και σε άλλα κείμενα του Πλάτωνα δεν πρέπει να μας ξενίζει. Είναι γνωστό ότι ο Πλάτων ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τον Πυθαγορισμό με τον οποίο ήρθε σε επαφή και κατά τα ταξίδια του στη Σικελία. Ο Πυθαγόρειοι ονόμαζαν τους εαυτούς τους φιλοσόφους, δηλαδή εραστές και αναζητητές της σοφίας καθώς θεωρούσαν ότι μόνο ο Θεός μπορεί να είναι σοφός. Μπορούμε να τους αντιπαραβάλουμε με τους Ίωνες στοχαστές, αυτούς που συνηθίζουμε να ονομάζουμε Προσωκρατικούς, για τους οποίους το προσωνύμιο “σοφός” ήταν συχνό.

 

 

 

 

Η αθανασία της ψυχής

 

 

Τα βασικά σημεία που θίγονται στο δέκατο βιβλίο είναι η καταδίκη της μιμητικής
ποίησης η οποία είχε συζητηθεί και  στο τρίτο Βιβλίο, η αθανασία της ψυχής, και οι ανταμοιβές του δίκαιου ανθρώπου όσο ακόμα ζει. Το έργο κλείνει με έναν ακόμα μύθο, κορυφώνεται με τον μύθο του Ηρός, ο οποίος αναφέρεται στην τύχη των ψυχών μετά τον θάνατο. Πιο συγκεκριμένα ο  Σωκράτης δηλώνει ικανοποιημένος με τον τρόπο που θεμελίωσαν την πόλη.  Τον ικανοποιεί ιδιαίτερα  «η απόλυτη άρνησή των ιδρυτών της πολιτείας να επιτρέψουν να μπει στην πόλη το κομμάτι της ποίησης που έχει χαρακτήρα μιμητικό» («τὸ μηδαμῇ παραδέχεσθαι αὐτῆς ὅση μιμητική», 595a5). Οι τραγικοί ποιητές και οι άλλοι καλλιτέχνες της μίμησης δεν γνωρίζουν αυτά για τα οποία μιλούν, ή αναπαριστούν («μὴ ἔχουσι φάρμακον τὸ εἰδέναι αὐτὰ οἷα τυγχάνει ὄντα», 595b6-7) και άρα θα πρέπει να αποκλειστούν από την πόλη.  Δεν αξίζει καταλήγει ο Σωκράτης να παρασυρθούμε από την τέχνη ούτε από τιμές, χρήματα και αξιώματα, γιατί οι ανταμοιβές που επιφυλάσσονται για τον άνθρωπο ο οποίος δεν θα παραμελήσει τη
δικαιοσύνη και τις άλλες αρετές έχουν εξαιρετική σπουδαιότητα (βλ.608b4-c4).

Οι ανταμοιβές αυτές δεν έχουν τον χαρακτήρα της παροδικότητας που έχουν οι εγκόσμιες ανταμοιβές. Με άλλα λόγια οι επιβραβεύσεις αυτές είναι αιώνιες γιατί και η ψυχή μας είναι αθάνατη. Ο Σωκράτης αναγκάζεται κατ’ αυτόν τον τρόπο να αποδείξει στη συνέχεια
την αθανασία της ψυχής (βλ. 608d3-611a3). Αφού η συζήτηση η σχετική με
την αθανασία της ψυχής τελειώνει, το ζήτημα που απασχολεί τους
συνομιλητές ήταν αυτό που είχαν πριν αφήσει, οι ανταμοιβές του δίκαιου
και ενάρετου ανθρώπου από θεούς και ανθρώπους (611b10-614a4).

Μετά την περιγραφή αυτών των ανταμοιβών, ο Σωκράτης προσθέτει πως αυτές είναι μηδαμινές σε σχέση με όσα περιμένουν τον άνθρωπο στον άλλο κόσμο («ταῦτα τοίνυν, ἦν δ ̓ ἐγώ, οὐδέν ἐστι πλήθει οὐδὲ μεγέθει πρὸς ἐκεῖνα ἃ τελευτήσαντα ἑκάτερον περιμένει», 614a5-6).
Ένας μύθος μάς αποκαλύπτει τις ανταμοιβές και τις τιμωρίες που λαμβάνουν οι άνθρωποι μετά θάνατον.

 

 

 

 

Η κατακλείδα -Ο μύθος του Ηρός

 

 

Ο Ηρ ήταν ένας γενναίος άνθρωπος. Σκοτώθηκε σε μάχη πόλεμο και λίγο πριν τον κάψουν επανήλθε στη ζωή. Εξιστορώντας όσα είχε δει, είπε ότι σαν βγήκε η ψυχή του, πορεύτηκε μαζί με άλλους ώσπου έφτασαν σε έναν τόπο, όπου υπήρχαν δύο ανοίγματα της γης δίπλα το ένα με το άλλο και απέναντί τους στον ουρανό άλλα δύο. Ανάμεσα σε αυτά κάθονταν δικαστές οι οποίοι αφού έπαιρναν την απόφασή τους, τους μεν δίκαιους ανθρώπους τους πρόσταζαν να ακολουθήσουν τον δρόμο προς τα δεξιά και προς τα πάνω, ενώ τους άδικους τους έστελναν προς τα αριστερά και προς τα κάτω. Εκεί ο Ηρ είδε πώς οι ψυχές οι οποίες κατέβαιναν από τον
ουρανό μιλούσαν για την άφατη ομορφιά που είχαν αντικρίσει εκεί ενώ όσοι έρχονταν από κάτω έκλαιγαν και οδύρονταν. Για όσες αδικίες διέπραξαν, πλήρωσαν ο καθένας δέκα φορές για την κάθε μία, δηλαδή με δεκαπλάσια οδύνη για κάθε τους αδίκημα. Εκεί αντίκρισε ο Ήρ τις
θυγατέρες της Ανάγκης, την Λάχεση, την Κλωθώ και την Άτροπο. Και τότε ένας προφήτης («προφήτην οὖν τινα», 617d2-3) ανεβαίνοντας σ’ ένα ψηλό βήμα φώναξε: «Ψυχές της μιας ημέρας, αρχίζει για το θνητό γένος άλλος ένας κύκλος με κατάληξη το θάνατο. Δεν θα σας πάρει με κλήρο κάποιος δαίμονας, θα τον διαλέξετε εσείς το δαίμονα. […] Δεν έχει δεσπότη η αρετή• ανάλογα αν την τιμάει κανείς ή την περιφρονεί, θα ’ναι και πιο μεγάλο ή πιο μικρό το μερτικό του επάνω της. Η ευθύνη είναι αυτουνού που διαλέγει• ο θεός δεν έχει ενοχή» («‘Ψυχαὶ ἐφήμεροι, ἀρχὴ ἄλλης περιόδου θνητοῦ γένους θανατηφόρου. οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ ̓ ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε. […] ἀρετὴ δὲ ἀδέσποτον, ἣν τιμῶν καὶ ἀτιμάζων πλέον καὶ ἔλαττον αὐτῆς ἕκαστος ἕξει. αἰτία ἑλομένου: θεὸς ἀναίτιος’», 617d6-e5).

Έπειτα οι ψυχές οδηγήθηκαν στον Αμέλητα ποταμό, από όπου όλες υποχρεωτικά ήπιαν μία ορισμένη ποσότητα νερό και λησμόνησαν όλα όσα είχαν δει στον άλλο κόσμο. Στον Ήρα, όμως,
απαγόρευσαν να πιει από εκείνο το νερό και όταν αυτός επανήλθε στη ζωή μπόρεσε να διασώσει αυτόν τον μύθο και να τον διηγηθεί. Η Πολιτεία τελειώνει με τον Σωκράτη να μας προτρέπει να μη λησμονήσουμε αυτόν τον μύθο αλλά να τον διασώσουμε και εμείς όπως ο Ηρ. Τότε μπορεί ο μύθος «να μας σώσει κι εμάς» («καὶ ἡμᾶς ἂν σώσειεν», 621c1) και να μας
οδηγήσει στην ευπραξία («εὖ πράττωμεν», 621d2-3).

 

 

 

 

 

Βιβλιογραφία

 

Το κείμενο έχει βασιστεί σε πολλά σημεία στην εξαιρετική διατριβή της κυρίας Γαλάτειας Καπράλου “Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα στην Πολιτεία γιά την τέχνη και η προσέγγιση τους από την αγγλοσαξωνική βιβλιογραφία”.  Ακολουθήσαμε τη δομή με την οποία παρουσιάζει το περιεχόμενο του διαλόγου. Σε σημεία που παραπέμπει στο αρχαίο κείμενο έχουμε ακολουθήσει και τη νεοελληνική μετάφραση για λόγους συνοχής του κειμένου.

Με αυτόν τον τρόπο το κείμενο απευθύνεται και στους μαθητές μας που θέλουν να έχουν μια πιο πλήρη εικόνα του περιεχομένου της Πολιτείας, αλλά και σε όποια και όποιον θα επιθυμούσε να εμβαθύνει στα σημεία του διαλόγου. Κυρίως στη σύγχρονη πρόσληψή του.

 

 

 

Η ζωή του Πλάτωνα – βιογραφικά στοιχεία

Βιογραφικά στοιχεία για τη ζωή του Πλάτωνα δεν είναι πάντοτε εύκολο να βρούμε. Ο ίδιος φροντίζει στους περίφημους διαλόγους του να αποσιωπά οτιδήποτε θα μπορούσε να μας δώσει πληροφορίες για το άτομό του. Εξαίρεση αποτελεί το έργο του Απολογία, το οποίο αναφέρεται στη δίκη του δασκάλου του. Εκεί το όνομά του εμφανίζεται. Είναι ένας από τους φίλους -μαθητές του Σωκράτη που τον προτρέπουν να ζητήσει την αύξηση του προστίμου από μια σε τριάντα μνες. Μάλιστα, ήταν πρόθυμος να εγγυηθεί για την αποπληρωμή του προστίμου. Το όνομά του αναφέρεται και μια ακόμα φορά στον διάλογο Φαίδων ( (Φαίδων, 59b10). Εκεί αναφέρεται πως μια ασθένεια ήταν η αιτία που τον κράτησε μακριά από τις τελευταίες στιγμές του δασκάλου του.

 

 

 

Η έβδομη επιστολή

 

Ή πιο σημαντική πηγή για τη ζωή του Πλάτωνα θεωρείται πως είναι η περίφημη έβδομη επιστολή. Ο γηραιός πλέον Πλάτων κάνει έναν απολογισμό των ταξιδιών του στη Σικελία και μας δίνει επιπλέον στοιχεία για τη ζωή του. Η γνησιότητα των επιστολών αμφισβητήθηκε έντονα. Σήμερα, ωστόσο, η έρευνα δέχεται ότι η έκτη, η έβδομη και η όγδοη επιστολή είναι κατά πάσα πιθανότητα γνήσιες. Μπορούμε λοιπόν με ασφάλεια να θεωρήσουμε τις πληροφορίες της έβδομης επιστολής ως αξιόπιστες.

 

 

 

Οι αρχαίοι βιογράφοι

 

Όπως και για τους περισσότερους αρχαίους διανοητές λαμβάνουμε πληροφορίες και από αρχαίους βιογράφους. Ο Απουλήιος με το έργο του (De Platone e dogmate eius  2ος αι. μ. Χ), ο Διογένης Λαέρτιος (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, 3ος αι. μ. Χ.), και ο Ολυμπιόδωρος (Βίος Πλάτωνος, 6ος αι. μ.Χ.) μας προσφέρουν χρήσιμες πληροφορίες για τη ζωή του.

 

 

 

Η ζωή του Πλάτωνα – Γέννηση και καταγωγή

 

Διδάσκοντας το μάθημα του Φιλοσοφικού Λόγου στη Γ’Λυκείου έχουμε διαπιστώσει πόσο σημαντικό είναι για τη μαθήτρια και τον μαθητή να έχουν μια – όσο το δυνατόν – ξεκάθαρη εικόνα για τη χρονική αλληλουχία που χαρακτηρίζει τους διανοητές με τους οποίους καλούνται να έχουν μια επαφή με το έργο τους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σχέση του Σωκράτη με τον Πλάτωνα. Πόσο κοντά είναι αυτοί οι δύο, ποιος γράφει, ποιος μιλά πραγματικά, ποιου η κοσμοθεωρία αναφαίνεται μέσα από τα λεγόμενα του Σωκράτη.

 

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, από τις βασικές πληροφορίες για τη ζωή του Πλάτωνα, του μαθητή του Σωκράτη.

 

Ο Αλεξανδρινός χρονολόγος Ερατοσθένης παραδίδει ότι ο Πλάτων γεννήθηκε ανάμεσα στο 428 και το 427 π.Χ. Η πληροφορία θεωρείται έγκυρη. Η χρονολογία αυτή είναι σημαντική, καθώς ο Πλάτων γεννιέται κατά τη διάρκεια του τέταρτου έτους του Πελοποννησιακού πολέμου, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Περικλή. Δεν έζησε επομένως την ακμή της Αθήνας. Η καταγωγή του ήταν αριστοκρατική. Από ένα ποίημα που αναφέρεται στην Πολιτεία και απευθύνεται στους αδελφούς του, Γλαύκωνα και Αδείμαντο, πληροφορούμαστε ότι ο πατέρας του ήταν ο Αρίστων, ευγενούς καταγωγής (368a4).

Ο Αρίστων ήταν γιος του Αριστοκλή και η μητέρα η Περικτιόνη ήταν κόρη του Γλαύκωνα. Η μητέρα του, η οποία ήταν αδερφή του Χαρμίδη, ενός από τους Τριάκοντα τύραννους και ανιψιά του Κριτία, επίσης μέλος των Τριάκοντα, είχε καταγωγή από το γένος του νομοθέτη Σόλωνος. Αν παρατηρήσουμε τα ονόματα των προγόνων βλέπουμε ότι αυτή η αριστοκρατική καταγωγή τονίζεται ιδιαίτερα. Ο Πλάτων ήταν ο μικρότερος γιος, πολλά χρόνια μικρότερος από τα αδέρφια του Αδείμαντο, Γλαύκωνα και Ποτώνη. Η Ποτώνη έγινε η μητέρα του ανιψιού του Σπεύσιππου, ο οποίος ήταν διάδοχός του στη διεύθυνση της σχολής. (Ας σημειώσουμε εδώ, ότι ήταν συνήθης η πρακτική της κληρονομικής μεταβίβασης στην αρχαία Αθήνα). Ο Πλάτων πέθανε μεταξύ 348 και 347, στην ηλικία των ογδόντα ή ογδόντα ενός χρόνων.

 

 

 

Τα ενδιαφέροντα του νεαρού Πλάτωνα

 

 

Υπάρχουν διάφορες ανεκδοτολογικές διηγήσεις για τα ενδιαφέροντα που ανέπτυξε ο Πλάτων πριν τεθεί κάτω από την επιρροή του Σωκράτη. Αναφέρεται πως ασκούνταν στις πολεμικές τέχνες και ταυτόχρονα ότι σπούδασε ζωγραφική. Η πιο ενδιαφέρουσα από αυτές τις πληροφορίες αφορά τη νεανική του ενασχόληση με την ποίηση.

Ο Διογένης ο Λαέρτιος μεταφέρει ως πηγή του, για την υπόθεση ότι ο Πλάτων έγραψε διθυράμβους, λυρική ποίηση και τραγωδία, τον Δικαίαρχο της Μεσσήνης, ένα μαθητή του Αριστοτέλη («καθὰ καὶ Δικαίαρχος ἐν πρώτῳ Περὶ βίων, καὶ γραφικῆς ἐπιμεληθῆναι καὶ ποιήματα γράψαι, πρῶτον μὲν διθυράμβους, ἔπειτα καὶ μέλη καὶ τραγῳδίας», D. L. 3.4-3.5)

Οι αρχαίες μαρτυρίες για την ενασχόληση του Πλάτωνα με την ποίηση – και μάλιστα τη συγγραφή τραγωδιών -είναι πολλές. Φυσικά, και εμείς που διαβάζουμε τα κείμενά του παρατηρούμε εύκολα τη λογοτεχνική τους αξία.

Θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί, ωστόσο, στο κατά πόσο ο Πλάτωνας όντως έγραψε λογοτεχνικά έργα. Η έρευνα δεν επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο, τουλάχιστον ως σήμερα. Επίσης, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι υπήρχε και στην αρχαία εποχή μια μυθολογία όσον αφορά τον Πλάτωνα και τη σχέση του με την ποίηση.

Στην προσπάθεια να εξαρθεί η σχέση του Πλάτωνα με τον Σωκράτη είναι πιθανόν να οφείλονται και οι διάφορες αφηγήσεις σύμφωνα με τις οποίες ο φιλόσοφος έκαψε τα ποιήματά του πριν στραφεί στη φιλοσοφία.

 

 

Η ζωή του Πλάτωνα:Για το κείμενό μας με τα βιογραφικά στοιχεία για τον Πλάτωνα επιλέξαμε τον πίνακα του Ραφαήλ ἡ σχολή των Αθηνών῾ Συγκεκριμένα απεικονίζεται ο Πλάτωνας σε μεγάλη ηλικία.

 

 

Η γνωριμία με τον Σωκράτη

 

 

Κατά μια άποψη Ο Πλάτων γνώρισε τον Σωκράτη σε ηλικία 20 ετών και έμεινε κοντά του μέχρι τον θάνατό του  (399 π.Χ.) . Μετά τον θάνατο του δασκάλου του ο Πλάτων παρέμεινε στην Αθήνα για περίπου τρία χρόνια ακόμα  και στη συνέχεια θα κατέφυγε στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του Ευκλείδη. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, συνέγραψε μεγάλο μέρος του έργου του.

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη. Στις θεωρούμενες αυθεντικές επιστολές του δεν έχουμε κάποια σχετική αναφορά. Διαβάζοντας τους Νόμους – το πλέον ολοκληρωμένο και ώριμο έργο του Πλάτωνα – θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν αναφορές στην Αιγυπτιακή τέχνη. Σε κάθε περίπτωση όμως, τα ταξίδια για τα οποία μπορούμε να είμαστε βέβαιοι είναι αυτά που πραγματοποίησε στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία.

 

 

 

 

Το πρώτο ταξίδι στη Σικελία

 

Στην ανατολική ακτή της Σικελίας θα γνωρίσει τον βασιλιά Διονύσιο τον Πρεσβύτερο και τον γαμπρό του Δίωνα με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά. Το ταξίδι αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τον Πλάτωνα. Καταρχάς, ήρθε σε επαφή με τον Πυθαγορισμό. Το έργο του Πλάτωνα είναι βαθύτατα επηρεασμένο από τη φιλοσοφία των Πυθαγορείων. Αρκεί να αναλογιστούμε την πίστη στην αθανασία της ψυχής αλλά και τον δυισμό που χαρακτηρίζει τόσο τους Πυθαγόρειους, όσο και τον Πλάτωνα.

Ο Πλάτων, αφελώς ακολούθησε την προτροπή του Δίωνα και προσπάθησε να μυήσει τον Διονύσιο στην πολιτική φιλοσοφία και αρετή. Σύντομα ο Διονύσιος θεώρησε τον Πλάτωνα ως ταραχοποιό στοιχείο, ύποπτο για υποκίνηση συνωμοσίας. Ο φιλόσοφος εκδιώχθηκε από τη Σικελία με προορισμό την Αίγινα, όπου οδηγήθηκε σε σκλαβοπάζαρο. Είχε την τύχη να βρίσκεται εκεί ο Κυρηναίος φίλος του Αννίκερις που εξαγόρασε την ελευθερία του.

 

 

 

 

Η ίδρυση της Ακαδημίας

 

Όταν επέστρεψε στην Αθήνα ίδρυσε τη φιλοσοφική σχολή του, την Ακαδημία (γύρω στο 387 π. Χ.) Η Ακαδημία βρισκόταν γύρω στο ενάμιση χιλιόμετρο από το Δίπυλο. Το όνομά της περιοχής ήταν Ακαδήμεια. Ο τοπικός ήρωας -προστάτης της περιοχής λεγόταν Ακάδημος ή Εκάδημος. Τα μαθήματα που διδάσκονταν στη σχολή πρέπει να είχαν συνάφεια με τα αντίστοιχα μαθήματα που συναντάμε στην Πολιτεία. Θα πρέπει να θεωρήσουμε βέβαιο ότι σπουδαία θέση στο πρόγραμμα σπουδών είχαν τα μαθηματικά (στερεομετρία) και φυσικά η σπουδή και η εξάσκηση της Διαλεκτικής.

 

 

 

 

Το δεύτερο και το τρίτο ταξίδι στη Σικελία

 

Το 367 π. Χ. ο Διονύσιος Β ́ ο νεότερος διαδέχτηκε τον Διονύσιο Α ́ στην εξουσία. Ο Δίωνας έπεισε τον νέο άρχοντα να προσκαλέσει τον Πλάτωνα στην αυλή του. Ο Πλάτων ταξίδεψε στις Συρακούσες το 366 π. Χ., πιστεύοντας ότι αυτή τη φορά θα μπορούσε να επηρεάσει τον διάδοχο του Διονυσίου Α’ προς την κατεύθυνση ενός φιλοσοφημένου πολιτικού ηγέτη. Σίγουρα, σε αυτό συνετέλεσε και η βαθιά απογοήτευση που ένοιωθε με την πολιτική κατάσταση της Αθήνας. Και αυτή τη φορά, όμως, βρέθηκε στο επίκεντρο πολιτικών συγκρούσεων. Ο Δίων εξορίσθηκε και ο Πλάτων παρέμεινε στην αυλή του Διονύσιου τυπικά ως φιλοξενούμενος και στην πραγματικότητα ως αιχμάλωτος μέχρι το 365 π. Χ.

Ο φιλόσοφος θα κατορθώσει να φύγει με μεγάλη δυσκολία από την αυλή του Διονυσίου Β᾿. Θα επιστρέψει και μια τρίτη φορά  στην αυλή των Συρακουσών το 362 π.Χ. Είχε προηγηθεί η συμφιλίωση του Δίωνα με τον Διονύσιο. Νέες προστριβές στις οποίες αναμείχθηκαν και Ακαδημεικοί σημάδεψαν και αυτό το ταξίδι του Πλάτωνα.

Ο φιλόσοφος βαθιά απογοητευμένος εγκατέλειψε για τελευταία φορά τις Συρακούσες το 361 π.Χ. . Επέστρεψε στην Αθήνα, όπου και έμεινε μέχρι τον θάνατό του.

 

 

 

Πηγές

 

Για τη σύνταξη αυτού του κειμένου αντλήσαμε πληροφορίες και από την εξαιρετική μελέτη της Γαλάτειας Καπράλου:

“Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα στην Πολιτεία για την τέχνη και η προσέγγιση τους από την αγγλοσαξωνική βιβλιογραφία”.

Πρόκειται για το διδακτορικό της συγγραφέως.