• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης

Προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Στο συγκεκριμένο κείμενο παρουσιάζουμε προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, όπως έχουν δοθεί από το Υπουργείο. Καλύπτουν σε ικανοποιητικό βαθμό την επισκόπηση της ύλης. Ορισμένες από αυτές βασίζονται στον συνδυασμό γνώσεων και την κριτική σκέψη. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στη Γ’ Λυκείου είναι το πλέον απαιτητικό, καθώς εκτός από το γλωσσικό υπόβαθρο οι μαθήτριες και οι μαθητές εξετάζονται και στον Φιλοσοφικό Λόγο.

Η διδασκαλία του μαθήματος είναι αναγκαίο να βασίζεται στην κατανόηση του κειμένου. Ακόμη και σε σημεία που χρειάζεται να απομνημονεύσουμε η κατανόηση των εννοιών είναι πολύτιμος σύμμαχος. Στη συνέχεια, παραθέτουμε τις προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά κατά ενότητα.

Ενότητα 1

• «Ἐπειδὴ … ὁρῶμεν»: Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ὁρῶμεν» ο Αριστοτέλης δηλώνει, στην πραγματικότητα, ότι τα (λογικά) επιχειρήματά του συχνά τα συλλέγει προσέχοντας τη γύρω του πραγματικότητα. Και όχι, βέβαια, μόνο αυτό, αφού στη συνέχεια τα επιχειρήματα αυτά ο Αριστοτέλης τα χρησιμοποιεί κιόλας για την προώθηση της σκέψης του και για εξαγωγή συμπερασμάτων (θυμήσου π.χ. όσα διάβασες στην 1η ενότητα, όπου ο Αριστοτέλης συνήγαγε συμπεράσματα προσέχοντας τη «συμπεριφορά» της πέτρας και της φωτιάς). Με ποιο επίθετο θα χαρακτήριζες έναν τέτοιο στοχαστή, έναν τέτοιο φιλόσοφο; Ποιο επίθετο θα δήλωνε τότε το αντίθετο; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• «τοῦ κυριωτάτου πάντων»: Στα «Ηθικά Νικομάχεια» το υπέρτατο αυτό αγαθό ο Αριστοτέλης το είχε χαρακτηρίσει με την έκφραση «τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν». Ποιο ήταν αυτό (:με ποια λέξη το δήλωνε); Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δυο σελίδων) για τη σύμπτωση ή μη του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πολιτεία αγαθό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• Να δώσετε τον ορισμό της έννοιας «πόλις» όπως αυτός προκύπτει μέσα από το κείμενο και να επισημάνετε το προσεχές γένος της και την ειδοποιό διαφορά της.

• Να εντοπίσετε τις φράσεις του κειμένου που υποδηλώνουν την τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη και να τις επεξηγήσετε.
• Με ποιο συλλογισμό καταλήγει ο Αριστοτέλης ότι η «πόλις» είναι ανώτερη μορφή κοινωνίας και στοχεύει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά; Ο συλλογισμός αυτός είναι παραγωγικός ή επαγωγικός;

Ενότητα 12

1. Η άποψη ότι «η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως» προβάλλεται ως το λογικό συμπέρασμα άλλων, προηγούμενων, παραδοχών. Προσπάθησε να αναπαραγάγεις – με δικά σου λόγια – το συλλογισμό (ή τους συλλογισμούς) με τον οποίο (ή με τους οποίους) ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συγκεκριμένο συμπέρασμα. (σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• «ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη»: Ποιο από τα δύο, κατά τη γνώμη σου, πρέπει να δεχτούμε ότι λέει στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης: α) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον» ή β) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον φύσει»; Εκτός αν υποστηρίξεις (με επιχειρήματα όμως από το κείμενο) ότι λέει και τα δύο. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• Ποιες κοινωνικές οντότητες διακρίνει ο Αριστοτέλης; Ποια είναι η μεταξύ τους σχέση και τα χαρακτηριστικά της καθεμιάς;

• Αντλώντας στοιχεία από την 11η και τη 12η ενότητα να συνθέσετε έναν πληρέστερο από αυτόν της 11ης ενότητας ορισμό της έννοιας «πόλις».

• Να ορίσετε με βάση το κείμενο τους όρους «τέλος», «φύση», «τέλειος», «εκ φύσεως», «αυτάρκεια», «τελικός λόγος» και να δείξετε την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη.

• Με ποιους συλλογισμούς αποδεικνύει ο Αριστοτέλης ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»;
• Ποιους χαρακτηρισμούς αποδίδει ο Αριστοτέλης στον άνθρωπο που ζει εκ φύσεως εκτός πόλης και γιατί τον παρομοιάζει με «άνθρωπο που παθιάζεται με τον πόλεμο»;

Ενότητα 13

1. Εξηγήστε τις θέσεις του Αριστοτέλη ότι: α) Ο λόγος αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα και β) ότι το γεγονός ότι μόνος αυτός από τα άλλα ζώα είναι εφοδιασμένος με τον λόγο αποτελεί αιτία για τη δημιουργία των πόλεων.

• Ο Αριστοτέλης προσπαθεί στην ενότητα αυτή να αποδείξει: α) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴν κοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική, β) ότι η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια) ̇ ότι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την «πόλη», απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψεων. Σημείωσε κάποιες διδασκαλίες των σοφιστών που θα μπορούσαν να είναι οι απόψεις εναντίον των οποίων στρέφεται εδώ επιθετικά ο Αριστοτέλης.

• Τι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί ο Αριστοτέλης να αποδείξει με το λόγο του περί όλου και μερών; Με άλλα λόγια: Σε ποιο λογικό συμπέρασμα πιστεύει ότι θα μας οδηγήσει, άμα αποδείξει ότι τα μέρη προϋποθέτουν το όλον;

• Ποιο είναι εκείνο το γνώρισμα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα και τι παραπάνω του προσφέρει;

• Σε ποια άλλα ζώα πέρα από τον άνθρωπο αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης την ιδιότητα του «πολιτικοῦ ζῴου» και με ποια έννοια;

• Να καταγράψετε με προκείμενες και συμπέρασμα το συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικὸν».

• Σε ποια σημεία του κειμένου φαίνεται η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη; Να τα εξηγήσετε.

• Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι «στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο». Πώς εννοεί ο φιλόσοφος αυτή την προτεραιότητα της πόλης και με ποιο παράδειγμα στηρίζει τη θέση του;

• Να συσχετίσετε τις έννοιες αυτάρκεια – πόλις – άτομο, όπως παρουσιάζονται στην ενότητα 13.

Ενότητα 14

1. «Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε»: Ποιο νόημα αποκτά ύστερα από αυτή τη φράση η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η «πόλις» ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
2. «Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης»: Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ιδέα αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
3. Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους μέσα σε μια κοινωνία, όπως είναι η πόλη;
4. Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα. Ποιον περιορισμό θέτει σ’ αυτή την ενότητα και πώς αποδεικνύει την ορθότητά του;
5. Με ποια όπλα εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο και με ποιους τρόπους μπορεί αυτός να τα χρησιμοποιήσει;

Ενότητα 15

1. Για τρεις λόγους σκέφτεται ο Αριστοτέλης πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί το θέμα «τί ἐστιν ἡ πόλις». Πες με δικά σου λόγια τους τρεις αυτούς λόγους. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194)

• «τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν»: Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι αν πρόκειται να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης ενός πολιτικού, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειές του, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τι είναι η «πόλις» (εμείς θα λέγαμε: το κράτος). Εσύ θυμήσου τώρα ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας διακηρύσσουν ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το «λαό» ή εν ονόματι του «λαού». Τι ακριβώς θέλουν να πουν με αυτό; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194 – 195)

• Στις ενότητες 11-14 ο Αριστοτέλης, θέλοντας να καταλάβει ο ίδιος και να διδάξει ύστερα τους άλλους τι είναι η «πόλις», εφάρμοσε μια μέθοδο διερεύνησης του θέματος, που εμείς θα τη λέγαμε «γενετική», αφού στην πραγματικότητα τη βάση της έρευνας την αποτελούσε το ερώτημα: «Πώς γεννήθηκε η πόλις;». Στην ενότητα 15 η διερεύνηση του θέματος γίνεται με την «αναλυτική» μέθοδο, αυτή δηλαδή που προσπαθεί να βρει τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος, με την ελπίδα ότι, αν διακρίνει καθαρά και καταλάβει εκείνα, θα μπορέσει να έχει τον ορισμό και του πράγματος που δεν είναι παρά μια σύνθεση εκείνων. Μπορείς να φέρεις και άλλα παραδείγματα εφαρμογής των δύο αυτών μεθόδων έρευνας; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 195)

• Με ποιες έννοιες δηλώνει ότι θα ασχοληθεί ο Αριστοτέλης και με ποια σειρά θα τις διερευνήσει;

• Ποια διχογνωμία εντοπίζει ο Αριστοτέλης στον καταλογισμό ευθυνών για μια πολιτική πράξη και ποιο ιστορικό παράδειγμα έχει στο μυαλό του; Θεωρείτε ότι οι απόψεις που διατυπώνει είναι διαχρονικές;

• «Ἐπεὶ δ’ ἡ πόλις … πλῆθός ἐστιν»: ο Αριστοτέλης με αυτή τη φράση διατυπώνει την άποψη ότι για να οριστεί η πόλη πρέπει πρώτα να οριστεί ο πολίτης. Για ποιο λόγο και ποια μέθοδο χρησιμοποιεί για να φτάσει στον ορισμό της πόλης;

• Πώς προσδιορίζεται, κατά τον Αριστοτέλη, το περιεχόμενο της έννοιας «πολίτης» ανάλογα με το πολίτευμα;

• Να εντοπιστούν στην ενότητα 15 τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής και θεωρητικής σκέψης του Αριστοτέλη.

• . Ποια είναι η σχέση του πολίτη με την πόλη και την πολιτεία;

Ενότητα 16

1. «οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε …»: Αφού πρώτα προσέξεις ότι η λέξη «δικαίων» είναι σε πληθυντικό αριθμό και ότι μετά το «μετέχοντες» δεν υπάρχει κόμμα, προσπάθησε να εξηγήσεις γιατί σου δόθηκε παραπάνω η συγκεκριμένη μετάφραση για τη φράση αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (δύο περίπου σελίδων) για τη σημασία που έχει το να μπορεί ο πολίτης να προσφεύγει στα δικαστήρια ως κατήγορος ή κατηγορούμενος προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του, το δίκιο του ή τα συμφέροντά του. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Τι γνωρίζετε για τη θέση των μετοίκων και των δούλων στην αρχαία Αθήνα;

• Ποιος είναι ο ορισμός της πόλης στον οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης;

Ενότητα 17

1. ποιο κριτήριο ονομάζονται από τον Αριστοτέλη κάποια πολιτεύματα «παρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις» (στα αρχαία Ελληνικά: «παρεκβάσεις») κάποιων άλλων πολιτευμάτων, αυτών που χαρακτηρίζονται «ορθά»; Συμφωνείς με το κριτήριο αυτό; Αν ναι, γιατί; (Θα μπορούσατε να χωριστείτε, συμβατικά, μέσα στην τάξη σε δύο ομάδες – μια που να συμφωνεί με τον Αριστοτέλη και μια που να διαφωνεί – και να συζητήσετε.) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να πουν «ο βασιλιάς των Περσών», συχνά έλεγαν «ο βασιλιάς» (= o βασιλιάς) ̇ το ίδιο, όταν έλεγαν «ο ποιητής» (= ο ποιητής), εννοούσαν τον Όμηρο, κι όταν έλεγαν «ο ρήτορας» (= ο ρήτορας), εννοούσαν το Δημοσθένη. Τον εκφραστικό αυτό τρόπο τον λέμε «σχήμα κατεξοχήν» («ο κατεξοχήν βασιλιάς», «ο κατεξοχήν ποιητής», «ο κατεξοχήν ρήτορας», κτλ.). Έτσι και στην περίπτωσή μας ̇ ένα από τα πολιτεύματα πήρε το όνομα «πολίτευμα» (= το πολίτευμα). Τι συμπέρασμα δικαιούμαστε να βγάλουμε από τον τρόπο αυτό ονομασίας του συγκεκριμένου πολιτεύματος; Προσπάθησε επίσης να διακρίνεις στη σχετική αριστοτελική φράση αν ο Αριστοτέλης συμφωνεί ή διαφωνεί με το συγκεκριμένο όνομα – και βγάλε τότε και γι’ αυτόν τα συμπεράσματά σου (στηρίξου κυρίως στις εκφράσεις «συνηθίζουμε να ονομάζουμε …» ~ «πήρε το όνομα»). (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• «Τυραννία»: Συγκέντρωσε πληροφορίες για την αρχική σημασία της λέξης «τύραννος» και για τη σημασιακή της εξέλιξη στη συνέχεια. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Είδαμε τον ορισμό που έδωσε ο Αριστοτέλης για την πόλη ̇ είδαμε επίσης το νόημα και τη σημασία που έδωσε στο πολίτευμα, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη. Προσπάθησε λοιπόν, με βάση τις διδασκαλίες του αυτές, να εξηγήσεις γιατί ο Αριστοτέλης ονόμασε «ορθά» κάποια πολιτεύματα και «παρεκκλίσεις» (από το ορθό) κάποια άλλα.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Σε ποιες κατηγορίες διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα και με βάση ποια κριτήρια γίνεται η διάκριση αυτή;

• Ποιο πολίτευμα ονομάζεται αριστοκρατία και ποιοι θεωρούνται άριστοι;

• Ποιες είναι, κατά τον φιλόσοφο, οι διαφορές της δημοκρατίας και της πολιτείας;

Ενότητα 18

1. .Διατύπωσε με σύντομα δικά σου λόγια το θέμα που έρχεται για συζήτηση στην ενότητα αυτή και, στη συνέχεια, παρουσίασε τις δύο βασικές απόψεις που υποστηρίζονται εδώ σε σχέση με αυτό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• «οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών»: Ποια περίπτωση γνωρίζεις που επαλήθευε στην πράξη τη γνώμη αυτή στην πόλη; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Προσπάθησε να εκθέσεις σε ένα σύντομο γραπτό σου όσα λέγονται στο τέλος της ενότητας αυτής για τη σχέση μεταξύ πραγματικών όντων και της αναπαράστασής τους από την τέχνη, και ύστερα διατύπωσε το επιχείρημα που συνάγεται από την παρατήρηση αυτή για το πολιτικό θέμα που συζητείται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Ποιο είναι το θέμα που αναπτύσσεται σε αυτή την ενότητα;

• Στην αρχή του κειμένου παρουσιάζεται μια διστακτικότητα στο ύφος με το οποίο ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις απόψεις του. Ποιες εκφράσεις υποδηλώνουν αυτή τη διστακτικότητα και πού νομίζετε ότι οφείλεται;

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της «αθροιστικής θεωρίας» του Αριστοτέλη;

• Με ποια παραδείγματα ο Αριστοτέλης στηρίζει την άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος των πολιτών;

• Μελετώντας συνολικά την ενότητα, ποιο πολιτειακό σύστημα θεωρείτε ότι προτιμά ο Αριστοτέλης και γιατί; Διατυπώνεται ξεκάθαρα η άποψή του;

Ενότητα 19

1. Κατάγραψε με δικά σου λόγια τις μορφές δημοκρατίας που απαριθμούνται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ισότητα και την ελευθερία ως χαρακτηριστικά της αθηναϊκής (και όχι μόνο) δημοκρατίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Σχολιάστε τη φράση: «Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή του δημαγωγός».(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναλύσετε το πρώτο είδος δημοκρατίας που αναφέρεται στο κείμενο και τις αρχές που το διέπουν.

• Γιατί στο δεύτερο είδος δημοκρατίας κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη χαμηλού εισοδήματος για την ανάληψη αξιωμάτων;

• Τι γνωρίζετε για τα ψηφίσματα και τις διαφορές τους από τους νόμους;

• Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς ενός δημαγωγού της εποχής του Αριστοτέλη.

Ενότητα 20

1. Σε ένα έργο πολιτικής θεωρίας ο Αριστοτέλης το βρήκε φυσικό και αυτονόητο να συζητήσει θέματα παιδείας και εκπαίδευσης, και μάλιστα πολύ συγκεκριμένα, όπως είναι ο στόχος της εκπαίδευσης, ο δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της, η διδακτέα ύλη, κτλ. Συμμερίζεσαι κι εσύ τη στάση αυτή του Αριστοτέλη; Δικαιολόγησε τη γνώμη σου.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 209)

• Κάνε έναν όσο το δυνατόν πληρέστερο κατάλογο των θεμάτων που θίγονται στο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου της ενότητας αυτής.(ερώτηση από το σχολ. εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναφέρετε τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας.

• Που οφείλεται ο προβληματισμός που υπήρχε την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας;

• Ποιες απόψεις του Αριστοτέλη για τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα του ανθρώπου διακρίνετε στο κείμενο;

• Ποια αντικείμενα διδάσκονταν οι νέοι της εποχής του Αριστοτέλη;

• Μελετώντας ο Αριστοτέλης τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του σχετικά με το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας κατέληξε σε κάποιες δικές του απόψεις πάνω σε αυτά ζητήματα. Ποιες είναι αυτές οι απόψεις;

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης, Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία

Τα δύο εὖ της ευτυχίας – Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια

Την Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου θα μεταβούμε στο ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη στον Πειραιά για να παρακολουθήσουμε την παρουσίαση του βιβλίου του Παύλου Κόντου:

” Τα δύο εὖ της ευτυχίας – Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια “.

 

 

 

 

 

Τα Ηθικά Νικομάχεια 

 

Το έργο του Αριστοτέλη είναι πάντα επίκαιρο. Θα λέγαμε ότι σήμερα ζώντας σε κοινωνίες πολυδυναμικές, στις οποίες οι αλλαγές έρχονται με ρυθμούς που αδυνατούμε να βιώσουμε και να επεξεργαστούμε σε ικανοποιητικό βαθμό, τα Ηθικά Νικομάχεια μας προσφέρουν κάποιες σταθερές για την οικοδόμηση και της δικής πορείας.

Από τα κείμενα που συναντούν οι μαθητές μας στη Γ’ Ανθρωπιστική θεωρούμε πως είναι αυτό, το οποίο μπορεί να κεντρίσει περισσότερο και το προσωπικό τους ενδιαφέρον, καθώς εστιάζει στην πορεία του ατόμου προς την ολοκλήρωσή του.

 

 

 

Η πρωτοτυπία του βιβλίου

 

Όπως διαβάζουμε και στην αναγγελία της εκδήλωσης, το βιβλίο έχει τη μορφή ενός οδοιπορικού. Οδοιπόρος είναι ο αναγνώστης, ο οποίος καλείται σταδιακά να αποκωδικοποιήσει το Αριστοτελικό κείμενο. Ο Παύλος Κόντος επιχειρεί να μας βοηθήσει σε αυτή την πορεία παραθέτοντας παραδείγματα παρμένα από την καθημερινή ζωή. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εκτύλιξη της σκέψης του μεγάλου φιλοσόφου χωρίς να υπάρχει η ανάγκη να ανατρέξουμε σε εξειδικευμένη φιλοσοφική ορολογία.

Εξάλλου, ένα από τα χαρακτηριστικά της Αριστοτελικής σκέψης είναι ότι μπορεί να βρει εφαρμογή και στις πιο απλές καθημερινές εκδηλώσεις της καθημερινής μας ζωής. Διαβάζοντας κανείς τα Ηθικά Νικομάχεια έρχεται συχνά στο σημείο, όπου αισθάνεται πως μπορεί να συνδυάσει τη γνώση που του προσφέρει το κείμενο με αλλαγές στη δική του προσωπική ζωή.

 

 

Τα δύο εὖ της ευτυχίας

 

Η διδακτική μας εμπειρία με τους μαθητές που ανακαλύπτουν το Αριστοτελικό κείμενο επιβεβαιώνει τον τίτλο του βιβλίου. Η ευδαιμονία ως τελικός σκοπός στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη δεν είναι κάτι το αφηρημένο, μια ακόμα φιλοσοφική έννοια που δε μας αφορά. Αντίθετα, αφορά τον καθένα μας. Το βιβλίο, επομένως, είναι και ένα κάλεσμα σε όλους εμάς να προσδιορίσουμε την έννοια της ευτυχισμένης ζωής, έχοντας ως σημείο αναφοράς τη δική μας ζωή.

Το βιβλίο ξεκινά παρουσιάζοντας μια ιστορία με πρωταγωνιστές τον Αριστοτέλη και το γιο του Νικόμαχο. Στο τέλος του βιβλίου θα συναντήσουμε την ίδια ιστορία μέσα σε δύο πίνακες του Ρέμπραντ.

 

 

Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι:

Κωνσταντίνος Στάικος, αρχιτέκτων, ιστορικός του βιβλίου
Ελένη Περδικούρη, επικ. καθηγήτρια, τμήμα Φιλοσοφίας, Παν/μιο Πατρών
Παύλος Κόντος, καθηγητής, τμήμα Φιλοσοφίας, Παν/μιο Πατρών, συγγραφέας του βιβλίου

 

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης, Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων στον Αριστοτέλη

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων είναι βασική στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη. Σχετίζεται άμεσα με την τελεολογική αντίληψη που είναι κυρίαρχη τόσο στον ίδιο, όσο και στους υπόλοιπους Έλληνες στοχαστές. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο έργο του Φυσικά  ότι “γνωρίζουμε κάτι μόνο όταν συλλάβουμε το γιατί του”. Μια περιγραφή, ή απλά μια ταξινόμηση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πραγματική γνώση. Ξεκινώντας από αυτή τη αρχή διέκρινε τέσσερις αιτίες, η μελέτη των οποίων μας βοηθά να κατανοήσουμε ένα συμβάν, ένα φαινόμενο, ένα δημιούργημα.

 

 

 

 

 

 

Ποιες είναι οι τέσσερις αιτίες

 

Ο Αριστοτέλης μας προτρέπει να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τα πράγματα. Αυτή η παρατήρηση θα μας οδηγήσει να κατανοήσουμε ότι μπορούμε να εντοπίσουμε τέσσερα αίτια:

• την ύλη
• το είδος
• το ποιητικό αίτιο
• το τελικό αίτιο

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την προτεινόμενη από τον Αριστοτέλη μέθοδο, είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι ο φιλόσοφος επιδιώκει να εντοπίσει τις απαντήσεις που οδηγούν στο γιατί ένα πράγμα έχει δημιουργηθεί ή στον λόγο που ένα φαινόμενο λαμβάνει χώρα.

 

 

Μια συνοπτική σκιαγράφηση των τεσσάρων αιτίων

 

Για να σκιαγραφήσουμε τα τέσσερα αίτια θα ανατρέξουμε σε παραδείγματα, που ο ίδιος ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να αναφερθεί ότι η σύγχρονη φιλοσοφική έρευνα προτείνει να απομακρυνθούμε από τα συγκεκριμένα παραδείγματα, καθώς δεν αποδίδουν όλο το εύρος και τις προεκτάσεις της σκέψης του.

Το υλικό αίτιο είναι αρκετά εύκολο να γίνει αντιληπτό. Ο Αριστοτέλης παραθέτει το παράδειγμα ενός χάλκινου αγάλματος. Το υλικό αίτιο του αγάλματος είναι ο χαλκός από το οποίο αποτελείται.

Για να προσδιορίσει το είδος ( τη μορφή) χρησιμοποιεί το παράδειγμα μιας μουσικής οκτάβας. Έχει στο νου του τη μορφή που έχουν οι χορδές σε ένα μουσικό όργανο, ώστε να παράξουν νότες που έχουν απόσταση μια οκτάβα. Ας παρατηρήσουμε για ακόμα μια φορά τη σημασία που είχε η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα. Αυτό είναι κάτι που το συναντάμε και στον Πλάτωνα και οφείλεται βέβαια στην επίδραση των Πυθαγορείων.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του πατέρα και του γιου, ο Αριστοτέλης προσεγγίζει το ποιητικό αίτιο, αυτό δηλαδή που δημιουργεί το φαινόμενο, το πρόσωπο ή το πράγμα.

Το σημαντικότερο αίτιο είναι το τελικό αίτιο. Εδώ, βρισκόμαστε στη βάση της φιλοσοφίας του. Στον Αριστοτέλη, το καθετί που υπάρχει στη φύση έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται. Η φύση έχει ορίσει, για παράδειγμα, σε έναν σπόρο το σκοπό να γίνει στάχυ. Στην περίπτωση που αυτό επιτευχθεί μπορούμε να πούμε ότι η συγκεκριμένη υλική οντότητα έχει πετύχει την εντελέχειά της. Έχει περάσει από τη δυνατότητα στην πραγμάτωση. Ο Αριστοτέλης θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα ενός περιπάτου. Το τελικό αίτιο είναι η υγεία του ατόμου που κάνει τον περίπατο.

Αυτή η τελεολογική αντίληψη δεν εμφανίζεται μόνο στον Αριστοτέλη. Στα κείμενα που διδασκόμαστε στη Γ’ Λυκείου τη συναντάμε πολύ έντονα και στον Πρωταγόρα.

 

 

 

Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό παράδειγμα

 

Ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων έχοντας στο νου μας ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, το οποίο θα αντλήσουμε από τη σύγχρονη ζωή. Ας εξετάσουμε το παράδειγμα ενός υπολογιστή:

Το υλικό αίτιο μπορούμε να πούμε ότι είναι τα διαφορετικά υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένος ένας υπολογιστής: πλαστικό, μέταλλο, σιλικόνη κλ.π.

Η προσέγγιση του είδους (μορφής), θέτει κάποια ζητήματα. Φαινομενικά, η μορφή είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι κατασκευασμένος ο υπολογιστής, ώστε όλοι να μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε. Σε αυτή τη μορφή μπορούμε να εντάξουμε πράγματα, όπως τη διαδρομή των καλωδίων ή τη σειρά των γραμμάτων πάνω στο πληκτρολόγιο. Εξετάζοντας ωστόσο, πιο προσεκτικά διαπιστώνουμε ότι η σειρά των γραμμάτων στο πληκτρολόγιο είναι επουσιώδης. Κάλλιστα θα μπορούσαμε να αναδιατάξουμε τα γράμματα και ο υπολογιστής θα παρέμενε ο ίδιος στην ουσία του.

Επομένως, στη μορφή είναι σημαντικό να εντοπίσουμε εκείνα τα ουσιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν πραγματικά ένα φαινόμενο και του προσδίδουν τη μοναδικότητά του.

Το ποιητικό αίτιο είναι ο δημιουργός του υπολογιστή. Και εδώ φυσικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το συγκεκριμένο αντικείμενο έχει φτιαχτεί από ομάδα ή ομάδες ανθρώπων. Σε μια τέτοια περίπτωση το ποιητικό αίτιο είναι ακριβώς το σύνολο των ατόμων που συνεργάστηκαν και δημιούργησαν τον υπολογιστή.

Τι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε ως τελικό αίτιο στο παράδειγμά μας; Ίσως το γεγονός ότι το συγκεκριμένο επίτευγμα της τεχνολογίας έχει ως τελικό σκοπό την επεξεργασία και αποθήκευση της πληροφορίας.

 

 

 

Η μορφή και ο σκοπός

 

Ο σκοπός καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τη μορφή. Για παράδειγμα, μπορούμε να κατασκευάσουμε τραπέζια τα οποία να έχουν διαφορές στη μορφή. Αυτό που κυρίως καθορίζει τη μορφή που θα λάβει το αντικείμενο ή τη μορφή που θα εκδηλωθεί ένα φαινόμενο είναι ο σκοπός για τον οποίο φτιάχνεται. Το τραπέζι που χρησιμοποιούμε για να γευματίσουμε είναι διαφορετικό από ένα τραπέζι συνεδριάσεων.

 

 

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων ως βάση εξήγησης

 

Ο Αριστοτέλης είναι μετριοπαθής φιλόσοφος. Δεν θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κάποιος ως αλαζόνα. Για τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων, ωστόσο, παρατηρούμε ότι είναι ιδιαίτερα περήφανος. Θεωρεί ότι η δική του θεωρία προσφέρει ένα πλήρες φιλοσοφικό εργαλείο με το οποίο ο μελετητής μπορεί να ερμηνεύσει τον κόσμο και τα φαινόμενά του. Χαρακτηρίζει τις προσπάθειες των προγενέστερων στοχαστών ως “απλά ψελλίσματα” (Μετά τα φυσικά 993a15), “σαν τα χτυπήματα που δίνουν οι αγύμναστοι στη μάχη” (Μετά τα φυσικά 985a13 – 14). 

Η θεωρία αυτή θα είναι η βάση για τον Αριστοτέλη, ώστε να ερμηνεύσει τόσο τα φυσικά φαινόμενα, όσο και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Η τροχιά ενός πλανήτη, η γένεση ενός οργανισμού αλλά και η δημιουργία και λειτουργία μιας πόλεως, όλα βρίσκουν το εξηγητικό τους σχήμα στη θεωρία των τεσσάρων αιτίων.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

• La Physique d’Aristote (Bruxelles, Ousia, 1998, ISBN 2-87060-062-3)
• Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Περί Φύσεως” (κριτική έκδοση, Πόλις, 1999)
• Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Μετά τα Φυσικά, Βιβλίο Α’ (κριτική έκδοση, Πόλις, 2009)
• Peter Adamson: Classical Philosophy: A history of philosophy without any gaps, Volume 1

 

• By Μάκης Τσελέντης
• Αριστοτέλης, Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, Προσωκρατική Φιλοσοφία, Φιλοσοφία

Θαλής

Θαλής: Πάντα πλήρη θεών και δαιμόνων

 

Ο Θαλής από τη Μίλητο είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συναντά ο μελετητής στην πορεία του σε ό,τι ονομάζουμε Προσωκρατική σκέψη. Ο όρος δεν αποδίδει την ιστορική πραγματικότητα, καθώς πολλοί από τους εν λόγω διανοητές ήταν σύγχρονοι με τον Σωκράτη. Στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών ο όρος “Πρώιμη Ελληνική Φιλοσοφία” θεωρείται πλέον περισσότερο δόκιμος. Καθώς, όμως, είμαστε εξοικειωμένοι με τον συλλογικό όρο ” Προσωκρατικοί ” πολλές φορές θα εμφανιστεί στα κείμενά μας.

 

 

 

Ιωνία: Η πρώτη ακτή

 

Η Ιωνία αποικήθηκε γύρω στο 1100 π.Χ., μετά την εισβολή των Δωριέων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το όνομα Ιωνία αποδίδεται στον μυθολογικό αρχηγό των αποικιστών τον Ίωνα. Πολύ σύντομα η περιοχή γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρις στο εμπόριο και τη ναυτιλία.

Η Μίλητος, η πατρίδα του Θαλή ήταν από τις πλέον επιτυχημένες πόλεις στην αρχαία Ιωνία. Αποικία των Αθηναίων, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τις ομοιότητες ανάμεσα στην Ιωνική και την Αττική διάλεκτο. Η Μίλητος απέκτησε τις δικές της αποικίες, οι οποίες εκτείνονταν σε ένα εύρος από την Ιταλία έως τη  Μαύρη Θάλασσα.

 

 

Οι ιδέες ταξιδεύουν

 

Η Μίλητος ήταν σταυροδρόμι εμπορίου και κατ’ επέκταση ιδεών. Αρκετοί μελετητές ανακαλύπτουν ομοιότητες με την Αιγυπτιακή και Ανατολική εν γένει παράδοση. Για παράδειγμα, αποδίδεται στον Θαλή η πρόβλεψη για μια ηλιακή έκλειψη, η οποία έλαβε χώρα το 585 π.Χ. Στην περίπτωση που όντως συνέβη το γεγονός, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο φιλόσοφος είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει Βαβυλωνιακούς αστρονομικούς χάρτες. Υπάρχουν και αρκετές ενδείξεις ότι ο ίδιος ταξίδεψε στην Αίγυπτο.

 

 

Η Πολιτική δράση

 

Ο φιλόσοφος τόσο στην Αρχαία Ελληνική παράδοση, όσο και αργότερα στη Ρωμαϊκή όφειλε να μην είναι μόνο θεωρητικός αλλά πολύ περισσότερο να στηρίζει με την πράξη του όσα πρέσβευε. Ο Θαλής είχε συλλάβει την αναγκαιότητα της ενοποίησης όλων των πόλεων της Ιωνίας σε μια πολιτική και στρατιωτική αμφικτυονία, η οποία θα τους έδινε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τον Περσικό επεκτατισμό. Λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Θαλή, οι πόλεις της Ιωνίας βρέθηκαν κάτω από τον Περσικό ζυγό. Δεν είναι τυχαίο ότι ονομάστηκε ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαιότητας.  Και ο Σόλων απέκτησε αυτόν τον τίτλο μέσα από τη συμμετοχή του στα κοινά.

 

 

Τα Αποσπάσματα

 

Γενικά για τους Προσωκρατικούς όπως και για κάποιους Λυρικούς ποιητές είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε σε αποσπάσματα που μας έχουν σωθεί, σπαράγματα. Στην πραγματικότητα προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε τη σκέψη τους μέσα από μικρά κείμενα αντιγραφέων που και αυτοί τα παρέλαβαν από προγενέστερους αντιγραφείς. Η αλυσίδα καταλήγει σε αρχαίους συγγραφείς οι οποίοι είτε μας παρουσιάζουν τη δική τους εκδοχή για τη σκέψη του διανοητή είτε παραθέτουν επακριβώς τα λόγια του, ειδικά αν ο λόγος του είναι έμμετρος. Άρα, σε μεγάλο βαθμό βασιζόμαστε σε παραφράσεις.

 

 

Ο Αριστοτέλης ως πηγή

 

Μία από τις βασικές πηγές για την Προσωκρατική φιλοσοφία είναι ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, δεν είναι ιστορικός της Φιλοσοφίας. Παρατηρούμε ότι συχνά αναμειγνύει τα αποσπάσματα με μια ερμηνεία δική του. Έτσι, έχουμε περισσότερο την άποψη του Αριστοτέλη για το τι πίστευε ο ίδιος πως ήταν οι απόψεις τους και όχι το κείμενο καθ’αυτό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αριστοτελικής έννοιας της “ευδαιμονίας” και ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται η ίδια έννοια τόσο στον Ηράκλειτο, όσο και στον Δημόκριτο.

 

 

Ο Θαλής ως “επιστήμων”

 

Ο Θαλής είχε αναπτύξει ενδιαφέρον για την Αστρονομία. Επίσης, ήταν ξεκάθαρο από αφηγήσεις που μας έχουν σωθεί από διαφορετικές πηγές ότι ενδιαφέρονταν για αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα “φυσικές επιστήμες”. Κάποιες πηγές αναφέρουν πως είχε γράψει και ένα βιβλίο για τη ναυσιπλοΐα. Με λίγα λόγια ήταν ένα ανήσυχο, όσο και πρακτικό πνεύμα.

Με δεδομένο πως Φιλοσοφία και πρωτοεπιστήμη ήταν αξεχώριστες εκείνη την εποχή θα μπορούσαμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε τον Θαλή ως τον πρώτο Φιλόσοφο. Ο Θαλής είναι ο πρώτος ο οποίος απολαμβάνει της αποδοχής των συγχρόνων του, ως διανοητής που βασίζεται στη λογική ανάλυση.

 

Όμηρος και Ησίοδος

 

 

Αυτός ήταν και ο τρόπος με τον οποίο συνηθίζαμε να προσεγγίζουμε την Προσωκρατική Φιλοσοφία. Από τη μια η κοινωνία του Μύθου εκπροσωπούμενη από τον Όμηρο και τον Ησίοδο και από την άλλη οι πρώτοι εκπρόσωποι της κοινωνίας του Λόγου, οι Προσωκρατικοί. Σήμερα, αυτή η αντίληψη για τον Αρχαϊκό κόσμο καταρρίπτεται. Σε καμία περίπτωση δεν έχουμε πέρασμα από μια κοινωνία που δεν έχει Λόγο σε μια κοινωνία που έχει.

Αντίθετα, αυτό που ονομάζουμε Μύθο έχει τη δική του λογική και είναι περισσότερο ένας τρόπος με τον οποίο ο Αρχαϊκός άνθρωπος ερμηνεύει και παρουσιάζει τον κόσμο του. Όπως εξαιρετικά έδειξε ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης  έχουμε να κάνουμε με μια δομή, η οποία όχι μόνο δεν στερείται Λόγου, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα.

 

 

Το Επιχείρημα

 

Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε τους Προσωκρατικούς ως μια ξεχωριστή ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά είναι να επισημάνουμε ότι η σκέψη τους επιδιώκει να βασιστεί σε έναν νέο Λόγο, στον Λόγο του Επιχειρήματος. Πρώτος ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να ανασυνθέσει τη σκέψη τους μας παρουσιάζει μια διαδρομή σκέψης που βασίζεται στο επιχείρημα. Κάτι τέτοιο δεν το βρίσκουμε στον Όμηρο ή τον Ησίοδο οι οποίοι προσεγγίζουν τα πράγματα περισσότερο με τη μορφή μια συνεχόμενης ροής, του “καταλέγειν” . Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κατάλογος των Νεών στην Ιλιάδα.

 

 

Η Σκέψη του Θαλή

 

Αυτό που είναι περισσότερο γνωστό για τον Θαλή είναι ότι θεωρούσε το νερό ως το πρωταρχικό στοιχείο. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο Θαλής θεωρούσε ότι ο κόσμος επέπλεε πάνω σε υδάτινη επιφάνεια, όπως ένα κομμάτι ξύλο πάνω στο νερό. Μια τέτοια αντίληψη σε πρώτη ανάγνωση δε φαίνεται να διαφέρει από μια Θεολογική ή Μυθική ανάγνωση σαν αυτές που συναντάμε στον Όμηρο. Πράγματι, κατά τον Όμηρο ο ουρανός είναι ένας θόλος και ο κόσμος απλά ένας δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό. Η πρώτη πηγή των πάντων είναι ο Ωκεανός:

“ποταμοίο ρέεθρα Ωκεανοίο, ός περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται”
(ο ποταμός Ωκεανός με τα ρεύματά του υφίσταται ως πηγή της  γένεσης όλων
των όντων)
Ιλιάδα, Ξ, 246

 

 

Η κοσμική αρχή

 

Ο Αριστοτέλης κάνει μια ακόμα επισήμανση. Αναφέρει ότι για τον Θαλή το νερό ήταν μια κοσμική αρχή. Παρακολουθώντας και τη σκέψη των μεταγενέστερων Προσωκρατικών μπορούμε να θεωρήσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια ροή επιχειρημάτων. Γενικά, οι Προσωκρατικοί εξέφραζαν την άποψη ότι τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος ο αισθητός κόσμος προέρχονται από τη συμπύκνωση ή την αραίωση κάποιων ελάχιστων βασικών στοιχείων.

Είναι πιθανό ο Θαλής να παρατήρησε τις μεταμορφώσεις των όντων όταν το νερό εισέρχεται, φεύγει ή εξατμίζεται και με βάση την παρατήρηση να κατέληξε στο συμπέρασμά του έχοντας ως βάση τον νέο Λόγο, αυτόν του επιχειρήματος. Ουσιαστικά, παρατηρώντας τη μεταμόρφωση που προκαλεί το νερό ο φιλόσοφος πρόσφερε μια νέα για την εποχή εξήγηση της λειτουργίας της ύλης βασιζόμενος στην παρατήρηση και το επιχείρημα.

 

 

Η Μορφή του Επιχειρήματος

 

Με άλλα λόγια είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσον ο Θαλής θεωρούσε ότι τα πάντα είναι κυριολεκτικά φτιαγμένα από νερό, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Αυτό που επισημαίνει είναι την κίνηση και τη σημασία του βασικού στοιχείου. Σε αυτή την περίπτωση η σκέψη συγκροτείται με τη μορφή συλλογισμού, ο οποίος, όπως διαπιστώσαμε ήδη, βασίζεται σε παρατήρηση του φυσικού κόσμου.

 

 

Κεχριμπάρι

 

Παρατηρώντας τον μαγνήτη λίθο και το ήλεκτρον (κεχριμπάρι) ο Θαλής θεωρείται ότι ανακάλυψε εμπειρικά το φαινόμενο του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Μέσα από την παρατήρηση του γεγονότος ότι το ήλεκτρον έχει τη δυνατότητα να τραβήξει κοντά του αντικείμενα ο Θαλής προχώρησε στην επισήμανση πως τα πάντα έχουν ψυχή.

 

 

Κίνηση και Ψυχή

 

«Αλλά και άψυχα ψυχήν έχειν οπωσούν εκ της μαγνήτιδος και του ηλέκτρου.”

Ο Αριστοτέλης και πάλι επισημαίνει ότι οι φιλόσοφοι ταυτίζουν την ψυχή με την κίνηση. Ο μαγνήτης και το φορτισμένο κεχριμπάρι προκαλούν κίνηση στα πράγματα. Έχουν ψυχή λοιπόν, που είναι και η αιτία της κίνησης του σίδερου προς τον μαγνήτη. Η ψυχή συνδέεται με τους Θεούς. Επομένως, όλα πλήρη Θεών.

 

 

Ο νέος Λόγος

Σε αυτό το σημείο δεν εξετάζουμε την πειστικότητα του πιθανού επιχειρήματος, όπως εμείς το συγκροτούμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να λάβουμε υπόψη ότι πιθανόν με τον Θαλή περνάμε σε έναν τρόπο ερμηνείας του κόσμου μας. Τα αποσπάσματα δε μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Κάτι που θα μπορέσουμε να κάνουμε μελετώντας μεταγενέστερους στοχαστές. Εκεί, το πέρασμα είναι πιο ξεκάθαρο.

 

 

Αναξίμανδρος

 

Στη συνέχεια της διαδρομής μας στην Προσωκρατική Φιλοσοφία θα συναντήσουμε τον Αναξίμανδρο και τη σκέψη του.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
• Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
• Πόταγα, Άννα, «Η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του Θαλή». Φιλοσοφία 17-18 (1987-1988), 220-232.
• Παπαλάς Αντώνιος Ι., «Η ναυτική αστρολογία του Θαλή». Μετάφρ. Βούλα Τσούνα. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2 (1985), 279-282.
• G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.89-109
• Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 255-260, ISBN 978-618-5139-32-2
• Ιωάννης Μουρατίδης Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία
• Σωτήρης Χ. Γκουντουβάς, “Γεωμετρικές Διαδρομές”, Αθήνα 2015

 

Για μια πληρέστερη ανάλυση της Αρχαϊκής σκέψης:

La Pensée de Parménide (Lambros Couloumbaritsis) http://www.eurorgan.be/collection-ousia/la-pensee-de-parmenide/