Κατά την Anne Carson ο Σιμωνίδης υπήρξε ο εξυπνότερος άνθρωπος του 5ου αιώνα. Μας έχουν σωθεί λίγα αποσπάσματα από το έργο του. Η ίδια η μεγάλη σύγχρονη ποιήτρια και Ελληνίστρια έχει εμπνευστεί από τον Σιμωνίδη με έναν τρόπο που δείχνει πώς τα κλασικά γράμματα μπορούν να γονιμοποιήσουν και να προσφέρουν στους αυθεντικούς δημιουργούς, αυτούς που δε διστάζουν να πειραματιστούν αξιοποιώντας τις εκλεκτικές συγγένειες.
Ένα ποίημα του Σιμωνίδη γίνεται αντικείμενο συζήτησης και στον Πλατωνικό διάλογο “Πρωταγόρας” ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Πρωταγόρα. Ο Σιμωνίδης προτείνει μια νεα ανάγνωση της έννοιας της αρετής, έννοιας κομβικής σε κάθε στάδιο της Αρχαιοελληνικής σκέψης. Απομακρύνεται από το ανέφικτο ηρωικό ιδεώδες του Πιττακού και συντείνει στην απελευθέρωση του προσώπου από τις αλυσίδες μιας προσταγής προς τελειότητα που μόνο Θεοί μπορούν να έχουν.
Νωπογραφία (affresco ), από την Πομπηία που θεωρείται ότι αποδίδει τη Σαπφώ
Το επίρρημα των δύο χρόνων
Η λέξη δηὖτε είναι χαρακτηριστική στην Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση. Ιδιαίτερα αγαπητή είναι στον Αλκμάν και στη Σαπφώ. Το Liddell – Scott μας πληροφορεί ότι η λέξη προέρχεται από την κράση του δή και του αὖτε. Το μόριο δή σημαίνει “τώρα, τώρα δα, ήδη έως τώρα” . Το αὖτε σημαίνει “πάλι, από την αρχή πάλι, πάλι ξανά”. Η κράση ως φαινόμενο είναι συχνή στην Αρχαία Ελληνική. Κυρίως εμφανίζεται για λόγους ευφωνίας.
Το Οξύμωρο
Στην περίπτωση του δηὖτε παρατηρούμε ότι κάθε συνθετικό από το οποίο σχηματίζεται η λέξη έχει διαφορετικό σημείο εκκίνησης στο χρόνο. Η πρώτη είναι έντονα παροντική. Χρησιμοποιείται για να δοθεί έμφαση σε αυτήν εδώ τη στιγμή, σε ό,τι συμβαίνει στο παρόν και μόνο σε αυτό.
Το δεύτερο συνθετικό μας οδηγεί στην επανάληψη, στο μοτίβο που διαρκώς επαναλαμβάνει τον εαυτό του και του οποίου οι ρίζες του χάνονται στο παρελθόν. Άρα το “δη” τοποθετεί τον ακροατή ή αναγνώστη του ποιήματος στο τώρα. Χρόνος και τόπος είναι το τώρα. Το “αὖτε” παίρνει το τώρα, τον απόλυτο ενεστώτα του ποιήματος και το τοποθετεί σε μια αλυσίδα όμοιων, αναγνωρίσιμων ενεργειών. Του προσδίδει ιστορικότητα.
Η Ένταση
Αυτή η σύνθεση δημιουργεί μια έντονη αίσθηση, δραματοποιεί το βίωμα. Για μια στιγμή κάτι εντελώς νέο εισβάλλει στην πραγματικότητά μας. Ετοιμαζόμαστε να το αφουγκραστούμε. Αμέσως όμως καταλαβαίνουμε. Πρόκειται για την επανάληψη, κάτι που συνέβη ξανά και ξανά. Οι λυρικοί ποιητές αγαπούν πολύ αυτή τη λέξη. Την εισάγουν συχνά, ειδικά στα ερωτικά τους ποιήματα.
Το “δηὖτε” εδώ λειτουργεί ως ένας αναστεναγμός. Μακρόσυρτος από τη σύζευξη των λέξεων, τοποθετημένος στην αρχή μετά ακριβώς από το τυπικό υποκείμενο του ποιήματος (Έρως). Η ποιήτρια αντιλαμβάνεται την απειλή και γνωρίζει ότι είναι πια αργά. Είναι ένα μοτίβο που έχει ξαναζήσει. Επανέρχεται έρπον, πυκνό. Πάντοτε γνώριμο, όσες μορφές και αν αλλάξει.
Η Σαπφώ θα χρησιμοποιήσει τη λέξη και στο αριστουργηματικό απόσπασμα Lobel Page 22.9-13
Κέλομαί σε Γογγύλα
πέφανθι λάβοισα μα
γλακτίναν, σέ δηύτε
πόθος τ [έαυτος] αμφιπόταται.
Τάν κάλαν, ά γαρ κατάγωγις
αύτα επτόαισ’ ίδοισαν
έγω δέ χαίρω
καί γάρ αύτα δή
τόδε μέμφεταί σοι Κυπρογένεια.
Σε φωνάζω Γογγύλα
Φανερώσου πάλι κοντά μου
Το χιτώνα τον άσπρο σαν το γάλα όταν φοράς,
νά ‘ξερες τους πόθους που σε τριγυρίζουν όμορφη,
και πώς χαίρομαι που δεν είμαι εγώ,
μα η ίδια η Αφροδίτη που σε μαλώνει.
( Μετάφραση του Οδυσσέα Ελύτη )
Ο Μάνος Χατζηδάκις μελοποίησε αριστουργηματικά το ποίημα. Η υπέροχη Φλέρυ Νταντωνάκη στην αξεπέραστη ερμηνεία της.
Ἔρως με δηὖτε Κύπριδος ϝέκατι
γλυκὺς κατείβων καρδίαν ἰαίνει.
Ο έρωτας – παλι ξανά – ορμή της Αφροδίτης
γλυκός με πλημμυρίζει
ζεσταίνει την καρδιά μου
Κάθε ένα από αυτά τα ποιήματα είναι εγρήγορση της τωρινής στιγμής, η οποία ανασύρει την ηχώ του παρελθόντος, πιο ζωντανή από ποτέ. Ο ποιητής κατορθώνει – όπως τονίζει η μεγάλη ποιήτρια και Ελληνίστρια Anne Carson στο βιβλίο της Eros the bittersweet – να σταθεί παράμερα, να μην αφομοιωθεί απόλυτα από την προσωπική εμπειρία αλλά να δημιουργήσει ένα χώρο μες τον οποίο υπάρχει απόσταση, μπορεί να αναπνεύσει.
Αυτή η τεχνική δίνει στα ποιήματα μεγάλη δραματική ένταση. Οι στιγμές είναι πραγματικές και ταυτόχρονα αποκομμένες από τον πραγματικό χρόνο. Όλα είναι βίωμα και υπάρχει ο χώρος να απλωθεί μες τις ψυχές των ακροατών και των αναγνωστών.
Κατά την Anne Carson δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι Λυρικοί Ποιητές ανήκουν σε εκείνη τη γενιά η οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει τη γραφή για να αποτυπώσει τη σκέψη και την τέχνη της. Η πράξη του προφορικού λόγου χαρακτηρίζεται από το εφήμερο, το πέταγμα, τη μόνιμη απώλεια της συλλαβής ήδη από τη στιγμή που έφυγε από τα χείλη μας.
Το αποτύπωμα της Γραφής
Στην πράξη της Γραφής αλλά και της ανάγνωσης μας δίνεται η δυνατότητα να συλλάβουμε, να χειραγωγήσουμε τη λέξη. Να προχωρούμε στο παρόν έχοντας μπροστά στα μάτια μας το μόνιμο ίχνος της λέξης, ως οντότητας ξεχωριστής και μόνιμης. Η λέξη δεν είναι πια μόνο ο ήχος της. Είναι και το μόνιμο ίχνος, στο οποίο μπορούμε να επιστρέφουμε και να συγκροτούμε τα σημεία που φτιάχνουν μια Ιστορία.
Λέξη παρούσα μόνιμα μα και περαστική. Μια φευγαλέα αίσθηση πως ελέγχουμε το χρόνο. Ψευδαίσθηση φυσικά και όμως αληθινή ως βίωμα γλυκύπικρον .
Anne Carson
Μια ενδεικτική βιβλιογραφία για όποια και όποιον θα ήθελε να γνωρίσει τον ποιητικό λόγο της Anne Carson, ο οποίος θα μας συντροφεύσει και άλλες φορές.
Ο T.S. Eliot απαγγέλλει το ποίημά του The hollow men . Η μετάφραση είναι του Γιώργου Σεφέρη. Ο Έλληνας ποιητής ανέπτυξε στενή σχέση με τον Eliot. Υπήρξε ο μεταφραστής του στα Ελληνικά. Ο ίδιος ποτέ δεν έκρυψε και το θαυμασμό του για τον Βρετανό ομότεχνό του αλλά και την βαθύτατη επίδραση που άσκησε στη γραφή της δικής του ποίησης.
Η τελευταία στροφή
Η τελευταία στροφή του ποιήματος θεωρείται ότι σημαδεύει τον αιώνα που έφυγε. Σπαραχτική μες την απλότητά της.
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
έτσι τελειώνει ο κόσμος
έτσι τελειώνει ο κόσμος
όχι με έναν κρότο, μα με έναν λυγμό
Ο T.S. Eliot απαγγέλλει : Η μετάφραση του Σεφέρη
Θα παραθέσουμε δύο μεταφράσεις. Ξεκινάμε από την κλασική, (αυτή που υπάρχει και στο video) του Γιώργου Σεφέρη.
Οι κούφιοι άνθρωποι
“Κύριο Κουρτς – πέθανε”
Μια δεκάρα για τον Γέρο – Γκάη
Ι
Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι
Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι
Που σκύβουμε μαζί
Καύκαλα μ’ άχερα γεμάτα. Αλίμονο!
Οι στεγνές μας φωνές
Σαν ψιθυρίζουμε μαζί
Είναι ήσυχες και ασήμαντες
Σαν τον αγέρα στο ξερό χορτάρι
Ή σε σπασμένα γυαλικά των ποντικών το ποδάρι
Μες το ξερό μας το κελάρι.
Μορφή χωρίς σχήμα,
Σκιά δίχως χρώμα,
Παραλυμένη Δύναμη
Γνέψιμο χωρίς κίνηση
Εκείνοι που ταξίδεψαν
Με ίσιες ματιές,
στου θανάτου την άλλη Βασιλεία
Μας θυμούνται – α! θυμούνται –
όχι σα να’ μαστε χαμένες
Παράφορες ψυχές, μα μοναχά
Οι κούφιοι ανθρώποι
Οι παραγεμισμένοι ανθρώποι.
ΙΙ
Μάτια που δεν μπορώ
ν’ αντικρίσω στα όνειρα
Στου θανάτου τη βασιλεία των ονείρων
Αυτά δεν φανερώνονται:
Εκεί, τα μάτια είναι
Ήλιος σε σπασμένη στήλη
Εκεί, ένα δέντρο σείεται
Και οι φωνές είναι
Στου αγέρα το τραγούδισμα
Πιο απόμακρες…πιο επίσημες
Από τ’ άστρο που σβήνει.
Ας μην έρθω κοντύτερα
Στου θανάτου τη βασιλεία των ονείρων
Κι αν φορέσω ακόμη
Τέτοια μελετημένα μασκαρέματα
Ποντικού, τομάρι, κόρακα πετσί,
σταυρωτά ραβδιά
Σ’ ένα χωράφι
Κάνοντας όπως κάνει ο άνεμος
Όχι κοντύτερα –
Όχι το τελευταίο τούτο συναπάντημα
στη δειλινή βασιλεία
ΙΙΙ
Τούτη είναι η πεθαμένη χώρα
Τούτη είναι του κάκτου η χώρα
Εδώ τα πέτρινα ομοιώματα
Υψώνονται, εδώ είναι που δέχουνται
Την ικεσία του χεριού ενός πεθαμένου
Κάτω από το παίξιμο του άστρου που σβήνει.
Έτσι είναι τα πράγματα
Στου θανάτου την άλλη βασιλεία
Ξυπνάς μοναχός
Την ώρα εκείνη
που τρέμεις τρυφερός
Χείλια που θα φιλούσαν
Λεν προσευχές στη σπασμένη πέτρα.
IV
Δεν είναι εδώ τα μάτια
Εδώ δεν είναι μάτια
Στο λαγκάδι των άστρων που πεθαίνουν
Στο κούφιο αυτό λαγκάδι
Τούτη η σπασμένη σιαγών
απ’ τις χαμένες βασιλείες μας
Στο τελευταίο τούτο συναπάντημα
Μαζί ψηλαφούμε
Και αποφεύγουμε τα λόγια
Μαζεμένοι στην άκρη
του φουσκωμένου ποταμού
Χωρίς βλέμμα, εκτός
Αν ξαναφανούν τα μάτια
Σαν τ’ άστρο τοαιώνιο
Το εκατόφυλλο ρόδο
Της δειλινής βασιλείας του θανάτου
Η ελπίδα μόνο
Άδειων Ανθρώπων.
V
Γύρω – γύρω όλοι
Στη μέση το Φραγκόσυκο
Φραγκόσυκο
Γύρω γύρω όλοι
Στις πέντε την αυγή
Ανάμεσα στην ιδέα
Και στο γεγονός
Ανάμεσα στην κίνηση
Και στη πράξη
Η Σκιά πέφτει
Ότι Σου εστίν η Βασιλεία
Ανάμεσα στη Σύλληψη
και της δημιουργίας
Ανάμεσα στη Συγκίνηση
Και στην ανταπόκριση
Η Σκιά πέφτει
Η ζωή είναι μακριά πολύ
Ανάμεσα στον πόθο
και στον σπασμό
Ανάμεσα στη δύναμη
και στην ύπαρξη
Ανάμεσα στην ουσία
και στην κάθοδο
Η Σκιά πέφτει
Ότι Σου εστίν η Βασιλεία
Ότι Σου εστίν
Είναι η ζωή
Ότι Σου εστίν η…
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Έτσι τελειώνει ο κόσμος
Όχι με έναν βρόντο
μα μ’ ένα λυγμό
Η Μετάφραση του Γιάννη Αντιόχου
Κύριο Κουρτς – πέθανε
Μια δεκάρα για τον γέρο – Γκάι
I
Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι
Είμαστε οι παραφουσκωμένοι άνθρωποι
Γέρνοντας μαζί
Με την περικεφαλαία γεμάτη με άχυρο. Αλίμονο!
Οι εξαντλημένες μας φωνές όταν
Μαζί ψιθυρίζουμε
Είναι βουβές και άσκοπες
Όπως ο αέρας στο ξερό χορτάρι
Ή τα πόδια των ποντικών πάνω σε σπασμένα γυαλιά
στο ξηρό μας κελάρι
Μορφή δίχως φόρμα, σκιά δίχως χρώμα,
Δύναμη παραλυμένη, χειρονομία δίχως κίνηση
Εκείνοι που διέσχισαν
Με το βλέμμα ευθύ, στου θανάτου την άλλη Βασιλεία
Μας θυμούνται – όπως ήμασταν – όχι σαν χαμένες
λυσσαλέες ψυχές, αλλά μοναχά
Σαν τους κούφιους ανθρώπους
Τους παραφουσκωμένους ανθρώπους.
ΙΙ
Βλέμματα που δεν τολμώ στο όνειρο να αντικρίσω
Στου θανάτου το ονειρικό βασίλειο
Αυτά δεν εμφανίζονται:
Εκεί, τα βλέμματα είναι
Ηλιόφως σε έναν σπασμένο κίονα
Εκεί, είναι ένα δέντρο που ταλαντεύεται
Και υπάρχουν φωνές
Στου ανέμου το τραγούδι
Πιότερο μακρινές και ακόμα πιο ιερές
Απ’ ότι ένα αστέρι που σβήνει.
Ας μη βρεθώ πιο κοντά
Στου θανάτου το ονειρικό βασίλειο
Κι ακόμα ας ντυθώ
Με μια τέτοια προμελετημένη μεταμφίεση
Τη δορά του ποντικού, το πετσί του κορακιού, σανίδια σταυρωτά
Σε ένα λιβάδι
Και όπως φυσάει ο άνεμος τα πάει
Όχι πιο κοντά –
όχι αυτή η τελική συνάντηση
Στο βασίλειο του λυκόφωτος.
ΙΙΙ
Αυτή είναι η νεκρή χώρα
Αυτή είναι του κάκτου η χώρα
Εδώ τα λίθινα ειδώλια
Υψώνονται, εδώ δέχονατι
Την ικεσία από το χέρι ενός νεκρού ανθρώπου
Κάτω από την μαρμαρυγή ενός αστεριού που σβήνει.
Κάπως έτσι είναι
Στου θανάτου την άλλη βασιλεία
Ξυπνάς μοναχός
Εκείνη την ώρα που εμείς
τρέμουμε με τρυφερότητα
Χείλη που θα φιλούσαν
Πλάθουν προσευχές για τη σπασμένη πέτρα.
IV
Τα βλέμματα δεν είναι εδώ
Εδώ δεν υπάρχουν βλέμματα
Σ’ αυτή την κοιλάδα των άστρων που πεθαίνουν
Σ’ αυτή την κούφια κοιλάδα
Το σπασμένο αυτό σαγόνι των χαμένων βασιλείων μας
Σε αυτόν τον ύστατο τόπο συνάντησης
Μαζί ψαχουλεύουμε
Και αποφεύγουμε τα λόγια
Συγκεντρωμένοι στην αμμούδα του ξεχειλισμένου ποταμού
Έχει ειπωθεί πως κάθε εποχή είναι αναγκαίο να παραδίδει τη δική της μετάφραση στα σπουδαία λογοτεχνικά έργα. Είτε μεταφράζουμε σύγχρονη ποίηση, είτε Όμηρο, είτε Σαπφώ, με κάθε νέα μετάφραση ο άνεμος της εποχής μεταδίδεται και το έργο ξαναζεί. Η θαυμάσια μετάφραση του Γιάννη Αντιόχου σέβεται την κλασική μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη. Την αισθανόμαστε, ωστόσο, πιο οικεία και έτσι το έργο έρχεται κοντά μας.
Σε κάθε περίπτωση, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι δε νοείται πλέον μια μετάφραση ποίησης στην οποία να μην παρατίθεται και το πρωτότυπο. Η δίγλωσση μετάφραση είναι η μόνη αποδεκτή, καθώς με την παράθεση του πρωτότυπου κειμένου ο αναγνώστης συμμετέχει στη δημιουργική διαδικασία. Ταυτόχρονα ο μεταφραστής έχει τη δυνατότητα να εκφραστεί πιο ελεύθερα καθώς το πρωτότυπο κείμενο είναι στη διάθεση του αναγνώστη, ο οποίος δεν επαφίεται μόνο στη δουλειά του μεταφραστή για να έρθει σε άμεση επαφή με το κείμενο.
