• By Μάκης Τσελέντης

Σχολιασμός των θεμάτων στα Αρχαία Ελληνικά

Τα θέματα στα οποία διαγωνίσθηκαν σήμερα (17/6/2020) οι μαθήτριες και οι μαθητές της Γ’ Λυκείου στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών κρίνονται ιδιαίτερα προσεγμένα και κατ’ επέκταση επιτυχημένα. Ο βασικός στόχος κάθε γραπτής εξέτασης είναι η διαβάθμιση στο επίπεδο δυσκολίας των θεμάτων, ώστε να αποδίδεται δικαιοσύνη στην προσπάθεια που έχουν καταβάλλει τα παιδιά όλο αυτό το διάστημα.

Ενδεικτικά αναφέρουμε το ζητούμενο Β2 με το οποίο επιτυγχάνεται η συνομιλία ανάμεσα στο νοηματικό φιλοσοφικό περιεχόμενο και τη γλώσσα, στο ταξίδι της από την αρχαία Ελληνική στη νέα. Το όχημα για αυτή τη σύζευξη είναι η πρόθεση “ἐν”.

Συνολικά, η κατεύθυνση αυτή προάγει την ανάγκη τα κείμενα να προσεγγίζονται κριτικά και επιτρέπουν στην εξεταζόμενη και τον εξεταζόμενο να αναπτύξουν τη σκέψη τους έχοντας ως βάση το ίδιο το κείμενο.

• By Ρίτα Σουλάρη

Ασκήσεις με απαντήσεις στους υποθετικούς λόγους

Ασκήσεις με απαντήσεις στους υποθετικούς λόγους

Αφού μελετήσουμε το αντίστοιχο φαινόμενο (υποθετικοί λόγοι) από τη σελίδα του εκπαιδευτικού υλικού για το συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής μπορούμε να εξασκηθούμε με τις παρακάτω ασκήσεις, οι οποίες και έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο του υπουργείου study4exams ως προτεινόμενες. Για οποιαδήποτε απορία ή διευκρίνηση σχετικά με τις σωστές απαντήσεις και κυρίως τον τρόπο να φτάσουμε σε αυτές μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μας.

Οι ασκήσεις:

1. Να βρείτε και να αναγνωρίσετε το είδος του υποθετικού λόγου στα παρακάτω παραδείγματα.

1.1. Εἰ μὲν ἐν τῷ δικαστηρίῳ ἐκρίνοντο, ῥᾳδίως ἂν ἐσῴζοντο.

1.2. Ἐὰν δὲ τοὺς ἐπιφανεστάτους τῶν ἐξαμαρτανόντων τιμωρῆσθε, πάντες πεύσονται.

1.3. Ἔσται δ’ αὐτὸς ἑαυτῷ ἕκαστος αἴτιος, ἐὰν δεῦρο ἀναβῇ καὶ ἀναισχυντῇ.

1.4. Εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον.

1.5. Ἂν δὲ σιωπῶ, ἔφη, οὐκ ἄρ’ οἰμώξομαι;

1.6. Εἰ μὴ ποιήσουσι ταῦτα, ἔσονται ἔκσπονδοι.

1.7. Εἰ νῦν γε ἐξαπατηθείητε ὑπὸ τούτων καὶ δημεύσαιτε τὴν οὐσίαν ἡμῶν, οὐδὲ δύο τάλαντα λάβοιτ’ ἄν.

1.8. Εἰ δὲ μὴ ἦν τοιοῦτος ὁ πατὴρ, οὐκ ἂν ἐκ πολλῶν ὀλίγα κατέλιπεν.

1.9. Ἐάν τις τὸν ἥλιον ἀναιδῶς ἐγχειρῇ θεάσασθαι, τὴν ὄψιν ἀφαιρεῖται.

1.10 Ἐὰν θεὸς ἐθέλῃ, δικαίως τιμωρηθήσεται.

1.11. Ἐξῆν ὑμῖν ἐπικουρεῖν αὐτοῖς, εἰ ἐβούλεσθε.

2. Να μετατρέψετε τους παρακάτω υποθετικούς λόγους στο είδος που ζητείται.

2.1. Εἰ ψεύδομαι, Σώκρατες, ἐξέλεγχε.

Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.

2.2. Ἢν ἐθέλωμεν ἀποθνῄσκειν ὑπὲρ τῶν δικαίων, εὐδοκιμήσομεν.

Να γίνει μετατροπή στην απλή σκέψη του λέγοντος.

2.3. Εἰ σὺ βούλει, ἐπανέλθωμεν.

Να γίνει μετατροπή στην αόριστη επανάληψη στο παρελθόν.

2.4. Τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα λάβοιεν, ἀπέκτεινον.

Να γίνει μετατροπή στο προσδοκώμενο.

2.5. Εἰ τοῦτο ποιεῖς, τὴν πόλιν βλάπτεις.

Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.

2.6. Εἰ μὴ εἴχομεν φῶς, ὅμοιοι τοῖς τυφλοῖς ἂν ἦμεν.

Να γίνει μετατροπή στην απλή σκέψη του λέγοντος.

2.7. Εἰ δὲ τοῖς λόγοις πείθοισθε τοῖς ἐμοῖς, ὅλην τὴν Ἑλλάδα καλῶς ἂν διοικοῖτε.

Να γίνει μετατροπή στην αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον.

2.8. Ἐὰν ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυνθίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήσετε.

Να γίνει μετατροπή στο πραγματικό.

2.9. Οὐδὲ ζώῃ ἄν τις, εἰ μὴ τρέφοιτο.

Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.

2.10. Ἐάν τις φανερὸς γένηται κλέπτων ἢ λωποδυτῶν […], τούτοις θάνατός ἐστιν ἡ ζημία.

Να γίνει μετατροπή στο προσδοκώμενο.

3. Να αναγνωρίσετε το είδος των υποθετικών λόγων.

Ἂν μὴ πιστεύητε, πέμψατε πρέσβεις Ἀθήναζε.

Ἄν τι συμβῇ τοιοῦτον, μέμνημαι τοῦ πατρός.

Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.

Ἡ μὲν φύσις, ἂν ᾖ πονηρὰ, πολλάκις φαῦλα βούλεται.

Εἰ τοῦτο πάντες ἐποιοῦμεν, ἅπαντες ἂν ἀπωλόμεθα.

Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.

Σωκράτης οὐκ ἔπινε, εἰ μὴ διψῴη.

Ἂν μή τι κατὰ γνώμην ἐκβῇ, ἐν ὀργῇ ποιεῖσθε.

Εἰ Ἀγησίλαος τοὺς νέους σπουδαίους γυμναζόμενους ἴδοι, ἐπῄνεσεν ἄν.

4. Να μετατρέψετε τις ακόλουθες υποθετικές προτάσεις σε υποθετικές μετοχές.

α. Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.

β. Ἀπέθανον γάρ, εἰ μὴ ἡ τῶν τριάκοντα ἀρχὴ κατελύθη.

γ. Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.

δ. Ἐάν τι λέγῃς παρὰ ταῦτα, μάτην ἐρεῖς.

ε. Εἰ αὕτη ἡ πόλις ληφθήσεται, ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.

Οι λύσεις:

Ασκηση 1

Άσκηση 2

Άσκηση 3

Άσκηση 4

α. Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.
Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην φυγὰς ἀδίκως καταστησόμενος.

β. Ἀπέθανον γάρ, εἰ μὴ ἡ τῶν τριάκοντα ἀρχὴ κατελύθη.
Ἀπέθανον γάρ μὴ τῆς τῶν τριάκοντα ἀρχῆς καταλυθείσης.

γ. Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.
Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα φωνὴν λαβοῦσα.

δ. Ἐάν τι λέγῃς παρὰ ταῦτα, μάτην ἐρεῖς.
Λέγων τι παρὰ ταῦτα μάτην ἐρεῖς.

ε. Εἰ αὕτη ἡ πόλις ληφθήσεται, ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.
Ταύτης τῆς πόλεως ληφθησομένης ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.

Για το εκπαιδευτικό υλικό καθώς και τα εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές μας μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχει το Φιλολογικό Φροντιστήριο.

• By Μάκης Τσελέντης

Ο Μύθος της Γραφής στον Φαίδρο

Ένα από τα ζητήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο μελετητής του Πλατωνικού έργου είναι και η σχέση του φιλοσόφου με τον γραπτό λόγο. Συγκεκριμένα, αναφύεται εύλογο το ερώτημα πώς είναι δυνατόν ο Πλάτων να είναι τόσο πολυγραφότατος από τη μια και από την άλλη μέσα στους ίδιους τους διαλόγους να αποδοκιμάζει τον γραπτό λόγο. Ο μύθος της γραφής, όπως τον συναντάμε στον διάλογο “Φαίδρος”, ίσως μας δώσει κάποιες ενδείξεις για το ποια ήταν η πραγματική άποψη του Πλάτωνα για το ζήτημα. 

Παραθέτουμε το κείμενο. Η μετάφραση είναι του κυρίου Κάλφα. Ο σχολιασμός επίσης βασίζεται σε πολλά σημεία στις εξαιρετικές του παραδόσεις.

Το κείμενο:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Άκουσα μια ιστορία για έναν από τους παλιούς αιγυπτιακούς θεούς στην περιοχή της Ναύκρατης της Αιγύπτου. Πρόκειται γι’ αυτόν τον θεό που έχει ως ιερό πουλί την Ίβι και ο ίδιος ονομάζεται Θευθ. Είναι αυτός που πρώτος ανακάλυψε τον αριθμό και τους υπολογισμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, ακόμη και τους πεσσούς και τους κύβους, και πάνω απ’ όλα τη γραφή. Βασιλιάς τότε όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, και έδρα του είχε τη μεγάλη πόλη της Άνω Αιγύπτου που οι Έλληνες την αποκαλούν
Αιγυπτιακές Θήβες – τον Θαμού οι Έλληνες τον ονομάζουν Άμμωνα. Σ’ αυτόν λοιπόν ήρθε ο Θευθ, του επέδειξε τις τέχνες του και του είπε ότι θα έπρεπε να διαδοθούν σε όλους τους άλλους Αιγυπτίους. Ο βασιλιάς τότε τον ρώτησε ποια είναι η ωφέλεια της καθεμιάς, και καθώς εκείνος του εξηγούσε, άλλες από τις εξηγήσεις τις επαινούσε και άλλες τις κατέκρινε ανάλογα με ό,τι του φαινόταν σωστό ή λάθος. Λένε [ότι] πολλά καλά και πολλά κακά για
την καθεμιά τέχνη ειπώθηκαν – θα ήταν υπερβολικό να τα διηγηθούμε τώρα όλα. Κάποια στιγμή όμως έφτασαν και στη γραφή. «Αυτή η μάθηση, βασιλιά μου», είπε ο Θευθ, «θα κάνει τους Αιγύπτιους σοφότερους και θα αυξήσει τη μνήμη τους· γιατί βρέθηκε το φάρμακο της μνήμης και της σοφίας». Και ο Θαμούς του απάντησε: «Πολύτεχνε Θευθ, άλλος έχει την ικανότητα να γεννά τις τέχνες και άλλος να κρίνει αν οι τέχνες αυτές θα βλάψουν ή θα
ωφελήσουν όσους τις χρησιμοποιούν. Εσύ λοιπόν τώρα σαν πατέρας που είσαι της γραφής έδειξες εύνοια σ’ αυτήν και της προσέδωσες τις αντίθετες από τις πραγματικές της δυνατότητες. Γιατί η γραφή θα φέρει λήθη στις ψυχές όσων τη μάθουν, μια και αυτοί σίγουρα θα παραμελήσουν τη μνήμη τους· δείχνοντας εμπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν στη θύμισή τους κάτι όχι από μέσα τους, από τον ίδιο τον εαυτό τους, αλλά από κάποια ξένα εξωτερικά σημάδια. Αυτό που ανακάλυψες δεν είναι το φάρμακο της μνήμης
αλλά της υπόμνησης. Στους μαθητές σου δεν φέρνεις την αληθινή σοφία αλλά μόνο την επίφαση της σοφίας. Τους κάνεις να ακούν απλώς πολλά, χωρίς να τους διδάσκεις, και τελικά νομίζουν ότι γνωρίζουν και πολλά, ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουν τίποτε· γίνονται μάλιστα φορτικοί σε κάθε συντροφιά αφού παριστάνουν τους σοφούς, χωρίς να είναι».

Οι επισημάνσεις του Σωκράτη

Ο μύθος ολοκληρώθηκε. Στη συνέχεια, ο Σωκράτης οδηγείται σε μια πρώτη ερμηνεία των όσων ειπώθηκαν.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός λοιπόν που πιστεύει ότι θα αφήσει πίσω του κάποια τέχνη σε γραπτήμορφή [Μιλάμε για το σήμερα πια, το σήμερα του Πλάτωνα και του Σωκράτη, και όχι της Αιγύπτου.] όπως και ο αποδέκτης που θεωρεί ότι από τα γραπτά κείμενα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, χαρακτηρίζονται από μεγάλη αφέλεια, αγνοούν πραγματικά αυτό που μάντεψε ο Άμμων, όταν θεωρούν ότι οι γραμμένοι λόγοι μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπομνήσουν απλώς τον γνώστη το θέμα για το οποίο έχουν γραφεί.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Πολύ σωστά. [Απαντά ο Φαίδρος].

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Γιατί αυτό το κακό έχει η γραφή, Φαίδρε, και αληθινά μοιάζει με τη ζωγραφική. Τα γεννήματα της ζωγραφικής στέκονται μπροστά μας σαν να ’ναι ζωντανά. Αν όμως τα ρωτήσεις κάτι, σιωπούν μεγαλοπρεπώς. Το ίδιο κάνουν και οι γραμμένοι λόγοι· σου δίνουν την εντύπωση ότι σκέφτονται και σου μιλούν, αν όμως ρωτήσεις κάτι από αυτά που σου λένε, θέλοντας να το καταλάβεις, δηλώνουν ένα μόνο πράγμα, το ίδιο πάντοτε. Άπαξ και
γραφεί ο κάθε λόγος, σέρνεται από δω και από κει και φτάνει αδιακρίτως τόσο στα χέρια αυτών που τον καταλαβαίνουν όσο και στους εντελώς άσχετους, αφού ο ίδιος δεν ξέρει να πει σε ποιους πρέπει να πάει και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα τον κατηγορούν, πάντοτε χρειάζεται τη βοήθεια του πατέρα του, γιατί ο ίδιος ούτε
μπορεί να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Και πάλι έχεις απόλυτο δίκιο.

Η θέση του Σωκράτη μοιάζει να είναι ξεκάθαρη: Ο γραπτός λόγος παρουσιάζει κάποια μειονεκτήματα τα οποία δεν μπορούμε να εξαλείψουμε, καθώς χαρακτηρίζουν την ίδια του τη φύση. Καταρχάς, ο γραπτός λόγος δεν επιδέχεται αλλαγής. Από τη στιγμή που θα γραφεί, παραμένει στην ίδια μορφή για πάντα. Δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι μπορεί να διαβαστεί, να πέσει σε μη επαρκή και καλοπροαίρετο αναγνώστη. Το τρίτο εγγενές μειονέκτημα είναι ότι ο γραπτός λόγος δεν κάνει διάλογο, δεν συνομιλεί. 

Στο σημείο αυτό να τονίσουμε βέβαια ότι η σύγχρονη κειμενική θεωρία δεν δέχεται αυτή την άποψη. Σήμερα θεωρούμε πως ο κάθε αναγνώστης διαλέγεται με το κείμενο. Ποτέ το κείμενο δεν είναι το ίδιο, ακόμα και όταν αναφερόμαστε στο ίδιο άτομο, το οποίο το ξαναδιαβάζει.

Το εύλογο συμπέρασμα

Μέχρι αυτό το σημείο καταλαβαίνουμε ότι τα όσα λέει ο Σωκράτης ταιριάζουν απόλυτα και με όσα έπραξε ο ίδιος. Δεν έγραψε ποτέ τίποτα. Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που διαβάζουμε είναι η γραφή του Πλάτωνα, ο οποίος στη συνέχεια της συζήτησης θα μας δώσει μια ερμηνεία για τον λόγο που κάποιος – άρα και ο ίδιος – μπορεί να χρησιμοποιήσει τον γραπτό λόγο ως έναν  βοηθό στην πραγματική άσκηση της φιλοσοφίας, που είναι φυσικά η διαλεκτική.

Η μικρή ανατροπή και το παίγνιον

Συνεχίζουμε, λοιπόν με τη συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Φαίδρο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Σκέψου όμως. Μπορείς να διακρίνεις κάποιο άλλο είδος λόγου συγγενή με τον προηγούμενο, αλλά αυθεντικό; Καταλαβαίνεις με ποιον τρόπο γεννιέται και πόσο καλύτερος και πιο αποτελεσματικός αυτός ο λόγος είναι;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Ποιος είναι αυτός ο λόγος και πώς λες ότι δημιουργείται;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός ο λόγος που γράφεται με πραγματική γνώση στην ψυχή όποιου μαθαίνει. Αυτός που έχει τη δύναμη να υπερασπίσει τον εαυτό του· που γνωρίζει σε ποιους πρέπει να μιλά και σε ποιους πρέπει να σωπαίνει.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Εννοείς βέβαια τον ζωντανό και έμψυχο λόγο του γνώστη. Και το σωστό θα ήταν να λέμε ότι ο γραπτός λόγος δεν είναι παρά είδωλο αυτού του λόγου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ακριβώς έτσι. Πες μου όμως κι αυτό. Τι λες ότι θα έκανε ο συνετός γεωργός; Όσους σπόρους φροντίζει και θα ήθελε να του δώσουν καρπό, θα τους έσπερνε στα σοβαρά το καλοκαίρι στους κήπους του Άδωνη και θα χαιρόταν να τους βλέπει να βλαστάνουν ωραία μέσα σε οκτώ μέρες ή μήπως, όταν θα έκανε κάτι τέτοιο, θα το έκανε μόνο για παιχνίδι και για γιορτή; Όταν όμως θα είχε σοβαρό στόχο, δεν θα έκανε χρήση
της γεωργικής τέχνης και δεν θα έσπερνε στο κατάλληλο έδαφος ελπίζοντας ότι η σπορά θα ολοκληρωνόταν τον όγδοο μήνα;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Έτσι είναι, Σωκράτη, άλλα πράγματα τα κάνει με σοβαρότητα και άλλα τα κάνει με άλλον τρόπο, όπως το λες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Τι θα πούμε τώρα όμως, ότι αυτός που γνωρίζει τα δίκαια, τα ωραία και τα καλά έχει λιγότερο μυαλό από τον γεωργό για την καλλιέργεια και των δικών του σπόρων;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Όχι βέβαια.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Δεν θα σκεφτεί λοιπόν σοβαρά να «γράψει με μελάνι στο νερό» αρχίζοντας να σπέρνει με την πένα του λέξεις που δεν έχουν τη δύναμη
ούτε να υπερασπίσουν με λόγια τον εαυτό τους ούτε να διδάξουν σωστά την αλήθεια.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Μάλλον όχι. Έτσι φαίνεται.

Οι κήποι του Άδωνη

Οι κήποι του Άδωνη ήταν κάποιες γλάστρες στις οποίες τοποθετούσαν χώμα ενισχυμένο με κάποιο λίπασμα, που είχε την ιδιότητα να κάνει τα φυτά να ανθίζουν πολύ γρήγορα μέσα σε ελάχιστες μέρες, αλλά και να μαραίνονται σχεδόν αμέσως. Ήταν μια μορφή παιχνιδιού που εξυμνούσε με τον τρόπο της την ομορφιά του εφήμερου, κάτι που σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να είναι η φιλοσοφία που αναζητά τη μια και μοναδική αλήθεια κατά τον φιλόσοφό μας. 

Ο φιλόσοφος λοιπόν τους δικούς του σπόρους θα τους σπείρει στο κατάλληλο έδαφος και με τον σωστό τρόπο (διαλεκτική). Θα είναι υπομονετικός, ώστε ο καρπός που θα παραχθεί να μην είναι εφήμερος.

Ο ρόλος της γραφής

Ας παρακολουθήσουμε τη συνέχεια του διαλόγου:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Όχι βέβαια. Τους κήπους της γραφής θα τους σπείρει μάλλον για να διασκεδάσει και όταν γράφει, θα γράψει συλλέγοντας υπομνήματα για τον εαυτό του –καθώς η λήθη έρχεται με τα γηρατειά– και για όποιον άλλο
ακολουθήσει τα ίδια ίχνη. Και θα χαρεί όταν θα δει τους κήπους του να ανθίζουν απαλά. Τον καιρό που οι άλλοι ρίχνονται σε άλλα παιχνίδια, και ποτίζουν τον εαυτό τους στα συμπόσια και σε άλλες παρόμοιες συναναστροφές, τότε εκείνος, όπως φαίνεται, θα προτιμήσει να περάσει τη ζωή του με τα παιχνίδια που μόλις περιέγραψε.

Άρα, αν και η γραφή είναι υποδεέστερη του προφορικού λόγου έχει μια θέση στο οπλοστάσιο του φιλοσόφου, ως φάρμακο για τα γηρατειά, ως μια ενασχόληση πιο ευγενής από το χάσιμο του χρόνου σε συμπόσια και ανώφελες διασκεδάσεις. Μοιάζει να λέει ο Σωκράτης ότι είναι χρήσιμο να κρατάς σημειώσεις για όσα ουσιώδη έχουν εξαχθεί με τη διαλεκτική. Αυτό θα σου δίνει τη δυνατότητα να ανατρέχεις καθώς θα εξασκείς την ουσιαστική φιλοσοφία που βασίζεται στην προφορικότητα. Χρησιμοποιώντας μια Αριστοτελική διατύπωση θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια τέχνη υπηρετική.

Η κατακλείδα

Ακολουθούμε τη συνομιλία:

ΦΑΙΔΡΟΣ. Ένα πανέμορφο παιχνίδι βάζεις δίπλα σε ένα τιποτένιο.
Έχουμε δύο παιχνίδια δηλαδή, το ένα είναι καλό και το άλλο τιποτένιο. Πόσο ωραιότερο είναι να μπορεί κανείς να διασκεδάζει με γραπτούς λόγους
φτιάχνοντας μύθους για τη δικαιοσύνη και για τα άλλα θέματα που εσύ συζητάς.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Έτσι είναι [το συμπέρασμα του Σωκράτη] αγαπητέ μου Φαίδρε. Πιστεύω όμως ότι πολύ ωραιότερη είναι η σοβαρή ενασχόληση με αυτά τα θέματα, όταν κάποιος χρησιμοποιεί τη διαλεκτική τέχνη και αφού βρει την κατάλληλη ψυχή φυτεύει και σπέρνει μέσα του λόγους με αληθινή γνώση· [γνώση πρέπει να έχεις για να διδάξεις] λόγους ικανούς να υπερασπίσουν τον εαυτό τους και αυτόν που τους φύτεψε· λόγους όχι άκαρπους αλλά γόνιμους, απ’ όπου αναφύονται και νέοι λόγοι σε άλλες ψυχές, και έτσι διατηρούν πάντοτε μέσα τους αθάνατο το σπέρμα και φέρνουν στον κάτοχό τους την ευδαιμονία – όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό στον άνθρωπο.
.

Πώς πρέπει τελικά να ασκείται η φιλοσοφία

Στο τελευταίο απόσπασμα ο Σωκράτης μας δίνει ανάγλυφα τη σκέψη του για τις τρεις προϋποθέσεις με τις οποίες πρέπει να ασκείται η φιλοσοφία. Καταρχάς, η φιλοσοφία είναι προφορική. Η μέθοδος εξάσκησής της είναι η διαλεκτική. Το δεύτερο προαπαιτούμενο εκ μέρους του δασκάλου, του οδηγού σ’αυτό το δρόμο είναι να είναι πραγματικός γνώστης. Και τρίτη προϋπόθεση είναι ο μαθητής να είναι ο κατάλληλος, όχι μόνο για να κατανοήσει ο ίδιος αλλά και για να σπείρει ο ίδιος με τη σειρά του στις κατάλληλες ψυχές.

Σε όλη αυτή την πορεία, να που η γραφή ως υπόμνηση μπορεί να σταθεί αρωγός.

• By Μάκης Τσελέντης

Ο Πλάτων και ο Μύθος

Ο Πλάτων – εκτός των άλλων –  εισάγει ένα ξεχωριστό είδος λόγου το οποίο θεωρεί κατάλληλο για τη φιλοσοφία. Μέχρι την εποχή που γράφονται τα έργα του, ο φιλοσοφικός λόγος είχε συχνά εκφορά στίχου ή ρητορικού λόγου. Άρα, από τη μια έχουμε εκφορά ποιητική και από την άλλη έναν λόγο που θυμίζει αγορεύσεις στα δικαστήρια ή σε δημόσιες συνελεύσεις. Παρατηρούμε ότι στους Πλατωνικούς διαλόγους υπάρχει συχνά συζήτηση σχετικά με τον ρόλο τόσο της ποίησης όσο και της ρητορικής. Εκείνη την εποχή οι εκπρόσωποι της κάθε μορφής λόγου διεκδικούσαν να επιβάλλουν το δικό τους είδος ως το καταλληλότερο για τη φιλοσοφία.

Ο Πλάτων ορίζει – και αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά – τη φιλοσοφία ως ξεχωριστό πνευματικό κλάδο. Την αντιδιαστέλλει τόσο από τη ρητορική όσο και από την ποίηση. Θεωρεί ότι και οι δύο οδηγούν σε ψευδή γνώση , σε σοφιστεία. Αντίθετα, η φιλοσοφία ορίζεται ως εκείνη η πνευματική διαδικασία που οδηγεί στην αλήθεια. Μάλιστα, αυτό γίνεται με τρόπο διαλεκτικό, άρα με έναν τρόπο που επιτρέπει την αμφισβήτηση, την αντίθετη άποψη. Ο ποιητικός και ρητορικός λόγος είναι κατά τον Πλάτωνα μια μορφή μονολόγου. Δεν επιτρέπει την αμφισβήτηση ή την απόρριψη θέσεων με στόχο να αναδυθεί η αλήθεια. Επομένως, αυτές οι δύο μορφές λόγου χαρακτηρίζονται ως ακατάλληλες για τη φιλοσοφική αναζήτηση.

Ένα νέο είδος γραφής

Συνδυάζοντας πολλά επιμέρους είδη λόγου ο Πλάτων οδηγείται να δημιουργήσει σταδιακά έναν εξαιρετικά γοητευτικό και προσωπικό λόγο. Πολλά είναι τα σημεία στο Πλατωνικό έργο, όπου αναμειγνύεται η ποίηση, η ρητορική αλλά και η λογική επιχειρηματολογία. Αναφύεται λοιπόν εύλογα το ερώτημα γιατί ο Πλάτων χρησιμοποιεί μύθους από τη στιγμή που φαίνεται να αντιμάχεται αυτούς που κατεξοχήν τους χρησιμοποιούν, δηλαδή τους ρήτορες και τους σοφιστές.

Μια πρώτη απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι ότι ο φιλόσοφος βρίσκει προβληματικές για τη φιλοσοφία ορισμένες απόψεις και κυρίως την αντίληψη σοφιστών και ποιητών ότι εκφέρουν αυθεντική γνώση. Δεν απορρίπτει ωστόσο, εξ αρχής κάποια είδη λόγου με το σκεπτικό ότι χρησιμοποιούνται από τις προαναφερθείσες ομάδες. Θεωρεί αντίθετα ότι με την κατάλληλη χρήση τους και την ενσωμάτωσή τους σε κείμενα που βασίζονται στη διαλεκτική τα είδη αυτά μπορούν να αποβούν ωφέλιμα. Άρα, τα συγκεκριμένα είδη λόγου είναι αναγκαίο να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο κειμενικό πλαίσιο.

Η θεατρική σκηνή και η διαλεκτική

Έχουμε ξαναπεί ότι, όταν διαβάζουμε ένα Πλατωνικό διάλογο αισθανόμαστε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια θεατρική σκηνή και ότι μια παράσταση εκτυλίσσεται μπροστά μας. Ο φιλόσοφος επιλέγει ως κυρίαρχο όχημα με το οποίο θα μεταδώσει τη σκέψη του το διάλογο. Η επιλογή δεν είναι φυσικά τυχαία. Έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με αυτό που θεωρεί ο ίδιος ότι πρέπει να είναι η φιλοσοφία.

Καταρχάς τόσο ο ίδιος όσο και ο Σωκράτης προϋποθέτουν την ύπαρξη της μίας και απόλυτης αλήθειας. Θεωρούν ότι ο τρόπος για να την αποκαλύψουν είναι η διαλεκτική. Δεν έχουμε να κάνουμε εδώ με μια απλή αναζήτηση μέσω ενός απλού διαλόγου. Αντίθετα, η διαλεκτική είναι μια πολύ συγκεκριμένη μορφή διαλόγου κατά την εκτύλιξη του οποίου επιδιώκουμε να διερευνήσουμε την αλήθεια μιας θέσης ακολουθώντας τον λόγο, όπου αυτός μας οδηγεί. Άρα, είναι σημαντικό να είμαστε ανοιχτοί στην έκπληξη και στο απρόβλεπτο. Ας μη ξεχνάμε ότι τόσο για τον Πλάτωνα όσο και για τον Αριστοτέλη η έκπληξη είναι η αρχή της πορείας προς τη φιλοσοφία. Δε μας ενδιαφέρει να πείσουμε, μας ενδιαφέρει να ανακαλύψουμε. Η διαλεκτική είναι ένας δρόμος. Τον δημιουργούμε, καθώς βαδίζουμε. Είναι η κατεξοχήν μέθοδος, η οποία αναζητά, ερευνά και επιχειρηματολογεί. Σε καμία περίπτωση δεν είναι η υποστήριξη μιας θέσεως, όπως συμβαίνει στη ρητορική.

Κατανοούμε λοιπόν ότι για τον Πλάτωνα η φιλοσοφία είναι εν τέλει η διαλεκτική. Τα ζητούμενά της εντοπίζονται στον χώρο της Ηθικής και μάλιστα με την αναζήτηση του εντοπισμού των αξιών. Συνεπακόλουθα και εφόσον ο φιλόσοφος πρεσβεύει μια νοησιαρχική ηθική τα ζητούμενα της διαλεκτικής σχετίζονται και με το ζήτημα της γνώσης. Πιο συγκεκριμένα, ποια είναι η φύση της, ποιοι είναι οι διαβαθμοί της.

Πολύ συχνά λοιπόν στα κείμενά μας διαπλέκονται η Ηθική και η Γνωσιολογία. Φυσικά αυτές είναι δικές μας μεταγενέστερες κατηγοριοποιήσεις. Ακόμα δεν έχουν εμφανιστεί στην Ιστορία της φιλοσοφίας ως ξεχωριστοί κλάδοι. Το πόσο ο Πλάτων πιστεύει στην ανάγκη οι θέσεις να εξετάζονται, να κρίνονται, να επαναξιολογούνται φαίνεται και από την κατάληξη που έχουν οι περισσότεροι διάλογοί του.

Η συνήθης κατάληξη των Πλατωνικών διαλόγων

Ακόμα και όταν αφήνει να διαφανεί ότι μια θέση επικρατεί παρατηρούμε ότι σε επόμενους διαλόγους η θέση αυτή επανεξετάζεται ή και αναθεωρείται. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Νόμων που ως κείμενο διαφοροποιείται από τις θέσεις που εκφέρονται στην Πολιτεία, όσον αφορά την πολιτική θεωρία. Ο Πλάτων εκθέτει και συχνά αφήνει τους αναγνώστες να συνεχίσουν τη διερεύνηση που έμεινε ανοιχτή στο τέλος του διαλόγου.

Είναι το κατάλληλο σημείο εδώ να αναφερθούμε και στην περίφημη Σωκρατική άγνοια. Αντίθετα, από αυτό που πολλές φορές θεωρούμε ο Σωκράτης στους πρώιμους διαλόγους δεν διακρίνεται από άγνοια ή σκεπτικισμό. Αυτό για το οποίο διακρίνεται είναι η αποφυγή δέσμευσης σε κάποια συγκεκριμένη θέση. Ένας βασικός λόγος που δικαιολογεί αυτή τη στάση είναι πως για να καταλήξουμε σε μια συγκεκριμένη θέση πρέπει πρώτα να έχουμε περάσει από τη διαδικασία της διαλεκτικής. Άρα, ο Σωκράτης δεν θα μπορούσε να εκφέρει άποψη καθώς αυτό θα ήταν αντίθετο με όσα πρέσβευε για τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθούμε στο δρόμο για την εύρεση της αλήθειας. Για τον Σωκράτη αυτό που είναι σημαντικό είναι η ίδια η διαδικασία. Αυτήν προκρίνει, αυτή θεωρεί απαραίτητο να ακολουθηθεί.

Ας δώσουμε ένα ακόμη παράδειγμα. Στον διάλογο “Θεαίτητος”, οι τρεις προτάσεις που αφορούν το ερώτημα το τι μπορεί να θεωρηθεί ως γνώση απορρίπτονται ως ανεπαρκείς. Η απορία θα είναι η κατάληξη του διαλόγου και το θέμα θα παραμείνει ανοιχτό. Η συνέχιση της διαλεκτικής από τον καθένα χωριστά προβάλλει ως η καταλληλότερη αξιοποίηση των όσων προηγήθηκαν στον διάλογο.

Ο Πλάτων και ο Μύθος

Ο διάλογος είναι το βασικό όχημα που χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος. Χρησιμοποιεί ωστόσο και μεταφορές, αναλογικούς συλλογισμούς, παραδείγματα παρμένα από τη μυθολογία και διάφορες μορφές αφήγησης. Όλες αυτές τις ξεχωριστές μορφές λόγου τις χαρακτηρίζει με τον γενικό όρο “μύθος”. Μάλιστα αντιδιαστέλλει τον όρο από τον αντίστοιχο όρο “λόγος”. Για τους περισσότερους από εμάς ο Πλάτων είναι γνωστός για αυτά τα αποσπάσματα του έργου του, πολλά από τα οποία είναι αριστουργηματικά δείγματα ενός απίστευτου λογοτεχνικού ταλέντου.

Τελικά, είναι φιλοσοφικά σημαντικοί οι μύθοι; Η απάντηση που μπορούμε να δώσουμε είναι καταρχάς καταφατική. Για να κατανοήσουμε καλύτερα όμως τη χρήση του μύθου εκ μέρους του φιλοσόφου είναι σημαντικό να κάνουμε μια διάκριση. Ο Πλάτων διακρίνει δύο είδη ποιητικού λόγου: Το πρώτο είδος είναι η μίμηση. Ταυτίζει το είδος με τους μύθους που χρησιμοποιεί και τον τρόπο που τους χρησιμοποιεί το αρχαίο δράμα, τόσο η τραγωδία, όσο και η κωμωδία.  Στην άλλη πλευρά τοποθετεί τη διήγηση που δεν μιμείται. Καταδικάζει την πρώτη μορφή και όχι τη δεύτερη, την οποία και αξιοποιεί.

Η διήγηση είναι συμβατή με το πνεύμα της διαλεκτικής, διότι επιδέχεται ερμηνείας αντίθετα η μίμηση είναι κάτι το παγιωμένο που δεν επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες μέσω της διαλεκτικής. Από την άλλη μεριά ο Πλάτων γνωρίζει ότι υπάρχουν περιοχές της ανθρώπινης  ζωής που η διαλεκτική είναι δύσκολο να εισχωρήσει. Δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσουμε πάθη, όπως ο φόβος μέσω της διαλεκτικής και μόνο. Εκεί η συνδρομή της μυθολογικής αφήγησης είναι πολύτιμη.

Αν αναρωτηθούμε γιατί θα πρέπει, για παράδειγμα, να αντιμετωπίσουμε τον φόβο, η απάντηση είναι ότι τόσο για τον φιλόσοφο που μελετάμε, όσο και γενικά για το σύνολο της αρχαίας φιλοσοφίας το ζητούμενο μέσα από την άσκησή της είναι και η κατάκτηση της ευδαιμονίας. Μάλιστα ως ευδαιμονία εδώ μπορούμε να φανταστούμε κάτι αντίστοιχο με τον όρο που συναντάμε στην επιστήμη της ψυχολογίας, την αυτοπραγμάτωση, την ολοκλήρωση του ατόμου στο πλαίσιο της κοινωνικής του ζωής και προσφοράς. Επομένως, ο μύθος εδώ μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα επιπλέον όπλο προς την κατεύθυνση αυτή.

Βασικές διαφορές Μύθου και Λόγου

Τα όρια ανάμεσα στον Μύθο και τον Λόγο έχουν απασχολήσει τη θεωρία του κειμένου σε μεγάλο βαθμό. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ο μύθος δεν είναι απλά μια μυθοπλασία αλλά στην πραγματικότητα ένας καθιερωμένος τρόπος ομιλίας που την εποχή για την οποία μιλάμε ακολουθούσε αυστηρές κειμενικές συμβάσεις.

Σε κάθε περίπτωση όμως, μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποιες διαφορές τουλάχιστον στο επίπεδο που μας ενδιαφέρει και το οποίο είναι η χρήση τους στο Πλατωνικό έργο.

Έτσι λοιπόν:

• Και στον μύθο ενδέχεται να να παρατηρήσουμε τεκμηρίωση, όπως επίσης και σχέσεις αιτιότητας. Αυτό όμως δεν είναι απαραίτητο σε όλες τις περιπτώσεις. Πολύ συχνά δεχόμαστε σημεία χωρίς τεκμηρίωση και μάλιστα σημεία που μεταξύ τους είναι και αντιφατικά πολλές φορές.
• Αν επιχειρήσουμε να στηρίξουμε μια θέση σε έναν μύθο, η στήριξη αυτή είναι κατ’ανάγκην ελλειμματική.
• Ως συνέπεια η αξίωση που μπορούμε να αποδώσουμε στην αλήθεια που εκφέρει ο μύθος ή ο λόγος είναι διαφορετική κατά περίσταση. Στον μύθο μπορούμε να δεχτούμε ότι ένα τμήμα του είναι ψευδές και κάποιο άλλο αληθές. Αυτό δεν ισχύει στον λόγο. Ο λόγος μπορεί να είναι ή συνολικά ψευδής ή συνολικά αληθής.
• Επομένως η χρήση του μύθου μπορεί να είναι ενισχυτική, όχι αποδεικτική.

Η αξία του Μύθου

Καλό θα ήταν στον επίλογο του κειμένου μας να παραθέσουμε τα ίδια τα λόγια του Σωκράτη στον διάλογο “Φαίδων”. Εκεί ο Σωκράτης χρησιμοποιεί έναν μύθο για να ενισχύσει τη θέση του σχετικά με την αθανασία της ψυχής. Ας παρακολουθήσουμε το κείμενο σε μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη:

• By Μάκης Τσελέντης

Κείμενο Ιωάννη Χρυσοστόμου

Την 30η Ιανουαρίου το Φιλολογικό θα παραμείνει κλειστό λόγω της εορτής των τριών ιεραρχών. Παραθέτουμε κείμενο του Ιωάννη Χρυσοστόμου, το οποίο περιλαμβάνεται και στον Φάκελο υλικού.

Σύγκρισις βασιλικῆς δυναστείας προς Μοναχόν

Bασιλεὺς γὰρ ὡς ἀληθῶς [ἐστιν] ὁ κρατῶν θυμοῦ καὶ φθόνου καὶ ἡδονῆς, καὶ [ὁ] ἄγων πάντα ὑπὸ τοὺς νόμους τοῦ Θεοῦ καὶ [ὁ] τηρῶν τὸν νοῦν ἐλεύθερον, καὶ [ὁ] οὐκ ἐῶν τὴν δεσποτείαν τῶν ἡδονῶν ἐνδυναστεῦσαι τῇ ψυχῇ. Τὸν τοιοῦτον ἡδέως ἂν εἶδον ἄρχοντα καὶ δήμων καὶ γῆς καὶ θαλάσσης, καὶ πόλεων καὶ δήμων καὶ στρατοπέδων. Ὁ γὰρ ἐπιστήσας τὸν λογισμὸν τοῖς πάθεσι τῆς ψυχῆς, ῥᾳδίως ἂν ἐπισταίη καὶ ἀνθρώποις μετὰ τῶν θείων νόμων, ὥστε αὐτὸν εἶναι τοῖς ἀρχομένοις ἐν τὰξει πατρός, ὁμιλοῦντα ταῖς πόλεσιν μετὰ πάσης ἡμερότητος. Ὁ δὲ δοκῶν ἄρχειν μὲν ἀνθρώπων, δουλεύων δὲ θυμῷ καὶ φιλαρχίᾳ καὶ ἡδοναῖς, πρῶτον μὲν δόξειεν ἂν τοῖς ἀρχομένοις εἶναι καταγέλαστος, ὅτι φορεῖ μὲν στέφανον λιθoκόλλητον καὶ χρυσοῦν, οὐκ ἐστεφάνωται δὲ σωφροσύνῃ, καὶ λάμπεται μὲν ὅλον τὸ σῶμα ἁλουργίδι, ἔχει δὲ τὴν ψυχὴν ἀκόσμητον.Ἔπειτα δὲ οὐδὲ ἐπιστήσεται ὅπως μεταχειρίσαιτο τὴν ἀρχήν· ὁ γὰρ μὴ δυνηθεὶς ἄρχειν ἑαυτοῦ, πῶς ἂν δυνηθείη κατευθύνειν ἑτέρους τοῖς νόμοις

Ενδεικτική μετάφραση

Στην πραγματικότητα, βασιλιάς είναι αυτός που κυριαρχεί στον θυμό, στον φθόνο και στην ηδονή, αυτός που φέρει τα πάντα κάτω απ’το νόμο του Θεού, που κρατά ελεύθερο το μυαλό του και δεν αφήνει την κυριαρχία των ηδονών να εξουσιάσει την ψυχή του. Τον τέτοιου είδους άνθρωπο θα τον έβλεπα με ευχαρίστηση κυβερνήτη και λαών και στεριάς και θάλασσας αλλά και πόλεων και δήμων και στρατών.
Αυτός λοιπόν που τοποθέτησε τον Λόγο πάνω στα πάθη της ψυχής, εύκολα έχει τη δυνατότητα να εποπτεύει και τους ανθρώπους σύμφωνα με τους θείους νόμους, ώστε για αυτούς που κυβερνιούνται να είναι πατέρας, καθώς συμπεριφέρεται στις πόλεις με απόλυτη πραότητα. Εκείνος όμως που δίνει την εντύπωση ότι άρχει σε ανθρώπους, από την άλλη ωστόσο γίνεται δούλος του θυμού, της επιθυμίας για εξουσία και των ηδονών, στην αρχή θα μπορούσε να δώσει την εντύπωση στους υπηκόους του ότι είναι γελοίος, επειδή ναι μεν φοράει στεφάνι στολισμένο με πολύτιμους λίθους και χρυσό, όμως δεν έχει στεφανωθεί με σωφροσύνη, και ναι μεν ακτινοβολεί σε όλο το σώμα με την καταπόρφυρή του ενδυμασία, έχει όμως την ψυχή αστόλιστη. Και ούτε θα γνωρίζει πώς να διαχειριστεί την εξουσία· γιατί αυτός που δεν μπόρεσε να εξουσιάσει τον εαυτό του, πώς θα μπορούσε να καθοδηγήσει τους άλλους σύμφωνα με τους νόμους;

• By Μάκης Τσελέντης

Εκπαιδευτικό Υλικό – Γραμματική Αρχαίων Ελληνικών

Σε αυτή τη σελίδα παραθέτουμε χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό, που αφορά τη Γραμματική των Αρχαίων Ελληνικών. Καταρχάς, υπάρχει ο κατάλογος και τα links για τα pdf του υπουργείου όπως αναρτώνται στην ιστοσελίδα study4exams. Πρόκειται πραγματικά για μια εξαιρετική δουλειά, που η μαθήτρια και ο μαθητής είναι καλό να έχει υπόψη του.

Στα επόμενα κείμενά μας θα εμβαθύνουμε σε συγκεκριμένα Γραμματικά φαινόμενα. Ξεκινώντας από εδώ, έχουμε κατηγοριοποιήσει σε μορφή καταλόγου τα φαινόμενα που αναλύονται. Είναι εύκολο κανείς να ανατρέξει στο γραμματικό φαινόμενο που την(τον) ενδιαφέρει.

Υπάρχει φυσικά η θεωρία αλλά και κλιτικοί πίνακες που διευκολύνουν την εκμάθηση των φαινομένων.

Στο τέλος της σελίδας παρατίθενται χρήσιμα links, για τη σπουδάστρια και τον σπουδαστή που θα ήθελε να εμβαθύνει στο σώμα των κειμένων της Αρχαίας Ελληνικής.

Εκπαιδευτικό υλικό για τα Αρχαία από study4exams

Ενότητα Γραμματικής:

Τα ουσιαστικά

Η Α’ και η Β’ κλίση των Ουσιαστικών

Η Γ’ κλίση των Ουσιαστικών

Τα Ανώμαλα Ουσιαστικά

Τα Επίθετα

Τα Δευτερόκλιτα Επίθετα

Τα Τριτόκλιτα Επίθετα

Τα Παραθετικά των Επιθέτων και των Επιρρημάτων

Τα Αριθμητικά Επίθετα

Τα Ανώμαλα Επίθετα

Οι Μετοχές

Η Κλίση των Μετοχών

Οι Αντωνυμίες

Η Κλίση των Αντωνυμιών

Εκπαιδευτικό Υλικό για τα Ρήματα

Το Ρήμα Ειμί

Τα Βαρύτονα Ρήματα

Ο Αόριστος Β’

Ο Μέλλοντας και ο Αόριστος των Ενρινόληκτων και Υγρόληκτων Ρημάτων

Ο Μέλλοντας των υπερδισύλλαβων σε – ιζω Ρημάτων

Ο Παθητικός Αόριστος Α’ και Β’ και ο Παθητικός Μέλλοντας Α’ και Β’

Ο Παρακείμενος και ο Υπερσυντέλικος Μέσης Φωνής των Αφωνόληκτων και Ενρινόληκτων Ρημάτων

Τα Ρήματα πνέω, πλέω, ρέω, δέομαι

Τα Συνηρημένα Ρήματα

Τα Συμφωνόληκτα Ρήματα εις – μι

Τα φωνηεντόκλητα Ρήματα εις – μι

Η ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΑΟΡΙΣΤΩΝ Β΄: ἔβην, ἔγνων, ἔδραν, ἔφυν, ἐρρύην

Η κλίση των ρημάτων εἶμι, φημί, οἶδα

Η κλίση των ρημάτων α. ἐπίσταμαι, δύναμαι, μέμνημαι και β. κεῖμαι, κάθημαι

Όμοιοι και Ομόηχοι Τύποι

Σημεία Ιδιαίτερου Ενδιαφέροντος

• Για τους ομόηχους τύπους, ας έχουμε κατά νου ότι η προφορά των Αρχαίων Ελληνικών ήταν διαφορετική από αυτή με την οποία εμείς αποδίδουμε τις λέξεις.
• Από αυτή την  άποψη, οι ομόηχοι τύποι είναι πολλές φορές ομόηχοι μόνο για τον σύγχρονο Έλληνα αναγνώστη. Οι αρχαίοι εύκολα ξεχώριζαν τις λέξεις, εφόσον η προσωδία καθιστούσε ξεκάθαρη τη σημασία της λέξης. 
• Τα εις – μι ρήματα είναι προγενέστερα των βαρύτονων. Τα συναντάμε συχνά στην Αρχαϊκή Ποίηση, τόσο τη Λυρική, όσο και στον Όμηρο. 
• Το ρήμα οιδα προέρχεται από το ρήμα είδω, το οποίο σήμαινε και βλέπω και γνωρίζω. Η δεύτερη σημασία μεταβιβάστηκε στο οίδα, ενώ η πρώτη σημασία υπάρχει στον αόριστο β’ του ρήματος ὁρῶ (είδον). Στο κείμενο “Το ταξίδι της λέξης” περιγράφεται και η μορφολογική και η σημασιολογική εξέλιξη της λέξης, όχι μόνο στην Ελληνική γλώσσα αλλά και στις συγγενείς Ινδοευρωπαικές.
• Ο Αόριστος β’ όπως και ο Παθητικός επιζεί αυτούσιος σε πολλές μορφές στα Νέα Ελληνικά. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην έγκλιση της υποτακτικής. Για παράδειγμα η υποτακτική του Αορίστου Β’ “κατέλαβον” είναι “καταλάβω” και η υποτακτική του Παθητικού Αορίστου “εκοιμήθην” είναι “κοιμηθώ”

Το ευρετήριο του Φιλολογικού

Για καθένα από τα βασικά μαθήματα υπάρχει σελίδα, η οποία λειτουργεί ως ευρετήριο των φαινομένων. Οι σελίδες ανανεώνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα με νέες δημοσιεύσεις.

Για το μάθημα της Έκθεσης το υλικό δημοσιεύεται εδώ:

Για τα Αρχαία Ελληνικά το υλικό δημοσιεύεται εδώ:

Για τα Λατινικά το υλικό δημοσιεύεται εδώ:

Εξαιρετικοί Σύνδεσμοι για την Αρχαία Ελληνική

• Εδώ, μπορείτε να βρείτε το πλήρες σώμα των κειμένων τόσο της Αρχαίας Ελληνικής, όσο και της Λατινικής Γλώσσας. Στο project Perseus του Πανεπιστημίου Tufts θα βρείτε τα κείμενα και στο πρωτότυπο και σε πολύ καλή Αγγλική μετάφραση. 
• Το λεξικό Liddell – Scott, είναι το πληρέστερο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής. Εκτός από το Perseus που η μετάφραση είναι στα Αγγλικά, μπορείτε να το βρείτε και στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα. Εδώ, το κείμενο είναι στα Νέα Ελληνικά.
• Στον Μικρό Απόπλου υπάρχουν κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής με αντιστοίχιση μετάφρασης στα Νέα Ελληνικά. 
• Αυτή η δυνατότητα υπάρχει και στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.

• By Μάκης Τσελέντης

Προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Ηθικά Νικομάχεια

Οι προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, όπως αυτές έχουν δοθεί από το Υπουργείο. Ακριβώς όπως και για τα Πολιτικά είναι ένα χρήσιμο υλικό για την επανάληψη σας. Οι ερωτήσεις παρουσιάζονται ανά ενότητα.

Ενότητα 1

1. «ἡ μὲν διανοητικὴ … ἐξ ἔθους περιγίνεται»: αν αυτός είναι ο χαρακτήρας των διανοητικών και των ηθικών αρετών, ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των πρώτων και ποιος για την απόκτηση των δεύτερων;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)
2. «ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε»: πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης κάνει εδώ ετυμολογία της λέξης ἠθικός. Κάνε ύστερα από αυτό κάποιες σκέψεις για τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγείται στην επισήμανση των (πραγματικών) σημασιών των λέξεων και σχολίασε τη σχέση που έχουν μέσα στη σκέψη του τα πράγματα με τις λέξεις που τα δηλώνουν. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)
3. «ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»: διατύπωσε με δικά σου λόγια τον συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σ’ αυτό το συμπέρασμα. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 157)
4. Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποια μέρη της ψυχής εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά;
5. Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του;
6. Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής;
7. Ποιοι όροι της αριστοτελικής φιλοσοφίας εντοπίζονται στο κείμενο; Να προσδιορίσετε το περιεχόμενό τους.
8. Σχολιάστε το ύφος του Αριστοτέλη και τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί.

Ενότητα 2

1. Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν ένα δεύτερο αποδεικτικό επιχείρημα του Αριστοτέλη για την άποψή του ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται». Πες με δικά σου λόγια το επιχείρημα αυτό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)
2. Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης, που έχει οργανώσει εδώ τον λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν), βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση «οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί». Μη βιαστείς να βγάλεις οποιοδήποτε συμπέρασμα. Αν, πάντως, αρχίζεις να έχεις μέσα σου κάποια υποψία γι’ αυτή την αλλαγή, περίμενε να δεις πώς θα συμπεριφερθεί ο Αριστοτέλης (από αυτή την άποψη) και στις τρεις επόμενες ενότητες. Τότε προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση γι’ αυτή την αλλαγή προσώπων στον λόγο (εδώ!) του Αριστοτέλη. Αποφασίστε επίσης τότε πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά του αυτή.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 159)
3. Ποια η λειτουργικότητα της λέξης «ἔτι» στην αρχή του κειμένου;
4. Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στην ενότητα αυτή; Να αναπτύξετε το επιχείρημά του.
5. Να εντοπίσετε τα χρονικά επιρρήματα που υπάρχουν στο κείμενο και να δείξετε τη λειτουργικότητά τους σε σχέση με την επιχειρηματολογία.
6. Να εξηγήσετε το περιεχόμενο των όρων «δύναμις» και «ἐνέργεια» και να αναφέρετε τα είδη των δυνάμεων που διακρίνει ο Αριστοτέλης.
7. Ποια βασικά εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να ενισχύσει το επιχείρημά του; Να δώσετε συγκεκριμένα χωρία από το κείμενο.

Ενότητα 3

1. «οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς»: όπως σε κάθε λέξη υπάρχει μια συλλαβή που τονίζεται περισσότερο από τις άλλες (= που προφέρεται δυνατότερα από τις άλλες), έτσι και σε κάθε φράση ο “τόνος” (= το μεγαλύτερο βάρος) πέφτει σε κάποια συγκεκριμένη λέξη (αυτή δηλαδή η λέξη έχει το μεγαλύτερο “βάρος” για τη διαμόρφωση της συνολικής σημασίας της φράσης). Ποια είναι, κατά τη γνώμη σου, η λέξη αυτή στην παραπάνω φράση;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)
2. «ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν»: όπως ξέρεις από τη γραμματική σου, η αντωνυμία αὐτὸς – αὐτὴ – αὐτὸ είναι επαναληπτική (= αναφέρεται σε κάτι για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως). Σε τι λοιπόν συγκεκριμένο αναφέρεται η λέξη αὐτὸ της παραπάνω φράσης; (Προσπάθησε να το πεις σε αρχαίο ελληνικό λόγο!) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)
3. «καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας»: πρόσεξε ότι υπάρχει κόμμα π ρ ι ν από τον συμπλεκτικό σύνδεσμο καί. Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τις περιπτώσεις που χρειάζεται κόμμα π ρ ι ν από τον σύνδεσμο αυτόν και δοκιμάστε, ύστερα από αυτό, να μεταφράσετε με τον πιο σωστό πια τρόπο την παραπάνω φράση.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)
4. Ποια αποδεικτικά επιχειρήματα πρόσθεσε στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης για να υποστηρίξει τη βασική του σκέψη ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 161)
5. . Ποιο επιχείρημα αντλεί ο Αριστοτέλης από τον χώρο της πόλης για να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως;
6. Γιατί ο Αριστοτέλης επιλέγει να αντλήσει το νέο του επιχείρημα από τον χώρο της πόλης;
7. Ποιο είναι το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά, κατά τον Αριστοτέλη;
8. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί και στην ενότητα αυτή επιχειρήματα – παραδείγματα από την τέχνη, για να ενισχύσει τη βασική του θέση. Να τα αποδώσετε με δικά σας λόγια, επισημαίνοντας τη διαφορά τους από παρόμοια επιχειρήματα της προηγούμενης ενότητας.
9. Η άποψη που εκφράζεται στη φράση «εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχε, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος» συμφωνεί με όσα υποστήριξε ο Αριστοτέλης στην 1η ενότητα σχετικά με τον ρόλο της διδασκαλίας στη γένεση και ανάπτυξη των διανοητικών και ηθικών αρετών;

Ενότητα 4

1. «ἐν αὐτοῖς»: Τίνος γένους λες πως είναι εδώ η επαναληπτική αντωνυμία; Με άλλη διατύπωση: Σε τι από τα προηγούμενα αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία αυτής της φράσης; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 163)
2. «ἕξεις»: Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τον τρόπο με τον οποίο σχηματίστηκε αυτή η λέξη. Όταν από τη συζήτησή σας προκύψει η σημασία της αρχαίας ελληνικής αυτής λέξης, προχωρήστε πια τότε στη σύγκριση της σημασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης με τη σημασία της νεοελληνικής λέξης έξη.
3. «οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει»: γιατί ο Αριστοτέλης επιμένει στο εὐθὺς ἐκ νέων; Συμφωνείτε με τη θέση αυτή του φιλοσόφου, ιδίως με τη βαρύτητα που προσδίδει στη θέση του αυτή η προσθήκη της φράσης: μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 163)
4. . Ποιος ο ρόλος των «οὕτω δὴ καὶ» στην αρχή της παραγράφου;
5. «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται»: ποια η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σ’ αυτή ο Αριστοτέλης;
6. Ποιον περιορισμό θέτει στο κείμενο ο φιλόσοφος σχετικά με τις έξεις;
7. Να σχολιάσετε την τελευταία περίοδο του κειμένου ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή.

Ενότητα 5

1. «Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγινομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις»: κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης προκειμένου να αποφανθεί κανείς αν έχουν πια οριστικά διαμορφωθεί οι «έξεις». Κάντε πιο συγκεκριμένη τη συζήτησή σας χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης. Στο τέλος δοκιμάστε να προσθέσετε και άλλα, δικά σας παραδείγματα.
2. Θυμηθείτε ότι είχαμε παραπέμψει σ’ αυτό το σημείο τη συζήτηση για την εναλλαγή πρώτου και τρίτου πληθυντικού προσώπου που είχαμε προσέξει στη δεύτερη ενότητα. Συζητήστε λοιπόν στην τάξη για το θέμα αυτό.
3. Με βάση ποιο κριτήριο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας; Πώς το αποδεικνύει και σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει;
4. Παρουσιάστε διαγραμματικά την επιτέλεση μιας ηθικής πράξης με τα συναισθήματα που βιώνουν αυτοί που έχουν κατακτήσει ως ἕξιν τις ηθικές αρετές και αυτοί που δεν τις έχουν κατακτήσει ως ἕξιν.
5. Τι χαρακτήρα δίνει στην αρετή ο Αριστοτέλης και πώς αυτός διαφαίνεται μέσα στο κείμενο;
6. Ποια παιδεία θεωρεί «ὀρθὴ» ο Αριστοτέλης και πώς αυτή συνδέεται με τη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας;

Ενότητα 6

1. Πρόσεξε ότι η λέξη «ἀρετὴ» είναι για τον Αριστοτέλη μια λέξη που δεν προορίζεται μόνο για τον άνθρωπο. Ταιριάζει – είναι σαν να μας λέει – και για τα έμψυχα και για τα άψυχα πράγματα (αυτό θα πει ότι μπορεί να χρησιμοποιείται και για τα ζώα). Με αυτό το γενικό νόημα, ποιο είναι το περιεχόμενο της λέξης «ἀρετή»; (Τόνισε τα δύο κύρια στοιχεία που διακρίνει στην έννοια «ἀρετὴ κάθε πράγματος», άρα και του ανθρώπου, ο Αριστοτέλης).(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 167)
2. Πώς συσχετίζονται οι αρετές με τις έξεις και γιατί δεν αρκεί ο χαρακτηρισμός έξεις όταν μιλάμε για τις αρετές;
3. Παρουσιάστε τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να κάνει πιο κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες έξεις
4. Ποιο νόημα δίνει ο Αριστοτέλης στην 6η ενότητα;
5. Τι γνωρίζετε για τον αριστοτελικό όρο «τέλος» και για την «τελεολογική αντίληψη»;
6. Τι νόημα δίνει στον λόγο του Αριστοτέλη η χρήση της υποθετικής πρότασης («Εἰ δὴ …») και της δυνητικής ευκτικής («ἂν εἴη»);

Ενότητα 7

1. «εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα»: Εξήγησε με ένα σχήμα το αριθμητικό μέσον που περιγράφεται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 170)
2. Ο Αριστοτέλης δεν είχε ακόμη στη διάθεσή του τις τόσο σημαντικές για τον δικό μας λόγο λέξεις αντικειμενικός και υποκειμενικός, βρέθηκε όμως αυτή τη στιγμή στην ανάγκη να εκφράσει τις δύο αυτές έννοιες. Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα ο Αριστοτέλης βρέθηκε πολλές φορές στη διάρκεια των επιστημονικών του ενασχολήσεων, εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με έναν καινούριο, σε σχέση με τους παλιότερους στοχαστές, τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης. Ο κάθε όμως επιστήμονας, όταν κατά τη διάρκεια των ερευνών του βρίσκεται στην ανάγκη να εκφράσει με λόγο τις ιδέες του, δεν έχει βέβαια πρόχειρες και εύκολες τις λύσεις· μερικές μάλιστα φορές χρειάζεται να κάνει και περισσότερες από μία δοκιμές ώσπου να καταλήξει (αν καταλήξει!) σε κάτι οριστικό. Συνέβη, νομίζεις, το ίδιο και με τον Αριστοτέλη στην περίπτωση που μας απασχολεί; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 170)
3. Ποια έννοια προσπαθεί να προσδιορίσει ο Αριστοτέλης σ’ αυτή την ενότητα και με ποια κριτήρια γίνεται αυτό;
4. Ποια παραδείγματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να διασαφηνίσει το αντικειμενικό και το υποκειμενικό μέσον;
5. Ποια είναι τα δύο άκρα της μεσότητας; Αφού απαντήσετε στο ερώτημα αυτό, να παρουσιάσετε διαγραμματικά τις αρετές που αναφέρονται στην 4η ενότητα με τα δύο άκρα τους.
6. Ποιες λέξεις και φράσεις του κειμένου αναφέρονται στους όρους «μέσον – ἔλλειψις – ὑπερβολή»;
7. Η αρετή είναι μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση ποιο κριτήριο; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.
8. Ποια είναι τα νέα γνωρίσματα της αρετής που προστίθενται σ’ αυτή την ενότητα και συμπληρώνουν τον ορισμό της;
9. Με βάση τα στοιχεία αυτής της ενότητας και όσα αναφέρθηκαν στις ενότητες 1, 2 και 3, πώς αποδεικνύεται ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως;
10. Να δείξετε ότι απαραίτητη προϋπόθεση για τον προσδιορισμό της αρετής και του μέσου της είναι η σωκρατική προτροπή «γνῶθι σαυτόν».

Ενότητα 8

1. «τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική»: Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης απέφυγε να πει: «τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική». Προσπάθησε να καταλάβεις τη διαφορά των δύο εκφραστικών τρόπων και εξήγησε στη συνέχεια την προτίμηση του Αριστοτέλη για την πρώτη – μπορούμε άραγε από την προτίμησή του να βγάλουμε συμπεράσματα και για τον χαρακτήρα του; Μην ξεχνάς αυτό που λένε, πως «το ύφος είναι ο άνθρωπος»! Θα βοηθηθείς, πάντως, στην προσπάθειά σου, αν ξαναθυμηθείς από το συντακτικό σου α) τη σημασία του εκφραστικού σχήματος της δυνητικής ευκτικής, και β) τη λεγόμενη (=;) «απλή σκέψη του λέγοντος».(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 172)
2. Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης τα «ολοκληρωμένα έργα»;
3. Ο Αριστοτέλης συγκρίνει τις έννοιες τέχνη – αρετή – φύση. Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζει και με ποια σειρά τις ιεραρχεί;
4. Διατυπώστε (με προκείμενες και συμπέρασμα) τον συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι η αρετή έχει ως στόχο τη μεσότητα.
5. Αν λάβουμε υπόψη τον υποθετικό συλλογισμό και τη δυνητική ευκτική («ἂν εἴη») που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης, σε τι συμπεράσματα μπορούμε να καταλήξουμε για το ύφος του; Προσιδιάζει στον επιστημονικό λόγο;
6. Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι, όταν αναφέρεται στην αρετή, εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή. Πώς εξηγείται η άποψη αυτή;

Ενότητα 9

1. «μᾶλλον καὶ ἧττον»: Περισσότερο ή λιγότερο από τι; Ο Αριστοτέλης, όπως βλέπεις, δεν το λέει καθαρά – στη γλώσσα του συντακτικού θα λέγαμε: ο Αριστοτέλης δεν βάζει εδώ, δίπλα σ’ αυτά τα συγκριτικού βαθμού επιρρήματα, καμιά γενική συγκριτική. Μπορείς με βάση αυτά που ακολουθούν να προσθέσεις εσύ αυτή τη γενική συγκριτική;(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 174)
2. Αλήθεια, τι ακριβώς εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε κι εμείς στον λόγο μας – τόσο συχνά μάλιστα – τη λέξη πρέπει («έτσι πρέπει να κάνεις» – «δεν πρέπει να κάνεις έτσι»); Με άλλα λόγια: Ποιο είναι το κριτήριό μας (ή τα κριτήριά μας) για την ορθότητα των πράξεών μας; Συζητήστε το μέσα στην τάξη – και ύστερα αναρωτηθείτε τι ήταν, αλήθεια, στην πραγματικότητα αυτό που έδινε στον αρχαίο Έλληνα τη βεβαιότητα πως οι πράξεις του ήταν ορθές. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 174)
3. Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης κάνει κάποιες διευκρινίσεις σχετικά με τη θέση που διατύπωσε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας, ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις, στα οποία υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον. Ποιες είναι οι διευκρινίσεις αυτές και ποιο τρόπο ανάλυσης χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για να τις δώσει;
4. Ποιες προϋποθέσεις πρέπει να ισχύουν για να μπορούμε να τηρούμε το μέτρο στα συναισθήματα;
5. Ποιος ο ρόλος του ρήματος «δεῖ» στο κείμενο;
6. Με ποιον συλλογισμό καταλήγει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας;
7. Πώς φαίνεται μέσα στο κείμενο η κοινωνική διάσταση της αρετής; Συμφωνούν οι απόψεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα ως προς αυτό το σημείο;
8. Τι μπορείτε να παρατηρήσετε σχετικά με τη μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη, αν συγκρίνετε την 8η με την 9η ενότητα;

Ενότητα 10

1. «ὡρισμένῃ λόγῳ»: Όπως θα πρόσεξες, στο σημαντικότατο αυτό για τη σύλληψη της αρετής στοιχείο ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη φορά εδώ. Τι είναι αυτό που τον έκανε, κατά την κρίσιμη στιγμή του ορισμού, να αισθανθεί αυτή την ανάγκη; Τι το καινούριο πρόσθεσε το νέο αυτό στοιχείο; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 176)
2. Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) για τις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης προκειμένου να διαμορφώσει τον ορισμό του της αρετής. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 176)
3. Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας. Σε ποιο συμπέρασμα καταλήγει;
4. Ο Αριστοτέλης, για να ενισχύσει τη θέση του ότι το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους, ενώ το σωστό με έναν, αντλεί στοιχεία από τη διδασκαλία των Πυθαγορείων και την ποίηση. Πώς αυτά συσχετίζονται μεταξύ τους;
5. Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται ότι το λάθος («ἁμαρτάνειν») συνδέεται με την κακία και το σωστό («κατορθοῦν») με την αρετή. Ποιες λέξεις αναφέρονται στο «ἁμαρτάνειν» και ποιες στο «κατορθοῦν»;
6. Να δώσετε και να αναλύσετε τον ορισμό της αρετής, όπως δίνεται από τον Αριστοτέλη.
7. Ποια είναι η έννοια της «προαιρέσεως» και γιατί είναι τόσο καθοριστική για την κατάκτηση της αρετής;