Το είδος του αφηγητή σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η σημαντικότερη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για την επιλογή του λογοτέχνη που καθορίζει την εστίαση, τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η αφήγηση. Με τη συνεξέταση Έκθεσης και Λογοτεχνίας οι μαθητές καλούνται να αναγνωρίσουν το είδος του αφηγητή.
Με τον Ελληνικό τίτλο “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”, αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή το δοκίμιο που παραθέτουμε στη συνέχεια. Το δοκίμιο έχει αναδημοσιευτεί και στο εξαιρετικό βιβλίο Ιδέες και επιχειρήματα για την ΄Εκφραση – Έκφραση ( Άρης Γιαβρής, Θεόδωρος Στουφής, Εκδόσεις Κέδρος ).
Το νέο σύστημα εξέτασης του μαθήματος της Γλώσσας στο ΕΠΑΛ περιλαμβάνει πλέον δύο κείμενα. Ένα δημοσιογραφικού ή δοκιμιακού χαρακτήρα καθώς και ένα λογοτεχνικό (πεζό ή ποίημα ). Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε ένα προτεινόμενο κριτήριο αξιολόγησης, που έχει ως κεντρικό άξονα την εμπειρία της ανάγνωσης.
Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας για περισσότερες διευκρινήσεις και τα σχόλιά σας.
Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Βάζετε το δείκτη σας κάτω από τις λέξεις καθώς τις αποκρυπτογραφείτε; Αυτά είναι χαρακτηριστικά του πολύ νεαρού αναγνώστη. Οι δάσκαλοι στο σχολείο σάς θεράπευσαν από τις εξωτερικές εκδηλώσεις της διανοητικής αυτής εργασίας. Και καθώς μαθαίνατε να διαβάζετε, ανακεφαλαιώσατε την ιστορική εξέλιξη της ανάγνωσης, κάνοντας μια στροφή από το φυσικό βασίλειο στον εσωτερικό χώρο του στοχασμού. Από την επανάληψη και τη μίμηση στη δημιουργική κατανόηση. Η ανάγνωση, όπως την ξέρουμε τώρα, είναι εσωτερική. Τα μάτια σας κινούνται, και τίποτε άλλο.
Στον αρχαίο κόσμο, τα κείμενα διαβάζονταν μεγαλόφωνα. Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία. Αυτό ήταν απαραίτητο λόγω της τεχνολογίας του κειμένου. Οι περγαμηνές και οι πάπυροι ήταν σπάνια αντικείμενα στα οποία οι περισσότεροι δεν είχαν πρόσβαση. Έτσι, οι οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε ομάδες για να τα ακούσουν να διαβάζονται. Ακόμη κι όταν ήταν μόνοι, διάβαζαν φωναχτά. Στη σελίδα, οι λέξεις δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους και δεν υπήρχαν σημεία στίξης, γεγονός που σήμαινε ότι ο αναγνώστης έπρεπε να στηρίζεται σε προηγούμενη γνώση για να βγάλει νόημα από τα συνεχή γράμματα. Η εκφώνηση ήταν ο τρόπος που γινόταν αρχικά κατανοητό ένα κείμενο και η απομνημόνευση ο τρόπος που μεταφερόταν αυτή η κατανόηση.
Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν “από μέσα τους”, μόνοι τους. Η εκφώνηση και η απομνημόνευση έδωσαν τη θέση τους στον αθόρυβο στοχασμό. Έγινε μια επανάσταση, όχι μόνο στην αφομοίωση των κειμένων αλλά και στον τρόπο που διαμορφώνεται η συνείδηση.
Ο Μπράιαν Στοκ, μελετητής της ιστορίας της ανάγνωσης, υπογραμμίζει το πιο φημισμένο παράδειγμα αυτής της στροφής: Μια μέρα, όπως αφηγείται στις “Εξομολογήσεις” του, ο νεαρός τότε άγιος Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο μέντοράς του, ο Αμβρόσιος, διάβαζε ένα βιβλίο χωρίς να κινεί τα χείλη του. “Τον είδαμε να διαβάζει σιωπηρά, για πολλή ώρα”. Εκείνο που είδε ο Αυγουστίνος ήταν μια στιγμή καθαρής εσωτερικότητας, την ανάγνωση ως είσοδο σ’έναν κόσμο στοχασμού. Ενώ πριν ο Αυγουστίνος έβλεπε την Αγία Γραφή ως το λόγο του Θεού, τώρα καταλάβαινε ότι το κείμενο της Γραφής δε γίνεται Λόγος παρά μόνον όταν εισέλθει στη συνείδηση του πιστού. Αυτό σήμαινε μια στροφή από τον αυταρχικό κυριολεκτισμό στη φαντασιακή αυτονομία του σκεπτόμενου αναγνώστη. Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική εξέλιξη της ανάγνωσης ως εσωτερικής πράξης: Να αντιλαμβάνεσαι σημαίνει να ερμηνεύεις. Η σιωπηρή ανάγνωση είναι επομένως ένα μέσον αυτεπίγνωσης, με τον γνωρίζοντα να παίρνει την ευθύνη για αυτό που γνωρίζει.
Αυτή η ατομική αυτονομία είναι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας, μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης που έγινε εφικτή, στη σύγχρονη μορφή της, μόνο όταν η στοχαστική ανάγνωση διαδόθηκε χάρη στη μαζική παραγωγή εντύπων και τη λαϊκή εκπαίδευση που ακολούθησε. Μόνο χάρη στη στοχαστική ανάγνωση γίνεται ο καθένας κέντρο γνώσης , σκέψης, επιλογής και πράξης. Τι συμβαίνει όμως στη συνείδησή μας όταν τέτοιες αξίες τίθενται σε κίνδυνο;
Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες που μεταβάλλουν την εμπειρία της ανάγνωσης επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης. Οι λέξεις πάνω σε μια οθόνη που τρεμοσβήνει έρχονται στο μάτι διαφορετικά απ’όταν τις βλέπουμε γραμμένες σε μια σελίδα. Δε γνωρίζουμε ακόμη ποιες συνέπειες έχει αυτή η διαφορά. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των αναγνωστών και αυτού που διαβάζεται ηλεκτρονικά, είναι η παρεμβολή της οθόνης στη μοναχική λειτουργία της ανάγνωσης, εφόσον το Ίντερνετ, το e – mail, τα ηλεκτρονικά μηνύματα, ακόμα και τα ηλεκτρονικά βιβλία, όλα συνεπάγονται την ταυτόχρονη πολλαπλότητα της εμπειρίας.
Ο τρόπος που οι άνθρωποι συνδέονται με τη γλώσσα αναπόφευκτα υφίσταται αλλαγές. Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη. Ίσως είναι νωρίς ακόμη για να δούμε πού μας οδηγούν όλα αυτά, αλλά προτού τελειώσει τούτη η εποχή, μην εκπλαγείτε αν διαπιστώσετε ότι τα χείλη σας κινούνται και πάλι.
Α. Να παρουσιάσετε συνοπτικά το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”.
( Μονάδες 7 )
Β . Να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος στις παρακάτω προτάσεις. Το κριτήριό σας να είναι το κατά πόσο αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά:
α. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανάγνωση ήταν πάντοτε εσωτερική.
β. Η απομνημόνευση δεν ήταν σημαντική στην αρχαία εποχή.
γ. Η σιωπηρή ανάγνωση βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
δ. Οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν έχουν επηρεάσει την εμπειρία της ανάγνωσης.
( Μονάδες 8 )
Γ. “Σήμερα, για μια ακόμα φορά…πολλαπλότητα της εμπειρίας”. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε έναν τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η παράγραφος.
( Μονάδες 5 )
Δ. Να ξαναγράψετε τις περιόδους που ακολουθούν αντικαθιστώντας τις λέξεις με την έντονη γραφή με συνώνυμές τους, ώστε το νόημα να παραμένει το ίδιο: “Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία.
( Μονάδες 5 )
Ε. “Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες…επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης”. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Τι παρατηρείτε ως προς το επικοινωνιακό αποτέλεσμα;
( Μονάδες 5)
ΣΤ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας ακόμη αλλαγής του τρόπου που λειτουργούμε ως αναγνώστες. Εσείς πως πιστεύετε ότι επηρεάζει η ανάπτυξη της τεχνολογίας την αναγνωστική μας εμπειρία; Να καταγράψετε τις σκέψεις σας σε ένα κείμενο 200 – 250 λέξεων που θα δημοσιευθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας.
( Μονάδες 20 )
Στο ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη που ακολουθεί, ο στοχασμός του ποιητή έχει σημείο αφετηρίας την αναγνωστική του εμπειρία. Η περιπέτεια της ανάγνωσης διατρέχει το ποίημα.
Ἐν μέρει γιά νά ἐξακριβώσω μιά ἐποχή,
ἐν μέρει καί τήν ὥρα νά περάσω
τήν νύχτα χθές πῆρα μιά συλλογή
ἐπιγραφῶν τῶν Πτολεμαίων να διαβάσω.
Οἱ ἄφθονοι ἔπαινοι κ’ἡ κολακεῖες
εἰς ὅλους μοιάζουν. Ὅλοι εἶναι λαμπροί,
ἔνδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί´
κάθ’ ἐπιχείρησίς των σοφωτάτη.
Ἄν πεῖς γιά τές γυναῖκες τῆς γενιᾶς, κι αὐτές,
ὅλες ἡ Βερενίκες κ’ἡ Κλεοπάτρες θαυμαστές.
Ὅταν κατόρθωσα τήν ἐποχή να εξακριβώσω
θ’ ἄφινα τό βιβλίο ἄν μιά μνεία μικρή,
κι ἀσήμαντη, τοῦ βασιλέως Καισαρίωνος
δέν εἴλκυε τήν προσοχή μου ἀμέσως…
Ἄ, νά, ἦρθες σύ μέ τήν ἀόριστη
γοητεία σου. Στήν ἱστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ ἔτσι πιό ἐλεύθερα σ’ἔπλασα μές στόν νοῦ μου.
Σ’ ἔπλασα ὡραῖο κ’αἰσθηματικό.
Ἡ τέχνη μου στό πρόσωπό σου δίνει
μιάν ὀνειρώδη συμπαθητική ἐμορφιά.
Καί τόσο πλήρως σέ φαντάστηκα,
πού χθές τήν νύχτα ἀργά, σάν ἔσβυνεν
ἡ λἀμπα μου – ἄφισα ἐπίτηδες νά σβύνει –
ἐθάρρεψα πού μπῆκες μές τήν κάμαρά μου,
μέ φάνηκε πού ἐμπρός μου στάθηκες´ ὡς θα ἤσουν
μές τήν κατακτημένην Ἀλεξάνδρεια,
χλωμός καί κουρασμένος, ἰδεώδης ἐν τῇ λύπῃ σου,
ἐλπίζοντας ἀκόμη νά σέ σπαλχνισθοῦν
οἱ φαῦλοι – που ψιθύριζαν το “Πολυκαισαρίη”.
Α. Για κάθε μια από τις προτάσεις που ακολουθούν να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος ανάλογα με το αν θεωρείτε ότι αποδίδουν το νόημα του ποιήματος. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορά στο κείμενο:
α. Στην αρχή του ποιήματος ο Καβάφης επιθυμεί να γνωρίσει λεπτομέρειες για τον Καισαρίωνα.
β. Ο ποιητής θεωρεί τους βασιλείς της εποχής των Πτολεμαίων χαρισματικούς.
γ. Υπάρχουν πολλές ιστορικές πληροφορίες για τον Καισαρίωνα.
δ. Η τέχνη της ποίησης ανασυνθέτει τη μορφή του νεαρού Καισαρίωνα.
ε. Ο ποιητής φαίνεται να συμπαθεί τον νεαρό πρίγκηπα.
(Μονάδες 10 )
Β. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από έντονη θεατρικότητα. Αισθανόμαστε ότι -κατά κάποιον τρόπο – παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση. Να εντοπίσετε τις ξεχωριστές σκηνές και να τις καταγράψετε με παραπομπές στο ποίημα.
( Μονάδες 10 )
Γ. Ο ποιητής περνά από το α’ ενικό πρόσωπο στο β’. Να εντοπίσετε το σημείο στο ποίημα. Στη συνέχεια, να σχολιάσετε αυτή του την επιλογή. Τι πιστεύετε ότι κατορθώνει με αυτή τη μετάβαση;
(Μονάδες 10 )
Δ. Να μεταγράψετε σε πεζό λόγο το ποίημα που διαβάσατε, εστιάζοντας στα συναισθήματα του ποιητή, όπως αυτά εναλλάσσονται στην ποιητική γραφή.
( Μονάδες 20 )
Για τις απαντήσεις σας μπορείτε να συμβουλευτείτε το ευρετήριο για το εκπαιδευτικό υλικό που αφορά το μάθημα της έκθεσης. Εκεί, θα βρείτε και υποδειγματικές απαντήσεις τις οποίες έχετε τη δυνατότητα να συμβουλευθείτε.
Παραθέτουμε μια εξαιρετική δουλειά της συναδέλφου Μαρίας Παπαλεοντίου, όπως έχει αναρτηθεί στην παρακάτω ιστοσελίδα. Πρόκειται για υλικό που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο σεμιναρίων που διοργάνωσε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου κατά τα έτη 2000 – 2007. Στη μελέτη αναφέρονται και αναλύονται διεξοδικά τα όσα χρειάζεται να γνωρίζουμε, τόσο για τον αφηγητή, όσο και για την αφήγηση και τις αφηγηματικές τεχνικές. Στη συνέχεια παραθέτουμε το κείμενο. Επιλέγοντας το link που ακολουθεί, μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο.
Ο χρόνος της αφήγησης είναι ένας από τους δυο χρόνους που συναντάμε στα λογοτεχνικά κείμενα. Ο πρώτος είναι ο χρόνος της ιστορίας, ο οποίος είναι και ο πραγματικός χρόνος των γεγονότων. Αντιστοιχεί στη διάρκειά τους, όπως θα την αντιλαμβανόμασταν στην πραγματική ζωή. Ο δεύτερος είναι ο αφηγηματικός χρόνος, ο οποίος αντιστοιχεί στη διάρκεια που έχουν τα γεγονότα μέσα στην αφήγηση. Εξίσου σημαντικό στοιχείο είναι και η σειρά με την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα.
Για να κατανοήσουμε πληρέστερα τη διαφορά μπορούμε να αναφέρουμε το παράδειγμα του αριστουργήματος του James Joyce “Ulysses“. Όλα τα γεγονότα που περιγράφονται στο πολυσέλιδο μυθιστόρημα δεν είναι παρά ο απολογισμός μιας ημέρας. Ο ήρωας του μυθιστορήματος. ο Δουβλινέζος
Leopold Bloom ξυπνά το πρωί και φεύγει για τη δουλειά του. Θα επιστρέψει την επόμενη μέρα. Μέσα σε αυτό το εικοσιτετράωρο ο αφηγηματικός χρόνος μας παρουσιάζει τα συναισθήματα, τις εικόνες, τα βιώματα που νοιώθει και μοιράζεται.
Οι βασικοί τρόποι με τους οποίους παρουσιάζονται τα γεγονότα ως προς τη χρονική τους διάρκεια είναι οι ακόλουθοι. Ας σημειώσουμε ότι συνήθως στα κείμενα έχουμε έναν συνδυασμό αυτών.
Η συνοχή στην παράγραφο και συνολικά στο κείμενο είναι από τα βασικά υφολογικά πλεονεκτήματα ενός δοκιμίου ή ενός άρθρου. Θα χαρακτηρίζαμε ως συνοχή μιας παραγράφου ή ενός κειμένου τον τρόπο που οι περίοδοι συνδέονται μορφολογικά μεταξύ τους. Η συνοχή ενισχύει την υφολογική ομοιογένεια και ταυτόχρονα εξασφαλίζει την ομαλή ροή των ιδεών. Υπάρχουν συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται. Είναι σημαντικό να μπορούμε να τους εντοπίσουμε.
Ο πλέον σαφής τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η συνοχή είναι με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων. Διαρθρωτικές ονομάζουμε τις λέξεις, οι οποίες τοποθετημένες σε καίριες θέσεις του γραπτού κειμένου βοηθούν να τονιστούν συγκεκριμένες νοηματικές σχέσεις ανάμεσα στις περιόδους ή ακόμα και ανάμεσα στις παραγράφους. Τέτοιες έννοιες μπορεί να είναι για παράδειγμα η επεξήγηση (δηλαδή, με άλλα λόγια), ή η εναντίωση (αντίθετα, ωστόσο). Είναι σημαντικό στα κείμενά μας να είμαστε προσεκτικοί στη χρήση των συνδετικών λέξεων ή φράσεων. Η κατάχρηση αυτών των λέξεων κουράζει τον αναγνώστη και εμποδίζει τη φυσική ροή του λόγου. Όταν χρησιμοποιούνται σωστά φωτίζουν τις νοηματικές σχέσεις κάτι που ενισχύει τη συνοχή του κειμένου και σε επίπεδο μορφής και σε επίπεδο περιεχομένου.
Η ετυμολογία της λέξεως “αντωνυμία” μας αποκαλύπτει ότι η χρησιμοποίησή τους έχει να κάνει με την αντικατάσταση ενός ονόματος, ώστε να αποφεύγεται η ασάφεια και η μονοτονία στο κείμενο. Όταν συναντήσουμε για παράδειγμα τη φράση “το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται” έχουμε μια σαφή αναφορά σε κάτι που αναφέρθηκε πρωτύτερα στο κείμενο που διαβάζουμε. Με αυτόν τον τρόπο τονίζεται η σημαντικότητα της έννοιας και τα δύο σημεία στα οποία αναφέρθηκε αποκτούν μια εσωτερική συνοχή.
Ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο ενισχύεται η συνοχή ενός κειμένου ή μιας παραγράφου είναι και με την επανάληψη μιας λέξεως, μιας φράσης ή ακόμα και μιας έννοιας. Για παράδειγμα, μπορεί σε ένα κείμενο που πραγματεύεται ζητήματα σχετικά με την εκπαίδευση να συναντήσουμε τις λέξεις: παιδεία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικό σύστημα, σχολείο. Σε αυτή την περίπτωση η κάθε λέξη έχει νοηματική συγγένεια με τις άλλες – θα λέγαμε ότι αναφέρεται στην ίδια έννοια, λίγο διαφορετικά δοσμένη – με αποτέλεσμα η συνοχή των γραφομένων να ενισχύεται.
Βασικός τρόπος με τον οποίο το κείμενο συγκροτείται ως ενιαία οντότητα είναι και η διατήρηση του ενιαίου ύφους. Πέρα από τη συνοχή το ενιαίο ύφος σε ένα δοκίμιο πειθούς ή σε ένα άρθρο βοηθά ιδιαίτερα να ξετυλιχθεί η ροή των ιδεών. Τα συγκεκριμένα κειμενικά είδη πρέπει να χαρακτηρίζονται από σαφήνεια. Η προσοχή στη χρήση των ρηματικών προσώπων, η σωστή χρήση των τρόπων πειθούς και η διατήρηση στο μεγαλύτερο μέρος του κειμένου ενός ενιαίου ύφους βοηθούν τόσο στην έκφραση των ιδεών, όσο και στην επεξεργασία τους από τους αναγνώστες.
Η διακειμενικότητα είναι ένας σχετικά νέος όρος στη θεωρία του κειμένου. Η λέξη προέρχεται από το Λατινικό ρήμα intertexto, το οποίο έχει τη σημασία του “υφαίνω”. Τον όρο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά η Julia Kristeva στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ουσιαστικά εισήγαγε την έννοια της διακειμενικότητας στη θεωρία του λογοτεχνικού – και όχι μόνο – κειμένου. Η Kristeva υποστηρίζει ότι κάθε σημειωτικό σύστημα, είτε αυτό είναι ο τρόπος που στρώνουμε το τραπέζι, είτε ένα ποίημα, συγκροτούνται στη βάση κατά την οποία εξελίσσονται και μεταμορφώνουν προηγούμενα σημειωτικά συστήματα. Έχοντας αυτό ως οδηγό, κατανοούμε ότι ένα λογοτεχνικό έργο δεν είναι απλά η δημιουργία ενός λογοτέχνη, αλλά είναι επίσης και το αποτέλεσμα της σχέσης με άλλα κείμενα και με την ίδια τη δομή της γλώσσας. Όπως σημειώνει: “Κάθε κείμενο, είναι ένα μωσαϊκό που συγκροτείται από υπομνήσεις. Κάθε κείμενο αφομοιώνει και μεταμορφώνει ένα άλλο”.
Η εισαγωγή και η μελέτη του όρου στα πλαίσια της κειμενικής θεωρίας άλλαξε κατά πολύ τον παραδοσιακό τρόπο ανάγνωσης. Καταρχάς, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η θεωρία των συστημάτων επηρέασε βαθύτατα και τον τομέα των ανθρωπιστικών σπουδών. Κανένα κείμενο δεν θεωρείται ξεκομμένο και αυθύπαρκτο. Αντίθετα, θεωρούμε πως εντάσσεται σε ένα σύστημα το οποίο όχι μόνο επηρεάζει τη συγγραφή του κειμένου, αλλά και επηρεάζεται από αυτό. Ας δούμε για παράδειγμα τον τρόπο που προσεγγίζουμε σήμερα τα κείμενα στο μάθημα της Έκθεσης. Σήμερα, ζητείται από τη μαθήτρια και τον μαθητή να γράψουν με βάση ένα επικοινωνιακό πλαίσιο. Ουσιαστικά τους ζητείται να προσαρμόσουν τη γραφή τους στις ανάγκες ενός ευρύτερου επικοινωνιακού πλαισίου.
Με την εισαγωγή της διακειμενικότητας το κείμενο παύει να αντιμετωπίζεται ως μια αυθύπαρκτη κλειστή οντότητα, κάτι ερμητικά κλειστό. Αντίθετα, τα κείμενα μεταξύ τους συγκροτούν ένα παλίμψηστο, το οποίο διαρκώς ανανεώνεται με κάθε λέξη, με κάθε κείμενο που προστίθεται και αλληλεπιδρά.
Στην πιο απλή εκδοχή της η διακειμενικότητα εντοπίζεται στην άποψη ότι τα κείμενα δεν αναφέρονται μόνο σε μια πραγματικότητα αλλά και ότι πολλές φορές αναφέρονται άμεσα σε άλλα κείμενα. Κατά αυτόν τον τρόπο γεννιέται η έννοια του διακειμένου , η οποία αφορά τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε διάφορα κειμενικά στοιχεία σε περισσότερα από ένα έργα. Συχνή είναι και η ρήση ότι “τα κείμενα μιλούν για άλλα κείμενα”. Σε αυτή την περίπτωση δε μιλάμε απλά για την επίδραση που ασκείται ανάμεσα στους λογοτέχνες.
Η θεωρία της διακειμενικότητας πρεσβεύει ότι δύο κείμενα μπορεί να συνδέονται μεταξύ τους, χωρίς αυτό να οφείλεται κατ’ ανάγκη σε μια συνειδητή προσπάθεια. Είναι πολύ πιθανόν οι δημιουργοί να αγνοούν την ύπαρξη ο ένας του άλλου ή τα κείμενά τους να έχουν γραφεί σε διαφορετικές εποχές.
Επομένως, τα κείμενα ενδέχεται να “συνομιλούν” μεταξύ τους, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των δημιουργών τους.
Καταλαβαίνουμε και την αλλαγή στον ρόλο του αναγνώστη. Ο αναγνώστης καλείται να εντοπίσει τη συνομιλία του κειμένου που διαβάζει με άλλα κείμενα. Αυτή η συνομιλία πραγματοποιείται σε ασυνείδητο κυρίως επίπεδο και η σύλληψη και ερμηνεία της έχουν να κάνουν με την ιστορία, τα βιώματα και τις προσλαμβάνουσες του κάθε αναγνώστη. Έτσι, δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το γιατί στις σύγχρονες κειμενικές θεωρίες επιμένουμε ότι ο αναγνώστης είναι και συνδημιουργός του έργου.
Ο Roland Barthes εστιάζει στον θάνατο του συγγραφέα, με τη μορφή της αυθεντίας. Θεωρεί ότι η διακειμενικότητα είναι εκείνη ακριβώς η απαραίτητη συνθήκη, η οποία επιτρέπει στο έργο να αναδυθεί στην επιφάνεια. Στη “Θεωρία του κειμένου”, γράφει:
“Κάθε κείμενο είναι ένα υφαντό παλαιότερων αναφορών. Αποσπάσματα κώδικα, φόρμες, ρυθμικά πρότυπα, απομεινάρια κοινωνικών ιδιολέκτων, όλα περνούν στο κείμενο και διαχέονται μέσα σε αυτό, καθώς το κείμενο κολυμπά στη θάλασσα της γλώσσας. Η διακειμενικότητα, επομένως είναι ένα πεδίο, τόσο γενικό που η πηγή του είναι αδύνατον να εντοπιστεί. Η λειτουργία της είναι ασυνείδητη”.
Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την παγκόσμια λογοτεχνία στα οποία η διακειμενικότητα εμφανίζεται στην πιο απλή μορφή της, η οποία είναι η αναφορά σε κάποιο άλλο λογοτεχνικό έργο:
Η μεταφορά ως τρόπος σκέψης είναι σύμφυτη με την ανάγκη του ανθρώπου να νοηματοδοτεί . Η μεταφορά δεν είναι απλά ένα σχήμα λόγου. Είναι ένας από τους βασικότερους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, τόσο αυτόν που μας περιβάλλει, όσο και τον δικό μας, τον εσώτερο. Ας δούμε αρχικά τι ονομάζουμε γενικά μεταφορά εστιάζοντας στον ίδιο τον όρο.
θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεταφορά είναι ένας χάρτης. O χάρτης είναι ένα κομμάτι χαρτί μας επιτρέπει ωστόσο να δούμε την περιοχή. Έτσι, και με τη μεταφορά βλέπουμε κάτι μέσα από κάτι άλλο. Μεταφερόμαστε από έναν τομέα σε κάποιον άλλο, ώστε χρησιμοποιώντας τις ιδιότητες του πρώτου να γνωρίσουμε καλύτερα το δεύτερο.
Πρώτος ο Αριστοτέλης μελέτησε τη μεταφορά. Την αναγνώρισε ως μια μορφή παρομοίωσης, η οποία βασίζεται σε ομοιότητες. Ουσιαστικά αυτό που μας παραδίδει ο Αριστοτέλης είναι ότι η μεταφορά είναι μια παρομοίωση. Η φράση “είναι ένα ανοιχτό βιβλίο”, μπορεί να αποδοθεί ως “είναι σαν ένα ανοιχτό βιβλίο”. Ακολουθώντας αυτή τη γραμμή σκέψης καθιερώθηκε να αντιμετωπίζουμε τη μεταφορά ως ένα σχήμα λόγου, που η κύρια λειτουργία του στον λόγο είναι να διακοσμεί.
Στην ανάλυση των κειμένων οι ερευνητές αναζητούσαν το κυριολεκτικό νόημα πίσω από τη μεταφορά. Σήμερα, γνωρίζουμε μέσα από τα πορίσματα της γνωσιακής γλωσσολογίας ότι η μεταφορά είναι ένα βασικότατο γνωσιακό εργαλείο. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος εισέρχεται στη γλώσσα η μεταφορά τον βοηθά να συγκροτεί την πραγματικότητά του.
Το βιβλίο του George Lakoff και του Mark Johnson “Metaphors we live by“, θεωρείται πλέον κλασικό. Τα πορίσματά του βασισμένα στη διεπιστημονική προσέγγιση του τρόπου που χρησιμοποιούμε ασυνείδητα τις μεταφορές, επιβεβαιώνει ότι η μεταφορά είναι μια σύνθετη γνωσιακή δραστηριότητα, κοινή σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις ηλικίες.
Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βιώσει άμεσα την πραγματικότητα. Χρησιμοποιεί σύμβολα και επιχειρεί να χαρτογραφήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που συχνά το συναντάμε στα κείμενα της Έκθεσης και των Αρχαίων Ελληνικών είναι η διαδρομή από το απτό και συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Ειδικά στον Πλάτωνα, παρατηρούμε την προσπάθεια μέσα από μεταφορές να προσεγγίσουμε έννοιες εξαιρετικά αφηρημένες και πυκνές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αλληγορία του σπηλαίου. Κάλλιστα μπορούμε να μιλήσουμε για μια συνεχή μεταφορά σε όλο το εύρος του αποσπάσματος.
Ο Lakoff απέδειξε με την έρευνά του ότι οι μεταφορές που συναντούμε στα έργα της ποίησης έχουν στη ρίζα τους τον ίδιο μηχανισμό που παρατηρούμε στις μεταφορές που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας. Κατά κάποιον τρόπο είμαστε όλοι δημιουργοί εικόνων, μορφών και συνάψεων μέσα από την ασυνείδητη λειτουργία του λόγου.
Αυτά τα πορίσματα μας βοηθούν να αντιληφθούμε ότι η συνήθης διάκριση ανάμεσα στην κυριολεκτική και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας είναι αρκετά απόλυτη και στην πράξη δεν υφίσταται. Υπάρχουν θέματα, τα οποία μπορούμε να τα προσεγγίσουμε μόνο μέσα από τη μεταφορά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έννοια του Θείου. Το ίδιο μπορούμε να επισημάνουμε για τη σύλληψη της έννοιας του χρόνου.
Ας εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την έννοια του χρόνου και του χώρου. Είναι σαφές ότι συνήθως αναφερόμαστε στον χρόνο, χρησιμοποιώντας προσδιορισμούς του χώρου. Ο χρόνος παρομοιάζεται με ταξίδι και οι εκφράσεις που είναι κοινές σε όλες σχεδόν τις γλώσσες δείχνουν την αναγκαιότητα της μεταφοράς για την σύλληψη του χρόνου: “Περνάνε τα χρόνια”, “Το μέλλον έρχεται για όλους”, “Μη κοιτάς τα περασμένα”, “Έκανε στροφή στο παρελθόν” κλ.π.
Η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι υπάρχουν, επομένως, θέματα για τα οποία δεν μπορούμε να μιλήσουμε μόνο κυριολεκτικά. Η μεταφορά είναι πέρα από σχήμα λόγου και μια νοητική, γνωσιακή σύνθετη διαδικασία -απαραίτητη – ώστε να μπορούμε να συγκροτήσουμε τον κόσμο και την πραγματικότητά μας. Οι ερευνητές από τα διαφορετικά γνωστικά πεδία εστιάζουν σε διαφορετικά σημεία που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία της μεταφοράς. Όλοι συμφωνούν ωστόσο, ότι η λειτουργία της μεταφοράς ως σχήματος λόγου είναι η λιγότερο σημαντική.
Η καλλιτεχνική έκφραση και τα ενδεχόμενα όρια που οι κοινωνίες θέτουν στον καλλιτέχνη είναι ένα ζήτημα που διαχρονικά απασχολεί. Ο Σωκράτης στην Πολιτεία του Πλάτωνα ισχυρίζεται ότι στην ιδανική πόλη, που θα χαρακτηρίζεται από το ιδανικό πολίτευμα οι ποιητές θα επιτρέπεται να συνθέτουν ύμνους για τους Θεούς και τους άξιους ανθρώπους. Φυσικά, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι αυτή η συζήτηση εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο του τι είναι μίμηση και πως εφαρμόζεται στην τέχνη.
Στην Ιστορία της τέχνης μπορούμε να διακρίνουμε σχηματικά δύο τάσεις που σχετίζονται με την ελευθερία έκφρασης του καλλιτέχνη. Υπάρχει η άποψη ότι το έργο οφείλει να έχει κοινωνική ή ακόμα και παιδαγωγική αποστολή και από την άλλη η άποψη ότι το έργο είναι αυθύπαρκτο, η αξία του βρίσκεται ακριβώς στη δημιουργία του και ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι πιστός στην έμπνευσή του και μόνο.
Στις ακραίες προεκτάσεις αυτών των θεωριών μπορούμε να εντάξουμε αφενός τη στρατευμένη τέχνη και αφετέρου το κίνημα της “τέχνης για την τέχνη“. Η καλλιτεχνική έκφραση απασχολεί και τα άτομα και της κοινωνίες. Γοητεύει και ταυτόχρονα τρομάζει, καθώς πολλές φορές μας πηγαίνει σε ανεξερεύνητες περιοχές της ύπαρξης. Είναι χαρακτηριστική η ρήση του Freud πως όποιο σημείο και αν εξερεύνησε, διαπίστωσε ότι κάποιος ποιητής το είχε ήδη εξερευνήσει. Στο νου μας έρχεται ο Σοφοκλής, και όχι μόνο για τον πατέρα της ψυχανάλυσης αλλά και για τον σπουδαίο Γάλλο ψυχαναλυτή και διανοητή Jacques Lacan.
Στο κείμενο που ακολουθεί ο Νάσος Βαγενάς επιχειρεί να προσεγγίσει το θέμα της καλλιτεχνικής έκφρασης μέσα στο πλαίσιο της προσπάθειας να λειτουργήσουμε και να συγκροτήσουμε πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Αναρωτιέται πόσο εφικτό είναι αυτό και ακόμα κατά πόσο η απόλυτη ελευθερία καλλιτεχνικής – και όχι μόνο έκφρασης – μιας κοινωνικής ομάδας μπορεί να επιφέρει περιορισμό της ελευθερίας των υπολοίπων μελών της κοινωνίας.
Απόλυτες απαντήσεις δεν υπάρχουν. Τα κείμενα που μας αγγίζουν και έχουν κάτι ουσιαστικό να πουν είναι αυτά τα οποία μας δημιουργούν νέα ερωτήματα. Η εποχή μας έχει αφήσει προ πολλού πίσω τις αυθεντίες και τις απόλυτες ιδέες. Τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο σύνθετα, καθώς καλούμαστε να ζήσουμε σε ένα περιβάλλον παγκοσμιοποιημένο, στο οποίο ακόμη και η επιβίωση δεν είναι δυνατή χωρίς τον σεβασμό στο διαφορετικό.
Η καλλιτεχνική έκφραση – Το κριτήριο αξιολόγησης
Αφού διαβάσουμε το κείμενο του Νάσου Βαγενά μπορούμε να εξασκηθούμε με τις προτεινόμενες ασκήσεις κατανόησης και παραγωγής λόγου. Θεωρία και τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε συγκεκριμένους τύπους ασκήσεων θα βρούμε εδώ. Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας για τις απαντήσεις και για περαιτέρω διευκρινήσεις.
Τα όρια της καλλιτεχνικής έκφρασης
Το ερώτημα για το ποια είναι τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης είναι στην εποχή μας περισσότερο περίπλοκο από ό,τι σε κάθε άλλη εποχή. Διότι παρά τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, που σημαίνει τάση προς ενιαιοποίηση και ομοιογενειοποίηση των ανθρώπινων κοινωνιών, οι καιροί μας διακρίνονται και για τις αντίρροπες τάσεις που αυτή προκαλεί, αρκετές από τις οποίες δεν περιορίζονται σε μιαν ηθελημένη ή αναγκαστικά αμυντική στάση αλλά εκδηλώνονται και με συμπεριφορές εχθρικές, που μπορούν να φτάσουν ως τη δολοφονική επίθεση.
Ζούμε δηλαδή σε μιαν εποχή εξόχως αντιφατική. Η εμφανέστερη αντίφασή της βρίσκεται ανάμεσα στις έννοιες της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας, οι οποίες υπετίθετο ότι με το μαγικό ξόρκι του χαιρετισθέντος «τέλους της Ιστορίας» θα αποτελούσαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος ενός ενοποιημένου και ειρηνικού κόσμου. Δεν θα έπρεπε, βέβαια, να θεωρήσουμε ότι οι δύο παραπάνω έννοιες είναι εξ ορισμού αντίθετες μεταξύ τους. Όμως εκείνοι που πίστευαν ότι τα κοινά σημεία τους είναι περισσότερα από εκείνα που τις χωρίζουν λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο, ο οποίος, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν είναι, κυρίως, άλλος από την επιταχυνόμενη με γεωμετρική πρόοδο – και επιταχυντική – εξέλιξη των ηλεκτρονικών μέσων επικοινωνίας. Χρειαζόταν πολύ περισσότερος χρόνος από εκείνον που επιτρέπει η βίαιη ηλεκτρονική συνάντηση των πολιτισμών ώστε να μπορέσουν να γίνουν κατανοητές και ψυχικά αποδεκτές οι πολιτισμικές διαφορές που χαρακτηρίζουν έθνη γεωγραφικώς απόμακρα μεταξύ τους και διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων.
Στη βίαιη συνάντηση συνετέλεσε, βέβαια, και η καπιταλιστική βουλιμία, που εισέβαλε στρατιωτικώς σε αλλόδοξες χώρες υπό το πρόσχημα της επιθυμίας του εκδημοκρατισμού τους (επιθυμία επιλεκτική, αφού με άλλα, συναφή, αντιδημοκρατικά καθεστώτα, των ίδιων γεωγραφικών περιοχών, η συνεργασία της είναι αγαστή). Εξαιτίας όλων αυτών θηριωδίες, πράξεις απεχθείς όπως αυτές που βιώνουμε σήμερα, θα πρέπει να μας εκπλήττουν λιγότερο. Η αποστροφή μας για αυτές, η οργισμένη καταδίκη τους και η ολόψυχη συμπαράστασή μας προς τα θύματα αυτού του πολέμου (η προαναγγελθείσα προ εικοσαετίας σύγκρουση πολιτισμών διεξάγεται ήδη) δεν θα πρέπει να μας κάνουν να παραβλέπουμε όλες τις αιτίες του και να εμποδίζουν την επιθυμία μας να εξουδετερώσουμε όσες από αυτές μπορούμε.
Αλλά ας επανέλθουμε σε θεωρητικότερα εδάφη του ερωτήματος για τα όρια της ελευθερίας της έκφρασης σήμερα: στο γεωγραφικό πεδίο του δυτικού χώρου, ο οποίος, παρά την παγκοσμιοποίηση (ή, μάλλον, κυρίως για αυτήν) και, βέβαια, λόγω της αναγκαστικής εισροής προσφύγων και μεταναστών (εξαιτίας των – εν πολλοίς, δυτικής προκλήσεως πολέμων), γίνεται κάθε μέρα και πληθυσμιακά προβληματικότερος. Στο πεδίο αυτό οι όψεις του νομίσματος, που αναφέραμε στην αρχή, βιώνονται με την κυκλοφορία του σιαμαίου δίδυμου πολιτική ορθότητα/πολυπολιτισμικότητα. Οτι η πρώτη συναρτάται αναπόσπαστα με τη δεύτερη δεν νομίζω ότι θα μπορούσε να το αμφισβητήσει κανείς. Η αντίφαση εδώ βρίσκεται στο εξής: στο ότι η νοοτροπία της πολιτικής ορθότητας, ενισχύοντας – με την καταστατική της αρχή του σεβασμού της ετερότητας – την ελευθερία της πολιτισμικής έκφρασης του Άλλου, απειλεί ταυτόχρονα με περιορισμό τη δική της ελευθερία της έκφρασης. Διότι αυτός ο – μη δυτικός – Άλλος, λόγω ακριβώς του κλειστού χαρακτήρα της ετερότητάς του, δεν φαίνεται διατεθειμένος να κάνει αδιαμαρτύρητα εκείνες τις υποχωρήσεις που θα οδηγούσαν την πολιτισμική έκφραση και των δύο σε μια συμβίωση αβίαστη, σύμφωνη με τους όρους μιας ανέφελης πολυπολιτισμικής ζωής.
Όλα αυτά δείχνουν ότι η ελευθερία της πολιτισμικής έκφρασης στη σημερινή πολυ-πολιτισμικοποιούμενη δυτική κοινωνία δεν είναι εύκολο να είναι απεριόριστη· ότι, υπό τις συνθήκες της σημερινής γεωπολιτικής σύγχυσης, δεν είναι συνετό η ελευθερία αυτή να υπερβαίνει το σημείο εκείνο, πέρα από το οποίο είναι φανερό ότι είναι αδύνατον να μη δοκιμαστεί η πολιτισμική αντοχή τού – όχι ακόμη επαρκώς προσαρμοσμένου στις απαιτήσεις της πολυπολιτισμικότητας – νεοεισελθόντος Άλλου.
Όσο για την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης, που αποτελεί την αισθητική αποτύπωση της πολιτισμικής ταυτότητας, η άποψη ότι είναι απεριόριστη χρειάζεται διευκρίνιση. Η ελευθερία αυτή είναι απεριόριστη μόνο με την έννοια ότι δεν μπορεί να οριστεί εκ των προτέρων. Όμως τα όρια της κοινωνικής ελευθερίας της τέχνης δεν είναι διαφορετικά από εκείνα κάθε άλλης ανθρώπινης δραστηριότητας. Το υπαγορεύει αυτό η ίδια η φύση της τέχνης. Ο πραγματικός καλλιτέχνης γνωρίζει ότι η παραβίαση των ορίων της κοινωνικής ελευθερίας από ένα έργο τέχνης αποβαίνει τελικά εις βάρος της καλλιτεχνικής του ποιότητας και συνεπώς υπονομεύει και την κοινωνική του δραστικότητα.
Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Διασκευασμένο κείμενο από τον τύπο.
Α. Να συντάξετε την περίληψη του κειμένου ( 100 – 120 λέξεις ).
Β. “Ο πραγματικός καλλιτέχνης γνωρίζει ότι η παραβίαση των ορίων της κοινωνικής ελευθερίας από ένα έργο τέχνης αποβαίνει τελικά εις βάρος της καλλιτεχνικής του ποιότητας και συνεπώς υπονομεύει και την κοινωνική του δραστικότητα”:
Σε μια παράγραφο ( 100 – 120 λέξεων ) να σχολιάσετε το περιεχόμενο της περιόδου.
Γ. Να εντοπίσετε στο κείμενο σημεία που ο γράφων επιλέγει την παθητική σύνταξη. Ποια νομίζετε ότι είναι η πρόθεσή του και τι επιτυγχάνει με τον συγκεκριμένο τρόπο γραφής;
Δ. Να εντοπίσετε στο κείμενο τρία σημεία που έχουμε συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας. Να σχολιασθεί η επιλογή.
Ε. Το σχολείο σας διοργανώνει ημερίδα με θέμα την ελευθερία στην καλλιτεχνική έκφραση. Σε μια ομιλία ( 500 – 600 λέξεων ) αναφέρεστε στις προκλήσεις και τις δυνατότητες που μας προσφέρει το σύγχρονο πολυπολιτισμικό περιβάλλον στην καλλιτεχνική δημιουργία. Στη συνέχεια, αναφέρεστε στις απαραίτητες προϋποθέσεις που πρέπει να τηρούνται, ώστε ο καλλιτέχνης να απολαμβάνει μια ουσιαστική ελευθερία έκφρασης σε ένα περιβάλλον που θα σέβεται τη διαφορά και το δικαίωμα στη διαφορά.
Η ηλεκτρονική βιβλιοθήκη είναι μια πραγματικότητα, εδραιωμένη στην καθημερινότητά μας. Η Μαριάννα Τζιαντή έγραψε το κείμενο που ακολουθεί και δημοσιεύτηκε στις 29/5/2005 στην Καθημερινή. Εκείνη την εποχή το σχέδιο για μια παγκόσμια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη ήταν ακόμα στην αρχή της υλοποίησής του. Σήμερα, που η παγκόσμια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη είναι υλοποιημένη και διαρκώς ανανεούμενη, διαπιστώνουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα παράδοξο. Όσο περισσότερα ψηφιακά βιβλία, άρθρα ή δοκίμια, έχουμε στη διάθεσή μας, τόσο η ανάγνωση γίνεται ανάγνωση καταλόγων. Βιαστικά, παίρνουμε κάποιες πληροφορίες χωρίς να εμβαθύνουμε και αμέσως μετά ριχνόμαστε στην ανάγνωση των νέων καταλόγων με τίτλους βιβλίων.
Είναι τέτοια η πληθώρα πληροφοριών που πλέον υπάρχουν επαγγελματίες αναγνώστες. Αυτοί φροντίζουν να διαβάζουν βιβλία και στη συνέχεια να δημοσιεύουν μια περίληψη των βασικών σημείων στο διαδίκτυο. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι κατέχουμε τη γνώση και την ουσία των συγκεκριμένων βιβλίων. Είναι δυστυχώς, μια αυταπάτη. Καταρχάς, χάνεται η απόλαυση της ανάγνωσης. Ο καθένας από εμάς διαβάζει με διαφορετικό τρόπο. Αυτό που έχει ειπωθεί, ότι ο κάθε αναγνώστης ξαναγράφει το βιβλίο διαβάζοντάς το είναι μια αλήθεια, που την έχουμε νοιώσει όλοι βιωματικά. Ας σκεφτούμε τα συναισθήματα μας, όταν ξαναδιαβάζουμε κάποιο βιβλίο λογοτεχνίας. Με έκπληξη διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό βιβλίο. Υπήρχαν σημεία σε αυτό που ούτε καν είχαμε προσέξει την πρώτη φορά που διαβάσαμε το βιβλίο. Και βέβαια, αυτή η δεύτερη ανάγνωση είναι και το μέτρο της δικής μας αλλαγής.
Στη συνέχεια, παραθέτουμε το κείμενο “η αφασία του Ταντάλου”, το οποίο εστιάζει στο συγκεκριμένο θέμα. Η γράφουσα κατορθώνει σε ένα μικρό κείμενο να αποτυπώσει τον προβληματισμό της για το φαινόμενο. Επισημαίνει ότι οι νέες αναγνωστικές μας συνήθειες είναι στην πραγματικότητα ένα από τα συμπτώματα μιας ευρύτερης αλλαγής στον τρόπο ζωής μας.
Μετά την ανάγνωση του άρθρου μπορείτε να δείτε τις προτεινόμενες δραστηριότητες επί του κειμένου. Για τις ασκήσεις και τον τρόπο που τις απαντούμε ανατρέξτε εδώ. Η σελίδα ανανεώνεται διαρκώς με εκπαιδευτικό υλικό και προτεινόμενα κριτήρια έκθεσης. Για τις απαντήσεις σας και τυχόν απορίες ή διευκρινήσεις, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας.
Πριν από έξι μήνες, η Google, η πιο διάσημη “μηχανή αναζήτησης” στο Ίντερνετ, ανακοίνωσε ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο: την ηλεκτρονική αποθήκευση 15 εκατομμυρίων τίτλων βιβλίων, τα οποία σήμερα βρίσκονται σε τέσσερις μεγάλες δημόσιες βιβλιοθήκες ( τρεις αμερικανικές και μια βρεταννική ). Το εγχείρημα αυτό, που θα ολοκληρωθεί σε έξι χρόνια, χαρακτηρίστηκε “η πιο μεγάλη επανάσταση στον κόσμο του βιβλίου από τον Γουτεμβέργιο”.
Η Γηραιά Ήπειρος αντεπιτίθεται. Τον Απρίλιο, 19 ευρωπαϊκές δημόσιες βιβλιοθήκες δεσμεύτηκαν ότι θα αναλάβουν μια κοινή πρωτοβουλία για την “οργανωμένη ψηφιοποίηση των έργων που συγκροτούν την πνευματική κληρονομιά της ηπείρου μας”. Μιαν ανάλογη δέσμευση ανέλαβαν στις αρχές Μαΐου στο Παρίσι, στην πολυσυζητημένη πανευρωπαϊκή συνδιάσκεψη για τον πολιτισμό, έξι χώρες ( Γαλλία, Πολωνία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία, Ουγγαρία ).
Αν όλα αφεθούν στα χέρια της Google, που υπόσχεται δωρεάν πρόσβαση για όλους σε αυτήν την τεράστια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη, η αμερικανική αυτή εταιρία θα αποκτήσει “την εξουσία της φωτιάς σαν τον Δία”, λέει ένας Γάλλος εκδότης. “Σήμερα η προσφορά της φαίνεται δελεαστική, αλλά κανείς δεν ξέρει τι θα συμβεί στο μέλλον. Η Google θα διαθέτει ένα πανίσχυρο μονοπώλιο που θα της επιτρέπει να επιβάλλει τους όρους της σε κάθε μελλοντική διαπραγμάτευση”. Άλλοι επισημαίνουν τον κίνδυνο της πλήρους ηγεμονίας της αγγλικής γλώσσας και ανησυχούν ότι το εμπορικό συμφέρον ενδεχομένως να οδηγήσει την εταιρεία στην αλλαγή των κανόνων επί το αντιδημοκρατικότερον.
Σήμερα. όλοι έχουμε τη δυνατότητα πρόσβασης σε αναρίθμητες γραπτές πηγές μέσω Ίντερνετ, ενώ, σε λίγα χρόνια, η δυνατότητα αυτή θα έχει πάρει ιλιγγιώδεις διαστάσεις. Όμως, ιλιγγιώδες γίνεται και το χάσμα ανάμεσα στην υπαρκτή δυνατότητα και στη μαζική αξιοποίησή της ( και εννοούμε την εμβάθυνση και όχι το πλατσούρισμα ).
Μια ζωή δε φτάνει όχι για να διαβάσουμε, αλλά για να πληροφορηθούμε την ύπαρξη των περίπου 100 εκατομμυρίων διαφορετικών βιβλίων που έχουν μέχρι σήμερα τυπωθεί. Μόνο που η προσφορά της Google θυμίζει το μαρτύριο του Τάνταλου. Εξαίσιοι καρποί κρέμονταν πάνω από το κεφάλι του μυθολογικού ήρωα, όταν όμως εκείνος άπλωνε τα χέρια για να τους φτάσει, ο άνεμος μετακινούσε τα κλαριά. Καθηλωμένος σε ένα λάκκο με νερό, ο Τάνταλος δεν μπορούσε ούτε την πείνα του ούτε τη δίψα του να ικανοποιήσει, αφού κάθε φορά που έσκυβε να πιει, το νερό χανόταν μες τη γη.
Το μαρτύριο του σύγχρονου Τάνταλου δεν είναι η αναπάντεχη ανύψωση των κλαριών, αλλά η έλλειψη ελεύθερου χρόνου, επιθυμίας, διάθεσης και κινήτρων για την απόλαυση των ψηφιακών οπωρών. Αντί να ονειρευόμαστε τα φρούτα, ανησυχούμε μήπως χάσουμε τη λασπωμένη γούρνα μας. Συνήθως, η ανάγνωση είτε έχει καθαρά χρησιμοθηρικό χαρακτήρα ( όπως συμβαίνει στη Γ’ Λυκείου ), είτε λειτουργεί σαν αγχολυτικό: διαβάζουμε βιβλία φυγής, καταπίνουμε τυπωμένα ηρεμιστικά, τύπου “Κώδικα Ντα Βίντσι”. ταυτόχρονα, πληθαίνουν τα αδιάβαστα και ατσαλάκωτα βιβλία στα ράφια μας, όπως πληθαίνουν στην ατζέντα μας τα ονόματα των φίλων με τους οποίους ουδέποτε θα βρεθούμε – και ας ανανεώνουμε κάθε τόσο την υπόσχεση.
Α. Να ενημερώσετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενο του κειμένου συντάσσοντας μια παράγραφο 80 – 100 λέξεων.
Β. Το κείμενό που σας δόθηκε είναι άρθρο. Να εντοπίσετε σε αυτό τρία χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου κειμενικού είδους.
Γ. Να εντοπίσετε στο κείμενο τρία παραδείγματα συνυποδηλωτικής χρήσης της γλώσσας. Ποια πιστεύετε ότι είναι η πρόθεση της συγγραφέως στα συγκεκριμένα σημεία;
Δ. “Άλλοι επισημαίνουν τον κίνδυνο της πλήρους ηγεμονίας της αγγλικής γλώσσας και ανησυχούν ότι το εμπορικό συμφέρον ενδεχομένως να οδηγήσει την εταιρεία στην αλλαγή των κανόνων επί το αντιδημοκρατικότερον”.
Η σύνταξη του παραπάνω αποσπάσματος είναι η ενεργητική. Να τη μετατρέψετε σε παθητική. Στη συνέχεια, να σχολιάσετε τις διαφορές που προκύπτουν στο ύφος.
Ε. “Συνήθως, η ανάγνωση είτε έχει καθαρά χρησιμοθηρικό χαρακτήρα ( όπως συμβαίνει στη Γ’ Λυκείου ), είτε λειτουργεί σαν αγχολυτικό”. Σε ένα δοκίμιο πειθούς ( 500 – 600 λέξεων ) να παρουσιάσετε συγκεκριμένα παραδείγματα που να επιβεβαιώνουν τη ρήση της συγγραφέως. Στη συνέχεια, να εστιάσετε στους τρόπους με τους οποίους το σχολείο θα μπορούσε να συνεισφέρει στην καλλιέργεια συνειδητών αναγνωστών. Υπάρχουν συγκεκριμένες ενέργειες που και εσείς ως μαθητές θα μπορούσατε να κάνετε προς αυτήν την κατεύθυνση;