Το ρήμα οἶδα το χρησιμοποιούμε καθημερινά στον λόγο μας. Οι λέξεις “Είδηση, Συνείδηση, Ιστορία” προέρχονται από τα διαφορετικά του θέματα. Πρόκειται γραμματικά για τον παρακείμενο του ρήματος “Εἴδω”, ο οποίος στη συνέχεια επικράτησε με τη σημασία ενεστώτα.
Το είδος του αφηγητή σε ένα λογοτεχνικό κείμενο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η σημαντικότερη αφηγηματική τεχνική. Πρόκειται για την επιλογή του λογοτέχνη που καθορίζει την εστίαση, τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί η αφήγηση. Με τη συνεξέταση Έκθεσης και Λογοτεχνίας οι μαθητές καλούνται να αναγνωρίσουν το είδος του αφηγητή.
Με τον Ελληνικό τίτλο “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”, αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή το δοκίμιο που παραθέτουμε στη συνέχεια. Το δοκίμιο έχει αναδημοσιευτεί και στο εξαιρετικό βιβλίο Ιδέες και επιχειρήματα για την ΄Εκφραση – Έκφραση ( Άρης Γιαβρής, Θεόδωρος Στουφής, Εκδόσεις Κέδρος ).
Το νέο σύστημα εξέτασης του μαθήματος της Γλώσσας στο ΕΠΑΛ περιλαμβάνει πλέον δύο κείμενα. Ένα δημοσιογραφικού ή δοκιμιακού χαρακτήρα καθώς και ένα λογοτεχνικό (πεζό ή ποίημα ). Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε ένα προτεινόμενο κριτήριο αξιολόγησης, που έχει ως κεντρικό άξονα την εμπειρία της ανάγνωσης.
Μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας για περισσότερες διευκρινήσεις και τα σχόλιά σας.
Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Βάζετε το δείκτη σας κάτω από τις λέξεις καθώς τις αποκρυπτογραφείτε; Αυτά είναι χαρακτηριστικά του πολύ νεαρού αναγνώστη. Οι δάσκαλοι στο σχολείο σάς θεράπευσαν από τις εξωτερικές εκδηλώσεις της διανοητικής αυτής εργασίας. Και καθώς μαθαίνατε να διαβάζετε, ανακεφαλαιώσατε την ιστορική εξέλιξη της ανάγνωσης, κάνοντας μια στροφή από το φυσικό βασίλειο στον εσωτερικό χώρο του στοχασμού. Από την επανάληψη και τη μίμηση στη δημιουργική κατανόηση. Η ανάγνωση, όπως την ξέρουμε τώρα, είναι εσωτερική. Τα μάτια σας κινούνται, και τίποτε άλλο.
Στον αρχαίο κόσμο, τα κείμενα διαβάζονταν μεγαλόφωνα. Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία. Αυτό ήταν απαραίτητο λόγω της τεχνολογίας του κειμένου. Οι περγαμηνές και οι πάπυροι ήταν σπάνια αντικείμενα στα οποία οι περισσότεροι δεν είχαν πρόσβαση. Έτσι, οι οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν σε ομάδες για να τα ακούσουν να διαβάζονται. Ακόμη κι όταν ήταν μόνοι, διάβαζαν φωναχτά. Στη σελίδα, οι λέξεις δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους και δεν υπήρχαν σημεία στίξης, γεγονός που σήμαινε ότι ο αναγνώστης έπρεπε να στηρίζεται σε προηγούμενη γνώση για να βγάλει νόημα από τα συνεχή γράμματα. Η εκφώνηση ήταν ο τρόπος που γινόταν αρχικά κατανοητό ένα κείμενο και η απομνημόνευση ο τρόπος που μεταφερόταν αυτή η κατανόηση.
Τότε, όμως, κάτι συνέβη. Οι άνθρωποι άρχισαν να διαβάζουν “από μέσα τους”, μόνοι τους. Η εκφώνηση και η απομνημόνευση έδωσαν τη θέση τους στον αθόρυβο στοχασμό. Έγινε μια επανάσταση, όχι μόνο στην αφομοίωση των κειμένων αλλά και στον τρόπο που διαμορφώνεται η συνείδηση.
Ο Μπράιαν Στοκ, μελετητής της ιστορίας της ανάγνωσης, υπογραμμίζει το πιο φημισμένο παράδειγμα αυτής της στροφής: Μια μέρα, όπως αφηγείται στις “Εξομολογήσεις” του, ο νεαρός τότε άγιος Αυγουστίνος παρατήρησε ότι ο μέντοράς του, ο Αμβρόσιος, διάβαζε ένα βιβλίο χωρίς να κινεί τα χείλη του. “Τον είδαμε να διαβάζει σιωπηρά, για πολλή ώρα”. Εκείνο που είδε ο Αυγουστίνος ήταν μια στιγμή καθαρής εσωτερικότητας, την ανάγνωση ως είσοδο σ’έναν κόσμο στοχασμού. Ενώ πριν ο Αυγουστίνος έβλεπε την Αγία Γραφή ως το λόγο του Θεού, τώρα καταλάβαινε ότι το κείμενο της Γραφής δε γίνεται Λόγος παρά μόνον όταν εισέλθει στη συνείδηση του πιστού. Αυτό σήμαινε μια στροφή από τον αυταρχικό κυριολεκτισμό στη φαντασιακή αυτονομία του σκεπτόμενου αναγνώστη. Εδώ βρίσκεται η πιο σημαντική εξέλιξη της ανάγνωσης ως εσωτερικής πράξης: Να αντιλαμβάνεσαι σημαίνει να ερμηνεύεις. Η σιωπηρή ανάγνωση είναι επομένως ένα μέσον αυτεπίγνωσης, με τον γνωρίζοντα να παίρνει την ευθύνη για αυτό που γνωρίζει.
Αυτή η ατομική αυτονομία είναι η θεμελιακή αρχή της δημοκρατίας, μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης που έγινε εφικτή, στη σύγχρονη μορφή της, μόνο όταν η στοχαστική ανάγνωση διαδόθηκε χάρη στη μαζική παραγωγή εντύπων και τη λαϊκή εκπαίδευση που ακολούθησε. Μόνο χάρη στη στοχαστική ανάγνωση γίνεται ο καθένας κέντρο γνώσης , σκέψης, επιλογής και πράξης. Τι συμβαίνει όμως στη συνείδησή μας όταν τέτοιες αξίες τίθενται σε κίνδυνο;
Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες που μεταβάλλουν την εμπειρία της ανάγνωσης επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης. Οι λέξεις πάνω σε μια οθόνη που τρεμοσβήνει έρχονται στο μάτι διαφορετικά απ’όταν τις βλέπουμε γραμμένες σε μια σελίδα. Δε γνωρίζουμε ακόμη ποιες συνέπειες έχει αυτή η διαφορά. Το κύριο χαρακτηριστικό της αλληλεπίδρασης μεταξύ των αναγνωστών και αυτού που διαβάζεται ηλεκτρονικά, είναι η παρεμβολή της οθόνης στη μοναχική λειτουργία της ανάγνωσης, εφόσον το Ίντερνετ, το e – mail, τα ηλεκτρονικά μηνύματα, ακόμα και τα ηλεκτρονικά βιβλία, όλα συνεπάγονται την ταυτόχρονη πολλαπλότητα της εμπειρίας.
Ο τρόπος που οι άνθρωποι συνδέονται με τη γλώσσα αναπόφευκτα υφίσταται αλλαγές. Η οχλοβοή της καθημερινής ζωής αντιμάχεται την ήρεμη σκέψη. Ίσως είναι νωρίς ακόμη για να δούμε πού μας οδηγούν όλα αυτά, αλλά προτού τελειώσει τούτη η εποχή, μην εκπλαγείτε αν διαπιστώσετε ότι τα χείλη σας κινούνται και πάλι.
Α. Να παρουσιάσετε συνοπτικά το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου “Οι περιπέτειες της ανάγνωσης”.
( Μονάδες 7 )
Β . Να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος στις παρακάτω προτάσεις. Το κριτήριό σας να είναι το κατά πόσο αποδίδουν το νόημα του κειμένου σωστά:
α. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανάγνωση ήταν πάντοτε εσωτερική.
β. Η απομνημόνευση δεν ήταν σημαντική στην αρχαία εποχή.
γ. Η σιωπηρή ανάγνωση βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας.
δ. Οι τεχνολογικές καινοτομίες δεν έχουν επηρεάσει την εμπειρία της ανάγνωσης.
( Μονάδες 8 )
Γ. “Σήμερα, για μια ακόμα φορά…πολλαπλότητα της εμπειρίας”. Να εντοπίσετε και να καταγράψετε έναν τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η παράγραφος.
( Μονάδες 5 )
Δ. Να ξαναγράψετε τις περιόδους που ακολουθούν αντικαθιστώντας τις λέξεις με την έντονη γραφή με συνώνυμές τους, ώστε το νόημα να παραμένει το ίδιο: “Κουνάτε τα χείλη σας ενώ διαβάζετε αυτό το κείμενο; Το μυαλό έπιανε το νόημα των λέξεων με το αυτί όσο και με το μάτι, και ολόκληρο το σώμα εμπλεκόταν στη διαδικασία.
( Μονάδες 5 )
Ε. “Σήμερα, για μια ακόμη φορά, οι τεχνολογικές καινοτομίες…επηρεάζουν τη λειτουργία της συνείδησης”. Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Τι παρατηρείτε ως προς το επικοινωνιακό αποτέλεσμα;
( Μονάδες 5)
ΣΤ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα βρισκόμαστε στο κατώφλι μιας ακόμη αλλαγής του τρόπου που λειτουργούμε ως αναγνώστες. Εσείς πως πιστεύετε ότι επηρεάζει η ανάπτυξη της τεχνολογίας την αναγνωστική μας εμπειρία; Να καταγράψετε τις σκέψεις σας σε ένα κείμενο 200 – 250 λέξεων που θα δημοσιευθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας.
( Μονάδες 20 )
Στο ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη που ακολουθεί, ο στοχασμός του ποιητή έχει σημείο αφετηρίας την αναγνωστική του εμπειρία. Η περιπέτεια της ανάγνωσης διατρέχει το ποίημα.
Ἐν μέρει γιά νά ἐξακριβώσω μιά ἐποχή,
ἐν μέρει καί τήν ὥρα νά περάσω
τήν νύχτα χθές πῆρα μιά συλλογή
ἐπιγραφῶν τῶν Πτολεμαίων να διαβάσω.
Οἱ ἄφθονοι ἔπαινοι κ’ἡ κολακεῖες
εἰς ὅλους μοιάζουν. Ὅλοι εἶναι λαμπροί,
ἔνδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί´
κάθ’ ἐπιχείρησίς των σοφωτάτη.
Ἄν πεῖς γιά τές γυναῖκες τῆς γενιᾶς, κι αὐτές,
ὅλες ἡ Βερενίκες κ’ἡ Κλεοπάτρες θαυμαστές.
Ὅταν κατόρθωσα τήν ἐποχή να εξακριβώσω
θ’ ἄφινα τό βιβλίο ἄν μιά μνεία μικρή,
κι ἀσήμαντη, τοῦ βασιλέως Καισαρίωνος
δέν εἴλκυε τήν προσοχή μου ἀμέσως…
Ἄ, νά, ἦρθες σύ μέ τήν ἀόριστη
γοητεία σου. Στήν ἱστορία λίγες
γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,
κ’ ἔτσι πιό ἐλεύθερα σ’ἔπλασα μές στόν νοῦ μου.
Σ’ ἔπλασα ὡραῖο κ’αἰσθηματικό.
Ἡ τέχνη μου στό πρόσωπό σου δίνει
μιάν ὀνειρώδη συμπαθητική ἐμορφιά.
Καί τόσο πλήρως σέ φαντάστηκα,
πού χθές τήν νύχτα ἀργά, σάν ἔσβυνεν
ἡ λἀμπα μου – ἄφισα ἐπίτηδες νά σβύνει –
ἐθάρρεψα πού μπῆκες μές τήν κάμαρά μου,
μέ φάνηκε πού ἐμπρός μου στάθηκες´ ὡς θα ἤσουν
μές τήν κατακτημένην Ἀλεξάνδρεια,
χλωμός καί κουρασμένος, ἰδεώδης ἐν τῇ λύπῃ σου,
ἐλπίζοντας ἀκόμη νά σέ σπαλχνισθοῦν
οἱ φαῦλοι – που ψιθύριζαν το “Πολυκαισαρίη”.
Α. Για κάθε μια από τις προτάσεις που ακολουθούν να αποδώσετε τον χαρακτηρισμό Σωστό ή Λάθος ανάλογα με το αν θεωρείτε ότι αποδίδουν το νόημα του ποιήματος. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με αναφορά στο κείμενο:
α. Στην αρχή του ποιήματος ο Καβάφης επιθυμεί να γνωρίσει λεπτομέρειες για τον Καισαρίωνα.
β. Ο ποιητής θεωρεί τους βασιλείς της εποχής των Πτολεμαίων χαρισματικούς.
γ. Υπάρχουν πολλές ιστορικές πληροφορίες για τον Καισαρίωνα.
δ. Η τέχνη της ποίησης ανασυνθέτει τη μορφή του νεαρού Καισαρίωνα.
ε. Ο ποιητής φαίνεται να συμπαθεί τον νεαρό πρίγκηπα.
(Μονάδες 10 )
Β. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από έντονη θεατρικότητα. Αισθανόμαστε ότι -κατά κάποιον τρόπο – παρακολουθούμε μια θεατρική παράσταση. Να εντοπίσετε τις ξεχωριστές σκηνές και να τις καταγράψετε με παραπομπές στο ποίημα.
( Μονάδες 10 )
Γ. Ο ποιητής περνά από το α’ ενικό πρόσωπο στο β’. Να εντοπίσετε το σημείο στο ποίημα. Στη συνέχεια, να σχολιάσετε αυτή του την επιλογή. Τι πιστεύετε ότι κατορθώνει με αυτή τη μετάβαση;
(Μονάδες 10 )
Δ. Να μεταγράψετε σε πεζό λόγο το ποίημα που διαβάσατε, εστιάζοντας στα συναισθήματα του ποιητή, όπως αυτά εναλλάσσονται στην ποιητική γραφή.
( Μονάδες 20 )
Για τις απαντήσεις σας μπορείτε να συμβουλευτείτε το ευρετήριο για το εκπαιδευτικό υλικό που αφορά το μάθημα της έκθεσης. Εκεί, θα βρείτε και υποδειγματικές απαντήσεις τις οποίες έχετε τη δυνατότητα να συμβουλευθείτε.
Προτεινόμενο κριτήριο αγνώστου κειμένου με απαντήσεις. Πρόκειται για λόγο που έγραψε ο ρήτωρ Λυσίας και αφορά την πρόταση δημεύσεως της περιουσίας των αδελφών του Νικία. ( Λυσίου, Περί της δημεύσεως των του Νικίου αδελφού 24 – 25).
Βρισκόμαστε στον επίλογο του δικανικού λόγου που εκφωνεί ο μεγαλύτερος γιος του Ευκράτη, ανιψιός του γνωστού από τη συμμετοχή του στην καταστροφική για τους Αθηναίους Σικελική εκστρατεία στρατηγού Νικία. Με τον συγκεκριμένο λόγο προσπαθεί να αντικρούσει την κατηγορία του Πολιόχου, ο οποίος ζητά να δημευθεί η περιουσία των δύο αδελφών του Νικία, του Ευκράτη και του Διόγνητου.
[24] Οὐκ ἔχω, ὦ ἄνδρες δικασταί, οὕστινας δεησομένους
ὑπὲρ ἡμῶν ἀναβιβάσομαι· τῶν γὰρ προσηκόντων οἱ μὲν
ἄνδρας ἀγαθοὺς αὑτοὺς παρασχόντες καὶ μεγάλην τὴν
πόλιν ποιοῦντες ἐν τῷ πολέμῳ τεθνᾶσιν, οἱ δ’ ὑπὲρ τῆς
δημοκρατίας καὶ τῆς ὑμετέρας ἐλευθερίας ὑπὸ τῶν τριά-
κοντα κώνειον πιόντες,
[25] ὥστε τῆς ἐρημίας τῆς ἡμετέρας
αἴτιαι γεγόνασιν αἵ τε τῶν προσηκόντων ἀρεταὶ καὶ αἱ
τῆς πόλεως συμφοραί. ὧν ἄξιον ὑμᾶς ἐνθυμηθέντας προ-
θύμως ἡμῖν βοηθῆσαι, ἡγησαμένους τούτους ἂν ἐν δημο-
κρατίᾳ δικαίως εὖ πάσχειν ὑφ’ ὑμῶν, οἵπερ ἐν ὀλιγαρχίᾳ
τῶν συμφορῶν μετέσχον τὸ μέρος.
Α1. Να μεταφραστεί το απόσπασμα 25 “ὧν ἄξιον ὑμᾶς…μέρος”. (Μονάδες 10)
Α2. Για ποιους λόγους ο ομιλητής θεωρεί ότι δεν έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει μάρτυρες, που να επιβεβαιώνουν τις απόψεις του στο δικαστήριο; (Μονάδες 10)
(Μονάδες 5)
(Μονάδες 5)
Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι:
(Μονάδες 5)
δεησομένους, παρασχόντες: Να αναγνωρισθούν συντακτικά οι μετοχές. (Μονάδες 2).
Στη συνέχεια να τις αναλύσετε σε αντίστοιχες δευτερεύουσες προτάσεις. (Μονάδες 3)
Α1. Αφού αναλογισθείτε όλα αυτά, αξίζει να μας βοηθήσετε με προθυμία, αφού θεωρήσετε ότι στον καιρό της δημοκρατίας θα ευεργετούνταν από εσάς, αυτοί ακριβώς που στον καιρό της ολιγαρχίας μοιράστηκαν τις συμφορές σας στο μέρος που τους αναλογούσε.
Α2. Ο ομιλητής ισχυρίζεται στην παράγραφο 24 ότι δεν έχει τη δυνατότητα να παρουσιάσει μάρτυρες που θα υποστηρίξουν τη θέση του και θα παρακαλέσουν τους δικαστες για την υπόθεσή του. Όσοι θα μπορούσαν να καταθέσουν είναι νεκροί, οι μεν πεθαίνοντας στον πόλεμο για την υπεράσπιση της πόλεως, οι δε επειδή θανατώθηκαν από τους τριάκοντα.
Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό για τα αρχαία μπορείτε να βρείτε εδώ
Τα θέματα στα οποία διαγωνίσθηκαν σήμερα (17/6/2020) οι μαθήτριες και οι μαθητές της Γ’ Λυκείου στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών κρίνονται ιδιαίτερα προσεγμένα και κατ’ επέκταση επιτυχημένα. Ο βασικός στόχος κάθε γραπτής εξέτασης είναι η διαβάθμιση στο επίπεδο δυσκολίας των θεμάτων, ώστε να αποδίδεται δικαιοσύνη στην προσπάθεια που έχουν καταβάλλει τα παιδιά όλο αυτό το διάστημα.
Ενδεικτικά αναφέρουμε το ζητούμενο Β2 με το οποίο επιτυγχάνεται η συνομιλία ανάμεσα στο νοηματικό φιλοσοφικό περιεχόμενο και τη γλώσσα, στο ταξίδι της από την αρχαία Ελληνική στη νέα. Το όχημα για αυτή τη σύζευξη είναι η πρόθεση “ἐν”.
Συνολικά, η κατεύθυνση αυτή προάγει την ανάγκη τα κείμενα να προσεγγίζονται κριτικά και επιτρέπουν στην εξεταζόμενη και τον εξεταζόμενο να αναπτύξουν τη σκέψη τους έχοντας ως βάση το ίδιο το κείμενο.
Παραθέτουμε μια εξαιρετική δουλειά της συναδέλφου Μαρίας Παπαλεοντίου, όπως έχει αναρτηθεί στην παρακάτω ιστοσελίδα. Πρόκειται για υλικό που παρουσιάστηκε στο πλαίσιο σεμιναρίων που διοργάνωσε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου κατά τα έτη 2000 – 2007. Στη μελέτη αναφέρονται και αναλύονται διεξοδικά τα όσα χρειάζεται να γνωρίζουμε, τόσο για τον αφηγητή, όσο και για την αφήγηση και τις αφηγηματικές τεχνικές. Στη συνέχεια παραθέτουμε το κείμενο. Επιλέγοντας το link που ακολουθεί, μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο.
Ασκήσεις με απαντήσεις στους υποθετικούς λόγους
Αφού μελετήσουμε το αντίστοιχο φαινόμενο (υποθετικοί λόγοι) από τη σελίδα του εκπαιδευτικού υλικού για το συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής μπορούμε να εξασκηθούμε με τις παρακάτω ασκήσεις, οι οποίες και έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο του υπουργείου study4exams ως προτεινόμενες. Για οποιαδήποτε απορία ή διευκρίνηση σχετικά με τις σωστές απαντήσεις και κυρίως τον τρόπο να φτάσουμε σε αυτές μπορείτε να επικοινωνείτε μαζί μας.
1.1. Εἰ μὲν ἐν τῷ δικαστηρίῳ ἐκρίνοντο, ῥᾳδίως ἂν ἐσῴζοντο.
1.2. Ἐὰν δὲ τοὺς ἐπιφανεστάτους τῶν ἐξαμαρτανόντων τιμωρῆσθε, πάντες πεύσονται.
1.3. Ἔσται δ’ αὐτὸς ἑαυτῷ ἕκαστος αἴτιος, ἐὰν δεῦρο ἀναβῇ καὶ ἀναισχυντῇ.
1.4. Εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον.
1.5. Ἂν δὲ σιωπῶ, ἔφη, οὐκ ἄρ’ οἰμώξομαι;
1.6. Εἰ μὴ ποιήσουσι ταῦτα, ἔσονται ἔκσπονδοι.
1.7. Εἰ νῦν γε ἐξαπατηθείητε ὑπὸ τούτων καὶ δημεύσαιτε τὴν οὐσίαν ἡμῶν, οὐδὲ δύο τάλαντα λάβοιτ’ ἄν.
1.8. Εἰ δὲ μὴ ἦν τοιοῦτος ὁ πατὴρ, οὐκ ἂν ἐκ πολλῶν ὀλίγα κατέλιπεν.
1.9. Ἐάν τις τὸν ἥλιον ἀναιδῶς ἐγχειρῇ θεάσασθαι, τὴν ὄψιν ἀφαιρεῖται.
1.10 Ἐὰν θεὸς ἐθέλῃ, δικαίως τιμωρηθήσεται.
1.11. Ἐξῆν ὑμῖν ἐπικουρεῖν αὐτοῖς, εἰ ἐβούλεσθε.
2.1. Εἰ ψεύδομαι, Σώκρατες, ἐξέλεγχε.
Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.
2.2. Ἢν ἐθέλωμεν ἀποθνῄσκειν ὑπὲρ τῶν δικαίων, εὐδοκιμήσομεν.
Να γίνει μετατροπή στην απλή σκέψη του λέγοντος.
2.3. Εἰ σὺ βούλει, ἐπανέλθωμεν.
Να γίνει μετατροπή στην αόριστη επανάληψη στο παρελθόν.
2.4. Τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα λάβοιεν, ἀπέκτεινον.
Να γίνει μετατροπή στο προσδοκώμενο.
2.5. Εἰ τοῦτο ποιεῖς, τὴν πόλιν βλάπτεις.
Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.
2.6. Εἰ μὴ εἴχομεν φῶς, ὅμοιοι τοῖς τυφλοῖς ἂν ἦμεν.
Να γίνει μετατροπή στην απλή σκέψη του λέγοντος.
2.7. Εἰ δὲ τοῖς λόγοις πείθοισθε τοῖς ἐμοῖς, ὅλην τὴν Ἑλλάδα καλῶς ἂν διοικοῖτε.
Να γίνει μετατροπή στην αόριστη επανάληψη στο παρόν – μέλλον.
2.8. Ἐὰν ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυνθίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήσετε.
Να γίνει μετατροπή στο πραγματικό.
2.9. Οὐδὲ ζώῃ ἄν τις, εἰ μὴ τρέφοιτο.
Να γίνει μετατροπή στο μη πραγματικό.
2.10. Ἐάν τις φανερὸς γένηται κλέπτων ἢ λωποδυτῶν […], τούτοις θάνατός ἐστιν ἡ ζημία.
Να γίνει μετατροπή στο προσδοκώμενο.
Ἂν μὴ πιστεύητε, πέμψατε πρέσβεις Ἀθήναζε.
Ἄν τι συμβῇ τοιοῦτον, μέμνημαι τοῦ πατρός.
Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.
Ἡ μὲν φύσις, ἂν ᾖ πονηρὰ, πολλάκις φαῦλα βούλεται.
Εἰ τοῦτο πάντες ἐποιοῦμεν, ἅπαντες ἂν ἀπωλόμεθα.
Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.
Σωκράτης οὐκ ἔπινε, εἰ μὴ διψῴη.
Ἂν μή τι κατὰ γνώμην ἐκβῇ, ἐν ὀργῇ ποιεῖσθε.
Εἰ Ἀγησίλαος τοὺς νέους σπουδαίους γυμναζόμενους ἴδοι, ἐπῄνεσεν ἄν.
α. Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.
β. Ἀπέθανον γάρ, εἰ μὴ ἡ τῶν τριάκοντα ἀρχὴ κατελύθη.
γ. Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.
δ. Ἐάν τι λέγῃς παρὰ ταῦτα, μάτην ἐρεῖς.
ε. Εἰ αὕτη ἡ πόλις ληφθήσεται, ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.
α) «ἐὰν δεῦρο ἀναβῇ»:
Υπόθεση: «ἐὰν» + «ἀναβῇ» (υποτακτική)
Απόδοση: «Ἔσται» (οριστική μέλλοντα)
3ο είδος: To προσδοκώμενο.
β) Υπόθεση: (ἐὰν) + «ἀναισχυντῇ» (υποτακτική)
Απόδοση: «Ἔσται» (οριστική μέλλοντα)
3ο είδος: To προσδοκώμενο.
1.4. «Εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ῥηθέντων, ἡσυχίαν ἂν ἦγον.»
(μτφρ. Αν μου άρεσε κάτι από αυτά που λέγονταν, θα παρέμενα αδρανής.)
«Εἰ μὲν ἤρεσκέ τί μοι τῶν ῥηθέντων»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Εἰ» + «ἤρεσκέ» (οριστική παρατατικού)
Απόδοση: «ἂν ἦγον» (δυνητική οριστική)
2ο είδος: To μη πραγματικό.
1.5. «Ἂν δὲ σιωπῶ, οὐκ ἄρ’, ἔφη, οἰμώξομαι;»
(μτφρ. Αν λοιπόν σωπάσω, είπε, τότε δεν θα κλάψω;)
«Ἂν δὲ σιωπῶ»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Ἂν» + «σιωπῶ» (υποτακτική)
Απόδοση: «οἰμώξομαι» (οριστική μέλλοντα)
3ο είδος: To προσδοκώμενο.
1.6. «Εἰ μὴ ποιήσουσι ταῦτα, ἔσονται ἔκσπονδοι».
(μτφρ. Αν δεν κάνουν αυτά, θα αποκλειστούν από τις συνθήκες.)
«Εἰ μὴ ποιήσουσι ταῦτα»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Εἰ» + «ποιήσουσι» (οριστική μέλλοντα)
Απόδοση: «ἔσονται» (οριστική μέλλοντα)
1ο είδος: To πραγματικό με σημασία προσδοκώμενου.
1.7. «Εἰ νῦν γε ἐξαπατηθείητε ὑπὸ τούτων καὶ δημεύσαιτε τὴν οὐσίαν ἡμῶν, οὐδὲ δύο τάλαντα λάβοιτ’ ἄν».
(μτφρ. Αν εξαπατηθείτε τώρα από αυτούς και δημεύσετε την περιουσία μας, ούτε δύο τάλαντα δεν θα λάβετε.)
Δευτερεύουσες επιρρηματικές υποθετικές προτάσεις – Σύνθετος Υποθετικός Λόγος
α) «Εἰ νῦν γε ἐξαπατηθείητε ὑπὸ τούτων»:
Υπόθεση: «Εἰ» + «ἐξαπατηθείητε» (ευκτική)
Απόδοση: «λάβοιτ’ ἂν» (δυνητική ευκτική)
5ο είδος: Απλή σκέψη του λέγοντος.
β) (Εἰ) + «δημεύσαιτε»
Απόδοση: «λάβοιτ’ ἂν» (δυνητική ευκτική)
5ο είδος: Απλή σκέψη του λέγοντος.
1.8. Εἰ δὲ μὴ ἦν τοιοῦτος ὁ πατὴρ, οὐκ ἂν ἐκ πολλῶν ὀλίγα κατέλιπεν».
(μτφρ. Αν ο πατέρας δεν ήταν τέτοιος, δεν θα άφηνε από πολλά λίγα.)
«Εἰ δὲ μὴ ἦν τοιοῦτος ὁ πατὴρ»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Εἰ» + «ἦν» (οριστική παρατατικού)
Απόδοση: «ἂν κατέλιπεν» (δυνητική οριστική)
2ο είδος: To μη πραγματικό.
1.9. «Ἐάν τις τὸν ἥλιον ἀναιδῶς ἐγχειρῇ θεάσασθαι, τὴν ὄψιν ἀφαιρεῖται».
(μτφρ. Αν κάποιος επιχειρήσει με αυθάδεια να δει τον ήλιο, χάνει τα μάτια του.)
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Ἐὰν» + «ἐγχειρῇ» (υποτακτική)
Απόδοση: «ἀφαιρεῖται» (οριστική ενεστώτα)
4ο είδος: Aόριστη επανάληψη στο παρόν-μέλλον.
1.10 «Ἐὰν θεὸς ἐθέλῃ, δικαίως τιμωρηθήσεται».
(μτφρ. Aν θέλει ο θεός, δίκαια θα τιμωρήσει.)
«Ἐὰν θεὸς ἐθέλῃ»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Ἐὰν» + «ἐθέλῃ» (υποτακτική)
Απόδοση: «τιμωρηθήσεται» (οριστική μέλλοντα)
3ο είδος: To προσδοκώμενο.
1.11. «Ἐξῆν ὑμῖν ἐπικουρεῖν αὐτοῖς, εἰ ἐβούλεσθε».
(μτφρ. Ήταν δυνατόν αυτοί να βοηθήσουν εσάς, αν θέλατε.)
«εἰ ἐβούλεσθε»:
Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση
Υπόθεση: «Εἰ» + «ἐβούλεσθε» (οριστική παρατατικού)
Απόδοση: «Ἐξῆν ἐπικουρεῖν» (παρατατικός απρόσωπου ρήματος + απαρέμφατο)
2ο είδος: To μη πραγματικό.
2.7. «Εἰ δὲ τοῖς λόγοις πείθοισθε τοῖς ἐμοῖς, ὅλην τὴν Ἑλλάδα καλῶς ἂν διοικοῖτε»:
Ἐὰν δὲ τοῖς λόγοις πείθησθε τοῖς ἐμοῖς, ὅλην τὴν Ἑλλάδα καλῶς διοικεῖτε.
2.8. «Ἐὰν ἀντέχῃ τὰ τῶν Ὀλυνθίων, ὑμεῖς ἐκεῖ πολεμήσετε»:
Εἰ ἀντέχει τὰ τῶν Ὀλυνθίων, ὑμεῖς ἐκεῖ (πολεμήσετε) πολεμεῖτε.
2.9. «Οὐδὲ ζώῃ ἄν τις, εἰ μὴ τρέφοιτο»:
Οὐδὲ ἔζη ἄν τις, εἰ μὴ ἐτρέφετο.
2.10. «Ἐάν τις φανερὸς γένηται κλέπτων ἢ λωποδυτῶν, […] τούτοις θάνατός ἐστι ἡ ζημία»:
Ἐάν τις φανερὸς γένηται κλέπτων ἢ λωποδυτῶν, τούτοις θάνατος ἔσται ἡ ζημία.
α. Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην, εἰ φυγὰς ἀδίκως καταστήσομαι.
Πάντων ἀθλιώτατος ἂν γενοίμην φυγὰς ἀδίκως καταστησόμενος.
β. Ἀπέθανον γάρ, εἰ μὴ ἡ τῶν τριάκοντα ἀρχὴ κατελύθη.
Ἀπέθανον γάρ μὴ τῆς τῶν τριάκοντα ἀρχῆς καταλυθείσης.
γ. Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα, εἰ φωνὴν λάβοι.
Φαίη ἂν ἡ θανοῦσα φωνὴν λαβοῦσα.
δ. Ἐάν τι λέγῃς παρὰ ταῦτα, μάτην ἐρεῖς.
Λέγων τι παρὰ ταῦτα μάτην ἐρεῖς.
ε. Εἰ αὕτη ἡ πόλις ληφθήσεται, ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.
Ταύτης τῆς πόλεως ληφθησομένης ἔχεται καὶ ἡ πᾶσα Σικελία.
Για το εκπαιδευτικό υλικό καθώς και τα εκπαιδευτικά video, στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθητές μας μπορείτε να επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχει το Φιλολογικό Φροντιστήριο.
Ο Iean Baudrillard ήταν μια εξέχουσα φυσιογνωμία στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών και της Φιλοσοφίας γενικότερα. Πολλές φορές τον εντάσσουμε στη χορεία διανοητών, όπως ο Lacan, ο Lyotard, o Fouceault, o Derrida, ακόμα και ο Deleuze.
Με λίγα λόγια και σε πρώτο επίπεδο, το έργο του συνδέεται με τον μεταδομισμό. Στην πραγματικότητα όμως ο Baudrillard είναι ένας στοχαστής πολύ πρωτότυπος και κάθε προσπάθεια κατηγοριοποίησης του έργου του αδικεί την ιδιαιτερότητά του. Πολυγραφότατος, αυτό που τον διακρίνει εκτός των άλλων είναι η οξυδερκής ανάλυση και κριτική της σύγχρονης κοινωνίας και σκέψης.
Στη συνέχεια παραθέτουμε το κείμενό του με τίτλο ” Η κούραση”, όπως δημοσιεύτηκε στη σελίδα: respublica.
Υπάρχει στο εξής ένα παγκόσμιο πρόβλημα της κούρασης, όπως υπάρχει ένα παγκόσμιο πρόβλημα της πείνας. Παραδόξως, η ύπαρξη του ενός αποκλείει το άλλο: η ενδημική, ανεξέλεγκτη κούραση είναι, μαζί με την ανεξέλεγκτη βία […], χαρακτηριστικό των πλούσιων κοινωνιών, και απορρέει μεταξύ άλλων από το ξεπέρασμα της πείνας και της ενδημικής ένδειας, που παραμένει το μείζον πρόβλημα των προβιομηχανικών κοινωνιών. Η κούραση, ως συλλογικό σύνδρομο των μετα-βιομηχανικών κοινωνιών, επιστρέφει έτσι στο πεδίο των βαθιών ανωμαλιών, των «δυσλειτουργιών» της ευημερίας. Χαρακτηρίστηκε «καινούριο δεινό του αιώνα» και πρέπει να αναλυθεί σε συνδυασμό με τα άλλα φαινόμενα ανομίας, που η αναζωπύρωσή τους σημαδεύει την εποχή μας, ενώ όλα θα έπρεπε να συντελούν στην κατάργησή τους.
Όπως η καινούρια βία είναι «χωρίς αντικείμενο», έτσι και αυτή η κούραση είναι «χωρίς αιτία». Δεν έχει καμία σχέση με την μυική και ενεργειακή κούραση. Δεν προέρχεται από σωματικό ξόδεμα. Μιλούνε βέβαια αυθόρμητα για «νευρικό ξόδεμα», για «κατάθλιψη» και για ψυχοσωματική μεταστροφή. Αυτού του τύπου η εξήγηση αποτελεί τώρα μέρος της μαζικής κουλτούρας: υπάρχει σε όλες τις εφημερίδες (και σε όλα τα συνέδρια). Ο καθένας μπορεί να οχυρωθεί πίσω της σαν πίσω από μια καινούρια προδηλότητα, με την κατηφή χαρά ότι τον πρόδωσαν τα νεύρα του. Βέβαια, αυτή η κούραση σημαίνει τουλάχιστον ένα πράγμα (ίδια λειτουργία αποκαλυπτική όπως η βία και η μη βία): ότι αυτή η κοινωνία που προβάλλεται και βλέπει τον εαυτό της πάντα σε συνεχή πρόοδο προς την κατάργηση της προσπάθειας, τη λύση των εντάσεων, προς μεγαλύτερη ευκολία και αυτοματισμό, είναι στην πραγματικότητα μια κοινωνία του stress, της έντασης, του doping, στην οποία ο συνολικός ισολογισμός ικανοποίησης δίνει ένα ολοένα μεγαλύτερο έλλειμμα, στην οποία η ατομική και συλλογική ισορροπία καταστρέφεται ολοένα περισσότερο όσο πολλαπλασιάζονται οι τεχνικές προϋποθέσεις της πραγματοποίησής της.
Οι ήρωες της κατανάλωσης είναι κουρασμένοι. Μπορούμε να προβάλλουμε διάφορες ερμηνείες στο ψυχο-κοινωνιολογικό επίπεδο. Αντί να εξισώνει τις ευκαιρίες και να ειρηνεύει τον κοινωνικό (οικονομικό, κύρους) ανταγωνισμό, η καταναλωτική διαδικασία κάνει πιο βίαιο, πιο οξύ τον ανταγωνισμό σε όλες του τις μορφές. Με την κατανάλωση, είμαστε επιτέλους μόνο μέσα σε μια κοινωνία γενικευμένου,ολοκληρωτικούανταγωνισμού, που παίζει σε όλα τα επίπεδα, οικονομικό, γνώση, πόθο, σώμα, σημεία και ενορμήσεις, και όλα τα πράγματα στο εξήςπαράγονταιως ανταλλακτική αξία σε μιαν ακατάπαυστη διαδικασία διαφοροποίησης και υπερ-διαφοροποίησης.
Μαζί με τον Chobart de Lawe, μπορούμε να δεχτούμε και ότι, αντί να συνταιριάζει, όπως προσποιείται πως κάνει, «τις βλέψεις, τις ανάγκες και τις ικανοποιήσεις», η κοινωνία αυτή δημιουργεί ολοένα μεγαλύτερες διαστρεβλώσεις, στα άτομα καθώς και στις κοινωνικές κατηγορίες, που διαφωνούν με την επιταγή του ανταγωνισμού και της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, και συγχρόνως με την στο εξής σφόδρα εσωτερικευμένη επιταγή να μεγιστοποιήσουν τις απολαύσεις. Με τόσους αντίθετους καταναγκασμούς, το άτομο διαλύεται. Η κοινωνική διαστρέβλωση των ανισοτήτων προστίθεται στην εσωτερική διαστρέβλωση ανάμεσα σε ανάγκες και βλέψεις, για να κάνει αυτήν την κοινωνία μια κοινωνία ολοένα περισσότερο ασυμφιλίωτη, αποσυντεθειμένη, σε κατάσταση «δυσφορίας». Η κούραση (ή «ασθένεια») θα ερμηνευτεί τότε σαν απάντηση, με μορφή παθητικής άρνησης, του σύγχρονου ανθρώπου σ’ αυτές τις συνθήκες ύπαρξης. Αλλά θα πρέπει να καταλάβουμε καλά ότι αυτή η «παθητική άρνηση» είναι στην πραγματικότηταλανθάνουσα βία, και ως τέτοια, είναι μια μόνον από τις εφικτές απαντήσεις, που οι άλλες μορφές της είναι της ανοιχτής βίας. Και εδώ πάλι, πρέπει να ανασυστήσουμε την αρχή της αμφισημαντότητας. Κούραση, κατάθλιψη, νεύρωση μπορούν πάντα να μετατραπούν σε ανοιχτή βία, και αντιστρόφως. Η κούραση του πολίτη της μετα-βιομηχανικής κοινωνίας δεν απέχει πολύ από την καλυμμένη απεργία, το φρενάρισμα, το «slowing down» των εργατών στα εργοστάσια, ούτε από την «ανία» του σχολείου. Όλα αυτά είναι μορφές παθητικής αντίστασης, «εσωστρεφούς» με την έννοια που μιλούμε για «εσωστρεφές νύχι», που αναπτύσσεται μέσα στην σάρκα, προς το εσωτερικό.
Πράγματι, θα πρέπει να αντιστρέψουμε όλους τους όρους της αυθόρμητης όρασης: η κούραση δεν είναι η παθητικότητα ως αντίθεση στην εξωτερική κοινωνική υπερκινητικότητα· είναι, απεναντίας,η μοναδική μορφή δραστηριότηταςπου μπορεί να εναντιωθεί, σε ορισμένες συνθήκες, στον καταναγκασμό της γενικής παθητικότητας που είναι ο καταναγκασμός των παρουσών κοινωνικών σχέσεων. Ο κουρασμένος μαθητής είναι εκείνος που υφίσταται παθητικά τον λόγο του καθηγητή. Ο κουρασμένος εργάτης, ο κουρασμένος γραφειοκράτης είναι εκείνοι που από τη δουλειά τους έχει αφαιρεθεί κάθε υπευθυνότητα. Η πολιτική «αδιαφορία», αυτή η κατατονία του σύγχρονου πολίτη, είναι η αδιαφορία του ανθρώπου που δεν λαμβάνει καμία απόφαση και διατηρεί μόνο την κοροϊδία του καθολικού δικαιώματος ψήφου. Και η αλήθεια είναι ότι αυτό συμβαίνει σήμερα με την σωματική και ψυχική μονοτονία της δουλειάς στον ιμάντα μεταφοράς και στο γραφείο, με την μυική, αγγειακή, φυσιολογική καταληψία των επιβεβλημένων όρθιων ή καθιστών στάσεων, των στερεότυπων κινήσεων, όλης της χρόνιας αδράνειας και υποαπασχόλησης του σώματος στις κοινωνίες μας. Αλλά δεν είναι αυτό η ουσία, γι’ αυτό και ποτέ δεν θα γιατρέψουν την «παθολογική» κούραση με την άθληση και την μυική άσκηση, όπως λένε οι απλοϊκοί ειδήμονες (ούτε με τα ηρεμιστικά ή τα διεγερτικά). Γιατί η κούραση είναι μια καλυμμένη αμφισβήτηση, που στρέφεται εναντίον του εαυτού της και «εσωστρέφεται» στο σώμα της επειδή, σε ορισμένες συνθήκες, είναι το μοναδικό πράγμα που μπορεί να κάνει το στερημένο άτομο. Όπως οι Μαύροι που εξεγείρονται στις πόλεις της Αμερικής ξεκινούν καίγοντας τις δικές τους συνοικίες.Η αληθινή παθητικότητα υπάρχει στη χαρούμενη συμμόρφωση στο σύστημα, στο «δυναμικό» στέλεχος, με το ζωηρό μάτι και τους φαρδιούς ώμους, που είναι τέλεια προσαρμοσμένο στην συνεχή του δραστηριότητα. Η κούραση είναι μια δραστηριότητα, μια λανθάνουσα, ενδημική, χωρίς αυτοσυνειδησία εξέγερση. Έτσι διασαφηνίζεται η λειτουργία της: το «slowing down» σε όλες του τις μορφές είναι (όπως η νεύρωση) η μοναδική διέξοδος για ν’ αποφύγουμε την πλήρη και γνήσια «break down». Και επειδή ακριβώς είναι μια (λανθάνουσα) δραστηριότητα μπορεί ξαφνικά να μετατραπεί σε ανοιχτή εξέγερση, όπως έδειξαν παντού τα γεγονότα του Μάη [του 1968]. Η αυθόρμητη, ολική μόλυνση, η «έκρηξη» του κινήματος του Μάη γίνεται κατανοητή μόνο με την ακόλουθη υπόθεση: αυτό που εκλαμβάναμε για ατονία, για απόλυτη αδράνεια, για γενικευμένη παθητικότητα ήταν στην πραγματικότητα ένα δυναμικό δυνάμεωνενεργώνως και μες στην παραίτησή τους, στην κούρασή τους, στην αμπωτίδα τους και άρα αμέσως διαθέσιμων δυνάμεων. Δεν έγινε θαύμα. Και η αμπωτίδα από τον Μάη και μετά δεν είναι, ούτε αυτή, μια ανεξήγητη «αντιστροφή» της διαδικασίας, είναι η μεταστροφή μιας μορφής ανοιχτής εξέγερσης σ’ έναν τρόπο λανθάνουσας αμφισβήτησης (και άλλωστε ο όρος «αμφισβήτηση» θα ίσχυε αυστηρά μόνο για τούτη την τελευταία μορφή: ορίζει τις πολλαπλές μορφές άρνησης που στιγμιαία διακόπτονται από μια πρακτική ριζικής αλλαγής).
Οπότε, για να συλλάβουμε το νόημα της κούρασης πρέπει, πέρα από τις ψυχο-κοινωνιολογικές ερμηνείες, να την ξανατοποθετήσουμε μέσα στη γενική δομή των καταθλιπτικών καταστάσεων. Αϋπνίες, ημικρανίες, κεφαλαλγίες, παθολογική βουλιμία ή ανορεξία, ατονία ή καταναγκαστική υπερδραστηριότητα: τυπικά διαφορετικά ή αντίθετα, τα συμπτώματα αυτά μπορούν στην πραγματικότητα να εναλλαγούν, να αντικαταστήσουν τα μεν τα δε –καθώς η σωματική «μεταστροφή» συνοδεύεται πάντα, και φτάνει μάλιστα να ορίζεται από την δυνητική «μετατρεψιμότητα» όλων των συμπτωμάτων. Ε λοιπόν –κι αυτό ακριβώς είναι το κεφαλαιώδες– αυτή η λογική της κατάθλιψης (δηλαδή, το ότι τα συμπτώματα «περιφέρονται», καθώς πια δεν συνδέονται με οργανικές βλάβες ή με πραγματικές δυσλειτουργίες) απηχεί τη λογική της κατανάλωσης (δηλαδή, το ότι, καθώς πια δεν συνδέονται με την αντικειμενική λειτουργία των αντικειμένων, ανάγκες και ικανοποιήσεις διαδέχονται άλληλες, παραπέμπουν οι μεν στις δε, αντικαθιστούν οι μεν τις δε σε συνάρτηση με μια θεμελιώδη ανικανοποίηση). Ο ίδιος ασύλληπτος, απεριόριστος χαρακτήρας, η ίδια συστηματική μετατρεψιμότητα διέπει την πλημμυρίδα των αναγκών και την «ρευστότητα» των συμπτωμάτων κατάθλιψης. Θα επανέλθουμε εδώ στην αρχή της αμφισημαντότητας, […], για να συνοψίσουμε την ολική, δομική εμπλοκή του συστήματος της κατανάλωσης και του συστήματος της σωματοποίησης (που μόνο μια πτυχή του αποτελεί η κούραση). Όλες οι διαδικασίες των κοινωνιών μας πηγαίνουν προς την κατεύθυνση μιας αποδόμησης, μιας διάλυσης της αμφισημαντότητας του πόθου. Καθώς ολοκληρώνεται στην ηδονή και στη συμβολική λειτουργία, η αμφισημαντότητα αυτή ξεφορτώνεται, αλλά με την ίδια λογική στις δυο έννοιες: όλη η θετικότητα του πόθου περνά μέσα στην αλυσίδα των αναγκών και των ικανοποιήσεων, όπου μεταβάλλεται σύμφωνα με έναν κατευθυνόμενο στόχο –όλη η αρνητικότητα του πόθου περνά στην ανεξέλεγκτη σωματοποίηση ή στην acting out της βίας. Έτσι φωτίζεται η βαθιά ενότητα όλης της διαδικασίας: καμία άλλη υπόθεση δεν μπορεί να εξηγήσει την πολλαπλότητα ξεκάρφωτων φαινομένων (αφθονία, βία, ευφορία, κατάθλιψη) που χαρακτηρίζουν όλα μαζί την «καταναλωτική κοινωνία» και που τα νιώθουμε πως όλα αναγκαστικά συνδέονται, αλλά που η λογική τους μένει ανεξήγητη στην οπτική μιας κλασικής ανθρωπολογίας.
Θα έπρεπε –αλλά δεν είναι εδώ το κατάλληλο μέρος– να προχωρήσουμε ακόμα περισσότερο την ανάλυση:
1.Της κατανάλωσης ως συνολικής διαδικασίας «μετατροπής», δηλαδή «συμβολικής» μεταβίβασης μιας έλλειψης σε μιαν ολόκληρη αλυσίδα σημαινόντων/αντικειμένων, που επενδύονται διαδοχικά ως επιμέρους αντικείμενα.
2.Να γενικεύσουμε τη θεωρία του επιμέρους αντικειμένου στις διαδικασίες σωματοποίησης –κι εδώ συμβολική μετατόπιση και επένδυση– πάνω στη βάση μιας θεωρίας του σώματος και της θέσης που αυτό κατέχει ως αντικείμενο στο σύστημα της νεοτερικότητας. Έχουμε δει ότι αυτή η θεωρία του σώματος είναι ουσιώδης για τη θεωρία της κατανάλωσης –αφού το σώμα είναι μια συνόψιση όλων αυτών των αμφισήμαντων διαδικασιών: επενδύεται ναρκισσιστικά ως αντικείμενο εξερωτισμένης μέριμνας και συγχρόνως επενδύεται «σωματικά» ως αντικείμενο ανησυχίας και επιθετικότητας.
«Είναι εντελώς κλασικό, σχολιάζει ένας ψυχο-σωματολόγος: βρίσκετε καταφύγιο στην κεφαλαλγία σας. Θα μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο: λόγου χάρη μια κολίτιδα, αϋπνίες, διάφορα εξανθήματα ή εκζέματα, σεξουαλικές διαταραχές, βουλιμία, διαταραχές αναπνευστικές, πεπτικές, καρδιοαγγειακές…ή απλούστατα και το πιο συχνό: μια ακαταμάχητη κούραση».
Η κατάθλιψη ξεπροβάλλει, και έχει σημασία αυτό, εκεί που παύουν οι εργασιακοί καταναγκασμοί και αρχίζει (θα έπρεπε να αρχίζει) ο χρόνος της ικανοποίησης (ημικρανίες των γενικών διευθυντών από την Παρασκευή το βράδυ μέχρι τη Δευτέρα το πρωί, αυτοκτονίες ή γρήγορος θάνατος «συνταξιούχων» κτλ.). Είναι διαβοήτο και ότι ο «χρόνος της σχόλης» βλέπει να αναπτύσσεται, πίσω από την θεσμική, τελετουργική σήμερα ζήτηση ελεύθερου χρόνου, μια αύξουσα ζήτηση για εργασία, για δραστηριότητα, μια καταναγκαστική ανάγκη να «κάνουμε», να «πράξουμε», πράγμα που έκαμε τους ευσεβείς ηθικολόγους μας να δουν σ’ αυτό μιαν απόδειξη ότι η εργασία είναι μια «φυσική τάση» του ανθρώπου. Πρέπει μάλλον να πιστέψουμε ότι σ’ αυτήν την μη οικονομική ζήτηση για εργασία εκφράζεται όλη η επιθετικότητα που μένει ανικανοποίητη στην ικανοποίηση και τη σχόλη. Αλλά δεν θα μπορούσε να λυθεί μ’ αυτό, αφού, καθώς έρχεται από το βάθος της αμφισημαντότητας του πόθου, αναδιατυπώνεται μ’ αυτό σε απαίτηση, σε «ανάγκη» για εργασία, και συνεπώς επανολοκληρώνει τον κύκλο των αναγκών, που ως γνωστόν είναι αδιέξοδος για τον πόθο.
Όπως η βία μπορεί να γίνει οικιακής χρήσεως, για να εξυμνήσει την ασφάλεια, έτσι και η κούραση καθώς και η νεύρωση μπορούν να ξαναγίνουν πολιτισμικό γνώρισμα διάκρισης. Κινητοποιείται τότε όλο το τελετουργικό της κούρασης και της ικανοποίησης, κατά προτίμηση στους καλλιεργημένους και τους προνομιούχους (μα η διάχυση αυτού του πολιτισμικού «άλλοθι» γίνεται πολύ γρήγορα). Στο στάδιο αυτό, η κούραση δεν είναι πια καθόλου ανομική, και τίποτε από τα όσα έχουμε πει δεν ισχύει γι’ αυτήν την «υποχρεωτική» κούραση: είναι κούραση «καταναλωνόμενη» και επιστρέφει στο κοινωνικό τελετουργικό ανταλλαγής ή standing.
* Μπωντρυγιάρ Ζαν, «Η κούραση»,Η καταναλωτική κοινωνία: οι μύθοι της, οι δομές της,Θεσσαλονίκη, Νησίδες, 2005[2000], σσ. 225-230
Οι στοχαστές που θεμελίωσαν την επιστήμη της κοινωνιολογίας μας έδωσαν και κάποια εργαλεία με τα οποία επιχείρησαν να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν τα σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα. Ένα από αυτά είναι και ο ιδεότυπος ή ιδεατός τύπος, ένα εργαλείο που κατασκεύασε ο Max Weber, ο σπουδαίος Γερμανός κοινωνιολόγος που εκτός των άλλων μας έδωσε τη θαυμάσια μελέτη του για τη σχέση του Προτενταστισμού με την καπιταλιστική κοινωνία.
Ο τρόπος που κατέληξε στην κατασκευή του ήταν μέσα από τη μελέτη που έκανε σε πραγματικές κοινωνικές δομές είτε αυτές ήταν εργοστάσια είτε υπηρεσίες, συνήθως κρατικές. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αποκρυσταλλώθηκαν τα κοινά χαρακτηριστικά που συνέλεξε. Στη συνέχεια, οδηγήθηκε σε μια αφηρημένη περιγραφή, η οποία τόνιζε τα κοινά και πιο ουσιαστικά χαρακτηριστικά τους.
Άρα, ο ιδεότυπος ως μεθοδολογικό εργαλείο προκύπτει μέσα από την αφαιρετική διαδικασία, η οποία τονίζει τα χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλες τις συγκεκριμένες κοινωνικές δομές.
Ένα παράδειγμα θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα το τι είναι ο ιδεότυπος. Ο Weber μελέτησε, όπως είπαμε πολλά εργοστάσια αλλά και υπηρεσίες. Τα κοινά χαρακτηριστικά που διαπίστωσε ότι υπάρχουν σε όλα όσα μελέτησε ήταν:
Αυτά λοιπόν τα κοινά χαρακτηριστικά, θεωρώντας ότι λειτουργούν σωστά και στον υψηλότερο βαθμό εξορθολογισμού συγκροτούν τον ιδεατό τύπο της γραφειοκρατίας. Ως εργαλείο έρευνας είναι σε πρώτο επίπεδο εξαιρετικά χρήσιμο, καθώς ο ερευνητής γνωρίζει ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει μια δομή για να χαρακτηριστεί για παράδειγμα γραφειοκρατική. Μάλιστα, μπορούμε να κάνουμε μια μεταφορά θεωρώντας τα ως εκμαγεία. Όσο πιο κοντά μια δομή βρίσκεται στον ιδεατό τύπο, στο εκμαγείο, τόσο πιο εξορθολογισμένη και λειτουργική είναι.
Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι ο όρος “γραφειοκρατία” δεν χρησιμοποιείται με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα, αλλά με την έννοια μιας διαδικασίας που αντανακλά τον εξορθολογισμό – βασικότατη έννοια στο έργο του Weber – στον οποίο έχουν φτάσει οι βιομηχανικές κοινωνίες.
Ένα από τα ζητήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο μελετητής του Πλατωνικού έργου είναι και η σχέση του φιλοσόφου με τον γραπτό λόγο. Συγκεκριμένα, αναφύεται εύλογο το ερώτημα πώς είναι δυνατόν ο Πλάτων να είναι τόσο πολυγραφότατος από τη μια και από την άλλη μέσα στους ίδιους τους διαλόγους να αποδοκιμάζει τον γραπτό λόγο. Ο μύθος της γραφής, όπως τον συναντάμε στον διάλογο “Φαίδρος”, ίσως μας δώσει κάποιες ενδείξεις για το ποια ήταν η πραγματική άποψη του Πλάτωνα για το ζήτημα.
Παραθέτουμε το κείμενο. Η μετάφραση είναι του κυρίου Κάλφα. Ο σχολιασμός επίσης βασίζεται σε πολλά σημεία στις εξαιρετικές του παραδόσεις.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Άκουσα μια ιστορία για έναν από τους παλιούς αιγυπτιακούς θεούς στην περιοχή της Ναύκρατης της Αιγύπτου. Πρόκειται γι’ αυτόν τον θεό που έχει ως ιερό πουλί την Ίβι και ο ίδιος ονομάζεται Θευθ. Είναι αυτός που πρώτος ανακάλυψε τον αριθμό και τους υπολογισμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, ακόμη και τους πεσσούς και τους κύβους, και πάνω απ’ όλα τη γραφή. Βασιλιάς τότε όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, και έδρα του είχε τη μεγάλη πόλη της Άνω Αιγύπτου που οι Έλληνες την αποκαλούν
Αιγυπτιακές Θήβες – τον Θαμού οι Έλληνες τον ονομάζουν Άμμωνα. Σ’ αυτόν λοιπόν ήρθε ο Θευθ, του επέδειξε τις τέχνες του και του είπε ότι θα έπρεπε να διαδοθούν σε όλους τους άλλους Αιγυπτίους. Ο βασιλιάς τότε τον ρώτησε ποια είναι η ωφέλεια της καθεμιάς, και καθώς εκείνος του εξηγούσε, άλλες από τις εξηγήσεις τις επαινούσε και άλλες τις κατέκρινε ανάλογα με ό,τι του φαινόταν σωστό ή λάθος. Λένε [ότι] πολλά καλά και πολλά κακά για
την καθεμιά τέχνη ειπώθηκαν – θα ήταν υπερβολικό να τα διηγηθούμε τώρα όλα. Κάποια στιγμή όμως έφτασαν και στη γραφή. «Αυτή η μάθηση, βασιλιά μου», είπε ο Θευθ, «θα κάνει τους Αιγύπτιους σοφότερους και θα αυξήσει τη μνήμη τους· γιατί βρέθηκε το φάρμακο της μνήμης και της σοφίας». Και ο Θαμούς του απάντησε: «Πολύτεχνε Θευθ, άλλος έχει την ικανότητα να γεννά τις τέχνες και άλλος να κρίνει αν οι τέχνες αυτές θα βλάψουν ή θα
ωφελήσουν όσους τις χρησιμοποιούν. Εσύ λοιπόν τώρα σαν πατέρας που είσαι της γραφής έδειξες εύνοια σ’ αυτήν και της προσέδωσες τις αντίθετες από τις πραγματικές της δυνατότητες. Γιατί η γραφή θα φέρει λήθη στις ψυχές όσων τη μάθουν, μια και αυτοί σίγουρα θα παραμελήσουν τη μνήμη τους· δείχνοντας εμπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν στη θύμισή τους κάτι όχι από μέσα τους, από τον ίδιο τον εαυτό τους, αλλά από κάποια ξένα εξωτερικά σημάδια. Αυτό που ανακάλυψες δεν είναι το φάρμακο της μνήμης
αλλά της υπόμνησης. Στους μαθητές σου δεν φέρνεις την αληθινή σοφία αλλά μόνο την επίφαση της σοφίας. Τους κάνεις να ακούν απλώς πολλά, χωρίς να τους διδάσκεις, και τελικά νομίζουν ότι γνωρίζουν και πολλά, ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουν τίποτε· γίνονται μάλιστα φορτικοί σε κάθε συντροφιά αφού παριστάνουν τους σοφούς, χωρίς να είναι».
Ο μύθος ολοκληρώθηκε. Στη συνέχεια, ο Σωκράτης οδηγείται σε μια πρώτη ερμηνεία των όσων ειπώθηκαν.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός λοιπόν που πιστεύει ότι θα αφήσει πίσω του κάποια τέχνη σε γραπτήμορφή [Μιλάμε για το σήμερα πια, το σήμερα του Πλάτωνα και του Σωκράτη, και όχι της Αιγύπτου.] όπως και ο αποδέκτης που θεωρεί ότι από τα γραπτά κείμενα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, χαρακτηρίζονται από μεγάλη αφέλεια, αγνοούν πραγματικά αυτό που μάντεψε ο Άμμων, όταν θεωρούν ότι οι γραμμένοι λόγοι μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπομνήσουν απλώς τον γνώστη το θέμα για το οποίο έχουν γραφεί.
ΦΑΙΔΡΟΣ. Πολύ σωστά. [Απαντά ο Φαίδρος].
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Γιατί αυτό το κακό έχει η γραφή, Φαίδρε, και αληθινά μοιάζει με τη ζωγραφική. Τα γεννήματα της ζωγραφικής στέκονται μπροστά μας σαν να ’ναι ζωντανά. Αν όμως τα ρωτήσεις κάτι, σιωπούν μεγαλοπρεπώς. Το ίδιο κάνουν και οι γραμμένοι λόγοι· σου δίνουν την εντύπωση ότι σκέφτονται και σου μιλούν, αν όμως ρωτήσεις κάτι από αυτά που σου λένε, θέλοντας να το καταλάβεις, δηλώνουν ένα μόνο πράγμα, το ίδιο πάντοτε. Άπαξ και
γραφεί ο κάθε λόγος, σέρνεται από δω και από κει και φτάνει αδιακρίτως τόσο στα χέρια αυτών που τον καταλαβαίνουν όσο και στους εντελώς άσχετους, αφού ο ίδιος δεν ξέρει να πει σε ποιους πρέπει να πάει και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα τον κατηγορούν, πάντοτε χρειάζεται τη βοήθεια του πατέρα του, γιατί ο ίδιος ούτε
μπορεί να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.
ΦΑΙΔΡΟΣ. Και πάλι έχεις απόλυτο δίκιο.
Η θέση του Σωκράτη μοιάζει να είναι ξεκάθαρη: Ο γραπτός λόγος παρουσιάζει κάποια μειονεκτήματα τα οποία δεν μπορούμε να εξαλείψουμε, καθώς χαρακτηρίζουν την ίδια του τη φύση. Καταρχάς, ο γραπτός λόγος δεν επιδέχεται αλλαγής. Από τη στιγμή που θα γραφεί, παραμένει στην ίδια μορφή για πάντα. Δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι μπορεί να διαβαστεί, να πέσει σε μη επαρκή και καλοπροαίρετο αναγνώστη. Το τρίτο εγγενές μειονέκτημα είναι ότι ο γραπτός λόγος δεν κάνει διάλογο, δεν συνομιλεί.
Στο σημείο αυτό να τονίσουμε βέβαια ότι η σύγχρονη κειμενική θεωρία δεν δέχεται αυτή την άποψη. Σήμερα θεωρούμε πως ο κάθε αναγνώστης διαλέγεται με το κείμενο. Ποτέ το κείμενο δεν είναι το ίδιο, ακόμα και όταν αναφερόμαστε στο ίδιο άτομο, το οποίο το ξαναδιαβάζει.
Μέχρι αυτό το σημείο καταλαβαίνουμε ότι τα όσα λέει ο Σωκράτης ταιριάζουν απόλυτα και με όσα έπραξε ο ίδιος. Δεν έγραψε ποτέ τίποτα. Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που διαβάζουμε είναι η γραφή του Πλάτωνα, ο οποίος στη συνέχεια της συζήτησης θα μας δώσει μια ερμηνεία για τον λόγο που κάποιος – άρα και ο ίδιος – μπορεί να χρησιμοποιήσει τον γραπτό λόγο ως έναν βοηθό στην πραγματική άσκηση της φιλοσοφίας, που είναι φυσικά η διαλεκτική.
Συνεχίζουμε, λοιπόν με τη συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Φαίδρο.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Σκέψου όμως. Μπορείς να διακρίνεις κάποιο άλλο είδος λόγου συγγενή με τον προηγούμενο, αλλά αυθεντικό; Καταλαβαίνεις με ποιον τρόπο γεννιέται και πόσο καλύτερος και πιο αποτελεσματικός αυτός ο λόγος είναι;
ΦΑΙΔΡΟΣ. Ποιος είναι αυτός ο λόγος και πώς λες ότι δημιουργείται;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός ο λόγος που γράφεται με πραγματική γνώση στην ψυχή όποιου μαθαίνει. Αυτός που έχει τη δύναμη να υπερασπίσει τον εαυτό του· που γνωρίζει σε ποιους πρέπει να μιλά και σε ποιους πρέπει να σωπαίνει.
ΦΑΙΔΡΟΣ. Εννοείς βέβαια τον ζωντανό και έμψυχο λόγο του γνώστη. Και το σωστό θα ήταν να λέμε ότι ο γραπτός λόγος δεν είναι παρά είδωλο αυτού του λόγου.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ακριβώς έτσι. Πες μου όμως κι αυτό. Τι λες ότι θα έκανε ο συνετός γεωργός; Όσους σπόρους φροντίζει και θα ήθελε να του δώσουν καρπό, θα τους έσπερνε στα σοβαρά το καλοκαίρι στους κήπους του Άδωνη και θα χαιρόταν να τους βλέπει να βλαστάνουν ωραία μέσα σε οκτώ μέρες ή μήπως, όταν θα έκανε κάτι τέτοιο, θα το έκανε μόνο για παιχνίδι και για γιορτή; Όταν όμως θα είχε σοβαρό στόχο, δεν θα έκανε χρήση
της γεωργικής τέχνης και δεν θα έσπερνε στο κατάλληλο έδαφος ελπίζοντας ότι η σπορά θα ολοκληρωνόταν τον όγδοο μήνα;
ΦΑΙΔΡΟΣ. Έτσι είναι, Σωκράτη, άλλα πράγματα τα κάνει με σοβαρότητα και άλλα τα κάνει με άλλον τρόπο, όπως το λες.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Τι θα πούμε τώρα όμως, ότι αυτός που γνωρίζει τα δίκαια, τα ωραία και τα καλά έχει λιγότερο μυαλό από τον γεωργό για την καλλιέργεια και των δικών του σπόρων;
ΦΑΙΔΡΟΣ. Όχι βέβαια.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Δεν θα σκεφτεί λοιπόν σοβαρά να «γράψει με μελάνι στο νερό» αρχίζοντας να σπέρνει με την πένα του λέξεις που δεν έχουν τη δύναμη
ούτε να υπερασπίσουν με λόγια τον εαυτό τους ούτε να διδάξουν σωστά την αλήθεια.
ΦΑΙΔΡΟΣ. Μάλλον όχι. Έτσι φαίνεται.
Οι κήποι του Άδωνη ήταν κάποιες γλάστρες στις οποίες τοποθετούσαν χώμα ενισχυμένο με κάποιο λίπασμα, που είχε την ιδιότητα να κάνει τα φυτά να ανθίζουν πολύ γρήγορα μέσα σε ελάχιστες μέρες, αλλά και να μαραίνονται σχεδόν αμέσως. Ήταν μια μορφή παιχνιδιού που εξυμνούσε με τον τρόπο της την ομορφιά του εφήμερου, κάτι που σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να είναι η φιλοσοφία που αναζητά τη μια και μοναδική αλήθεια κατά τον φιλόσοφό μας.
Ο φιλόσοφος λοιπόν τους δικούς του σπόρους θα τους σπείρει στο κατάλληλο έδαφος και με τον σωστό τρόπο (διαλεκτική). Θα είναι υπομονετικός, ώστε ο καρπός που θα παραχθεί να μην είναι εφήμερος.
Ας παρακολουθήσουμε τη συνέχεια του διαλόγου:
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Όχι βέβαια. Τους κήπους της γραφής θα τους σπείρει μάλλον για να διασκεδάσει και όταν γράφει, θα γράψει συλλέγοντας υπομνήματα για τον εαυτό του –καθώς η λήθη έρχεται με τα γηρατειά– και για όποιον άλλο
ακολουθήσει τα ίδια ίχνη. Και θα χαρεί όταν θα δει τους κήπους του να ανθίζουν απαλά. Τον καιρό που οι άλλοι ρίχνονται σε άλλα παιχνίδια, και ποτίζουν τον εαυτό τους στα συμπόσια και σε άλλες παρόμοιες συναναστροφές, τότε εκείνος, όπως φαίνεται, θα προτιμήσει να περάσει τη ζωή του με τα παιχνίδια που μόλις περιέγραψε.
Άρα, αν και η γραφή είναι υποδεέστερη του προφορικού λόγου έχει μια θέση στο οπλοστάσιο του φιλοσόφου, ως φάρμακο για τα γηρατειά, ως μια ενασχόληση πιο ευγενής από το χάσιμο του χρόνου σε συμπόσια και ανώφελες διασκεδάσεις. Μοιάζει να λέει ο Σωκράτης ότι είναι χρήσιμο να κρατάς σημειώσεις για όσα ουσιώδη έχουν εξαχθεί με τη διαλεκτική. Αυτό θα σου δίνει τη δυνατότητα να ανατρέχεις καθώς θα εξασκείς την ουσιαστική φιλοσοφία που βασίζεται στην προφορικότητα. Χρησιμοποιώντας μια Αριστοτελική διατύπωση θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια τέχνη υπηρετική.
Ακολουθούμε τη συνομιλία:
ΦΑΙΔΡΟΣ. Ένα πανέμορφο παιχνίδι βάζεις δίπλα σε ένα τιποτένιο.
Έχουμε δύο παιχνίδια δηλαδή, το ένα είναι καλό και το άλλο τιποτένιο. Πόσο ωραιότερο είναι να μπορεί κανείς να διασκεδάζει με γραπτούς λόγους
φτιάχνοντας μύθους για τη δικαιοσύνη και για τα άλλα θέματα που εσύ συζητάς.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Έτσι είναι [το συμπέρασμα του Σωκράτη] αγαπητέ μου Φαίδρε. Πιστεύω όμως ότι πολύ ωραιότερη είναι η σοβαρή ενασχόληση με αυτά τα θέματα, όταν κάποιος χρησιμοποιεί τη διαλεκτική τέχνη και αφού βρει την κατάλληλη ψυχή φυτεύει και σπέρνει μέσα του λόγους με αληθινή γνώση· [γνώση πρέπει να έχεις για να διδάξεις] λόγους ικανούς να υπερασπίσουν τον εαυτό τους και αυτόν που τους φύτεψε· λόγους όχι άκαρπους αλλά γόνιμους, απ’ όπου αναφύονται και νέοι λόγοι σε άλλες ψυχές, και έτσι διατηρούν πάντοτε μέσα τους αθάνατο το σπέρμα και φέρνουν στον κάτοχό τους την ευδαιμονία – όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό στον άνθρωπο.
.
Στο τελευταίο απόσπασμα ο Σωκράτης μας δίνει ανάγλυφα τη σκέψη του για τις τρεις προϋποθέσεις με τις οποίες πρέπει να ασκείται η φιλοσοφία. Καταρχάς, η φιλοσοφία είναι προφορική. Η μέθοδος εξάσκησής της είναι η διαλεκτική. Το δεύτερο προαπαιτούμενο εκ μέρους του δασκάλου, του οδηγού σ’αυτό το δρόμο είναι να είναι πραγματικός γνώστης. Και τρίτη προϋπόθεση είναι ο μαθητής να είναι ο κατάλληλος, όχι μόνο για να κατανοήσει ο ίδιος αλλά και για να σπείρει ο ίδιος με τη σειρά του στις κατάλληλες ψυχές.
Σε όλη αυτή την πορεία, να που η γραφή ως υπόμνηση μπορεί να σταθεί αρωγός.