Οιδίπους επί Κολωνώ

Οιδίπους επί Κολωνώ

 

Ο Οιδίπους βρίσκεται πάντα στα άκρα. Ευεργέτης και μίασμα. Σωτήρας και καταστροφέας. Είναι ένοχος τελικά; Και αν ναι, ποια είναι η φύση της ενοχής του; Ο Σοφοκλής παρακολουθεί τον ήρωα στα ακραία σημεία της ζωής του και αφήνει όλα τα παραπάνω ερωτήματα αναπάντητα, αμφίσημα, κάνοντάς τον σύμβολο του ανθρώπου, ο οποίος την ώρα που περπατά σίγουρος για τη δύναμη του μυαλού του, δυνάμεις υπέρτερες υφαίνουν τη μοίρα του.

 

Η Χρονική Βαθμίδα

 

Οιδίπους επί Κολωνώ: Ο Κώστας Καζάκος στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

 

Ο Οιδίπους επί Κολωνώ είναι η τελευταία τραγωδία που έγραψε ο Σοφοκλής. Δεν πρόλαβε να τη διδάξει. Αυτό το έκανε ο εγγονός του, το 401 π.Χ., πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του. Η συγκεκριμένη τραγωδία είναι μια πραγματεία για τον θάνατο, προφανώς και για τον δικό του επικείμενο θάνατο. Ταυτόχρονα είναι και ένας έπαινος της Αττικής γης, στο τέλος ενός αιώνα κατά τη διάρκεια του οποίου η πόλη πέρασε από την απόλυτη δόξα στην ολοκληρωτική καταστροφή.

 

Όταν γράφεται η τραγωδία οι τριάκοντα έχουν φύγει, οι ημέρες της ακμής είναι ένα όχι και τόσο μακρινό παρελθόν. Οι Αθηναίοι μπορούν να πάρουν μια ανάσα, να ατενίσουν και να συμφιλιωθούν με τη ματαιότητα των πραγμάτων. Έστω παροδικά, έστω για λίγο.

 

Οι Μυθολογικοί Κύκλοι

 

Ο Θηβαϊκός κύκλος, όπως και ο Μυκηναϊκός είναι οι κατεξοχήν μυθολογικοί κύκλοι από τους οποίους αντλούν θέματα οι τραγικοί. Ο Αθηναϊκός μυθολογικός κύκλος χαρακτηρίζεται φτωχός. Περιστρέφεται γύρω από το πρόσωπο του Θησέα και την περιπέτειά του στην Κρήτη.

 

Ανθρώπινος Ψυχισμός: Οι σκοτεινές δυνάμεις

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι σκοτεινές δυνάμεις του ανθρώπινου ψυχισμού αποδίδονται στις μυθικές πόλεις της Θήβας και των Μυκηνών. Στην Αθήνα γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας από τους τραγικούς και κατά κάποιον τρόπο καθαγιάζονται από το αχνό φως του Ορθού Λόγου που κάπως τις ημερεύει. Μπορούμε να τις δούμε, να τις αναπαραστήσουμε κρατώντας απόσταση. Δεν αφομοιωνόμαστε απόλυτα, δε χανόμαστε μέσα σε αυτές.

 

Ένας ψυχοθεραπευτής θα έλεγε πως υπάρχει η δυνατότητα να συγκροτήσουμε μια Ιστορία για αυτό που διαφορετικά είναι ανήκουστο, τραυματικό.

 

Ο Σοφοκλής εμβαθύνει στον Θηβαϊκό κύκλο και γράφει τρεις τραγωδίες γύρω από αυτόν. Δύο με πρωταγωνιστή τον Οιδίποδα και μια με πρωταγωνίστρια την κόρη του Αντιγόνη, όπου και πάλι η σκιά του Οιδίποδα πέφτει βαριά. Ας δούμε το μύθο της οικογένειας του Οιδίποδα, των Λαβδακιδών.

 

Ο μύθος των Λαβδακιδών

 

 

Οι μυθικοί ιδρυτές της Θήβας βαρύνονται με ύβρη απέναντι στους Θεούς. Συγκεκριμένα: Ο Κάδμος, ιδρυτής της Θήβας, σκότωσε το ιερό φίδι του Άρη που φύλαγε την πηγή του θεού. Ο εγγονός του Λάβδακος καταδίωξε τη λατρεία του θεού Διονύσου και αμάρτησε κατά του θεού. Ο γιος του Λάιος απήγαγε τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο και ο Πέλοπας τον καταράστηκε να πεθάνει άτεκνος ή να σκοτωθεί από το παιδί του. Από εκεί ξεκινούν οι συμφορές του γένους των Λαβδακιδών, που για τρεις συνεχόμενες γενιές υποφέρουν απ’ αυτή τη βαριά κατάρα.

 

Ο πατέρας του Οιδίποδα και γιος του Λάβδακου, ο Λάιος έλαβε χρησμό από το μαντείο των Δελφών ότι ο γιος που θα αποκτούσε με την Ιοκάστη θα τον σκότωνε. Από φόβο να μην εκπληρωθεί ο χρησμός , όταν η Ιοκάστη γέννησε ένα γιο, ο Λάιος αφού τρύπησε τους αστραγάλους με περόνη και του έδεσε τα πόδια με σκοινί, το παρέδωσε σε έναν βοσκό για να το αφήσει έκθετο στον Κιθαιρώνα.  

 

Ο βοσκός λυπήθηκε το βρέφος και το παρέδωσε σε έναν άλλο βοσκό από την Κόρινθο που βρισκόταν εκεί με τα κοπάδια του βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβου. Αυτός παρέδωσε το βρέφος στον Πόλυβο και στη γυναίκα του Μερόπη, οι οποίοι το υιοθέτησαν γιατί δεν είχαν δικά τους παιδιά , και το ονόμασαν Οιδίποδα από το πρήξιμο (οίδημα) των ποδιών του.

 

 

Η Πρωτοβουλία

 

Όταν μεγάλωσε ο Οιδίποδας , σ’ένα συμπόσιο ένας φίλος του τον αποκάλεσε νόθο και αυτός ζήτησε εξηγήσεις από τους θετούς γονείς του Πόλυβο και Μερόπη. Δεν του δόθηκαν ικανοποιητικές εξηγήσεις και ο ήρωας κατέφυγε στο μαντείο των Δελφών για να ζητήσει πληροφορίες σχετικά με την καταγωγή του. Το μαντείο τον ενημέρωσε πως η μοίρα του επιφυλάσσει  να σκοτώσει τον πατέρα του και να πάρει για γυναίκα του την ίδια τη μητέρα του.

 

Αποφάσισε λοιπόν να μην ξαναγυρίσει στην Κόρινθο – επομένως σύμφωνα με μία άποψη διαπράττει ύβρη, εφόσον θέλει να αποφύγει την πραγματοποίηση του χρησμού –  και άρα κατά μια εκδοχή είναι ένοχος. 

 

Ο Αμαξιτός δρόμος

 

Πήρε τον αντίθετο δρόμο για την Βοιωτία. Χωρίς να το γνωρίζει θα συναντήσει σε ένα σταυροδρόμι τον πατέρα του που έχει αναχωρήσει με τη συνοδεία του από τη Θήβα. Μια ξαφνική φιλονικία θα έχει ως αποτέλεσμα να τον σκοτώσει. Μόνο ένας από τη φρουρά του Λάιου θα σωθεί.

 

Συνεχίζοντας τον δρόμο του έφτασε στη Θήβα, την εποχή που η πόλη βασανιζόταν από τη Σφίγγα, την τιμωρία που ‘εστειλε ο Θεός Απόλλωνας για την πράξη του Λάιου να προσπαθήσει και αυτός να αποφύγει τον χρησμό. Ο Κρέοντας, προσωρινός βασιλιάς και αδελφός της βασίλισσας είχε εκδώσει προκήρυξη πως εκείνος που θα έλυνε το αίνιγμα και θα λύτρωνε την πόλη από τη Σφίγγα θα γινόταν βασιλιάς και θα έπαιρνε ως σύζυγο τη βασίλισσα Ιοκάστη.

 

Ο Οιδίποδας γεμάτος αυτοπεποίθηση, βασιζόμενος στον Λόγο έλυσε το αίνιγμα, έγινε βασιλιάς και παντρεύτηκε την Ιοκάστη με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά, τους δίδυμους Ετεοκλή και Πολυνείκη, την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Εκπλήρωσε τον χρησμό που προσπαθούσε να αποφύγει και αφού έζησε ευτυχισμένος έχοντας τη φήμη του λυτρωτή και του καλού βασιλιά, έφτασε η ώρα της συντριβής του. Ο Απόλλων για δεύτερη φορά τιμωρεί το μίασμα στέλνοντας φοβερό λοιμό. Ο Οιδίποδας θα στείλει τον Κρέοντα στο μαντείο των Δελφών και εκείνος θα επιστρέψει αναγγέλλοντας πως στην πόλη των Θηβών υπάρχει μίασμα.

 

Ο Τραγικός Οιδίπους

 

Η τραγικότητα του Οιδίποδα έγκειται σε αυτό το σημείο στο γεγονός ότι χρησιμοποιώντας τα όπλα που τον οδήγησαν στο μεγαλείο – την αποφασιστικότητα και την πίστη στη λογική – θα ανακαλύψει τον ένοχο που είναι βέβαια ο ίδιος. Στην εξέλιξη της τραγωδίας ο Σοφοκλής δείχνει ότι ο ήρωας στην αναζήτησή του για τον ένοχο, πολύ γρήγορα έχει βάσιμες ενδείξεις ότι το μίασμα της πόλης είναι ο ίδιος. Παρά τις προτροπές ανθρώπων γύρω του, θα συνεχίσει την αναζήτηση μέχρι να καταλήξει στην ολοκληρωτική αλήθεια, μέχρι την τελειωτική συντριβή του.

 

Το Μίασμα, Ο φαρμακός

 

Ο σωτήρας του λαού Οιδίποδας είναι πλέον ο αποδιοπομπαίος τράγος. Η αιτία των δεινών του λαού του, αυτός που διέπραξε το απόλυτο και απαγορευμένο έγκλημα.  Θα αυτοτυφλωθεί και θα αυτοεξοριστεί..

 

Ο Κολωνός

 

Σε αυτή την κατάσταση θα τον δούμε να φτάνει στον Κολωνό, όπου και θα εξαγνιστεί, στηριζόμενος σε όλη τη διαδρομή στον ώμο της κόρης του, της Αντιγόνης. Όσον αφορά την εξέλιξη του μύθου των Λαβδακιδών, σε σωζόμενο απόσπασμα της Θηβαΐδας αναφέρεται ότι ο Οιδίποδας καταράστηκε τους δυο γιους του να μοιράσουν την κληρονομιά του με οπλισμένο χέρι και να κατεβούν στον Αδη αλληλοσφαγμένοι, επειδή είχαν παραβεί την εντολή του να μη χρησιμοποιήσουν ποτέ το ασημένιο τραπέζι του Κάδμου και το χρυσό κύπελλο (δέπας), με το οποίο έπινε κρασί ο Λάιος.

 

 

Η Θήβα χωρίς τον Οιδίποδα

 

Τα δύο αδέλφια, Πολυνείκης και Ετεοκλής, συμφώνησαν να βασιλέψουν διαδοχικά ανά ένα χρόνο. Πρώτος βασίλεψε ο Ετεοκλής, ο οποίος όμως αρνήθηκε να παραδώσει την εξουσία στον Πολυνείκη. Ο Πολυνείκης έφυγε από τη Θήβα και πήγε στο Άργος, όπου παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Άδραστου. Μαζί με τον πεθερό του και άλλους πέντε Αργείους ηγεμόνες εκστράτευσε εναντίον της Θήβας, για να διεκδικήσει την εξουσία.

 

Επτά επί Θήβας

 

Οι επτά Αργείοι αρχηγοί τάχθηκαν απέναντι από τους επτά Θηβαίους ήρωες που υπερασπίζονταν τις επτά πύλες της Θήβας. Απέναντι από τον Ετεοκλή ήταν ο Πολυνείκης. Η τελική μονομαχία των δύο αδερφών επιβεβαίωσε την κατάρα του Οιδίποδα. Τα δύο αδέρφια έπεσαν αλληλοσκοτωμένα μπροστά στα τείχη της πόλης, η οποία όμως σώθηκε.

 

Ο νέος άρχοντας της πόλης Κρέων, αδελφός της Ιοκάστης και θείος των παιδιών, εκδίδει διαταγή να ταφεί ο Ετεοκλής με τιμές, ενώ το σώμα του Πολυνείκη να μείνει άταφο, βορά στα σκυλιά και τα όρνια, γιατί θέλησε να προδώσει την πατρίδα του. Από εκείνο το σημείο και έπειτα έχουμε τον μύθο της Αντιγόνης.

 

 

Οιδίπους επί Κολωνώ: Η πλοκή

 

 

Ο Οιδίπους, ο τυφλός και εξόριστος πρώην βασιλιάς της Θήβας, φτάνει μετά από περιπλάνηση στον Αθηναϊκό δήμο του Ίππιου Κολωνού, οδηγούμενος από την κόρη του Αντιγόνη. Κάθεται σ’ ένα βράχο μέσα στο ιερό άλσος των Ευμενίδων – πρόκειται για τις  φοβερές Ερινύες που το Άστυ ενσωμάτωσε με πιο εξευγενισμένη μορφή – και ανακαλύπτεται από κάποιον κάτοικο, ο οποίος τον παροτρύνει να φύγει.

 

Η Άρνηση

 

Ο Οιδίπους αρνείται να φύγει επικαλούμενος χρησμό, σύμφωνα με τον οποίο το μέρος αυτό θα είναι ο τόπος της τελικής του ανάπαυσης. Στο μεταξύ έρχεται εκεί και η άλλη κόρη του Οιδίποδα, η Ισμήνη. Ο κάτοικος του Κολωνού συγκεντρώνει τους γέροντες του τόπου. Αυτοί λυπούνται τον αδύναμο γέροντα και την κόρη του, αλλά, μόλις πληροφορούνται το όνομά του, τρομοκρατούνται και τον διατάζουν να φύγει. Ο Οιδίπους επικαλείται την Αθηναϊκή φιλοξενία και ζητά να συναντήσει τον βασιλιά της πόλης.

 

 

Η Αντίθεση: Θησέας και Κρέων 

 

 

Ο Θησέας φτάνει και ο Οιδίπους του ζητά προστασία όσο ζει και ταφή, όταν πεθάνει. Ο Θησέας του τα υπόσχεται. Έρχεται ο Κρέων και μετά την αποτυχία του να πείσει τον Οιδίποδα να τον ακολουθήσει στη Θήβα, απαγάγει τις κόρες του και είναι έτοιμος να πιάσει και τον Οιδίποδα. Τη στιγμή εκείνη επεμβαίνει ο Θησέας, κατακρίνει τις πράξεις του Κρέοντα και τον αναγκάζει να τον οδηγήσει στις κοπέλες. Πραγματικά σε λίγο επιστρέφει φέρνοντας μαζί του την Αντιγόνη και την Ισμήνη.

 

Πολυνείκης

 

Στην Αθήνα φτάνει ως ικέτης ο γιος του Οιδίποδα, Πολυνείκης, και επιθυμεί να δει τον πατέρα του και να του ζητήσει την βοήθειά του. Ο Οιδίπους αρνείται και τον διώχνει ρίχνοντάς του φοβερή κατάρα. Στην πραγματικότητα προοικονομείται η τραγωδία Αντιγόνη. Ο Σοφοκλής υφαίνει τον ιστό των τριών ιστοριών, όπως τις παρουσίασε.

 

Το Σημάδι

 

Τότε ακούγεται κεραυνός και ο Οιδίπους καταλαβαίνει πως το τέλος του πλησιάζει. Ξεκινά για εκεί όπου θα συναντήσει τον θάνατο, ακολουθούμενος από τον Θησέα και τις κόρες του.

 

Οιδίπους, μόνο ο Μυημένος

 

Αποχαιρετά τα παιδιά του και προχωρά μαζί με τον Θησέα, που είναι ο μόνος που πρέπει να ξέρει τον τόπο ταφής του. Είναι σαφέστατη η αναφορά στα Ελευσίνια Μυστήρια, στα οποία ο Σοφοκλής ήταν μυημένος. Αυτός είναι και ο λόγος της μυστικότητας. Ο αμύητος δε μπορεί να συνοδεύσει. Οι κόρες του θρηνούν τον χαμό του πατέρα τους, αλλά ο βασιλιάς της Αθήνας τους υπόσχεται κάθε φροντίδα για το μέλλον. 

 

Η χρονική σχέση των τραγωδιών

 

Σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση των τραγωδιών είναι η μεταξύ τους χρονική σχέση. Σύμφωνα με την εξέλιξη του μύθου, η πρώτη τραγωδία θα έπρεπε να είναι ο Οιδίπους Τύραννος καθώς αυτή περιγράφει τον ήρωα στην ακμή του και τελειώνει με τη συντριβή του. Δεύτερη στη σειρά θα έπρεπε να είναι ο Οιδίπους επί Κολωνώ, τραγωδία που πραγματεύεται τον θάνατο του ήρωα. Τέλος, η Αντιγόνη θα έπρεπε να είναι η τελευταία τραγωδία του κύκλου, με νεκρό πλέον τον Οιδίποδα και θαμμένο στον Κολωνό.

 

Ο Σοφοκλής, ωστόσο δεν έχει ακολουθήσει αυτή τη σειρά στη συγγραφή των τραγωδιών. Η Αντιγόνη γράφηκε πρώτη και παρουσιάστηκε στο κοινό κατά πάσα πιθανότητα το 441 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια. Ο Οιδίπους Τύραννος παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 428 π.Χ. Ο Οιδίπους επί Κολωνώ είναι η τελευταία τραγωδία που έγραψε ο Σοφοκλής. Παρουσιάστηκε το 401 π.Χ., πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του.

 

 

Λυρική Ποίηση και Δράμα

 

Η ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων βασίζεται στην παρουσίαση σε ένα κοινό. Ο λυρικός ποιητής,  χρησιμοποιεί, όπως και ο τραγικός τη γραφή, όμως και τα δύο είδη παρουσιάζονται, γίνονται τραγούδι και κίνηση. Κατά κάποιον τρόπο τα πάντα είναι θέατρο, τα πάντα κυλούν στον χρόνο στη λογοτεχνική δημιουργία των Ελλήνων.

 

 

Ακολουθούν κάποια βιβλία και συγγράμματα που μπορούμε να βρούμε στα Νέα Ελληνικά:

 

 

  • R. P. Winnington-Ingram, Σοφοκλής. Ερμηνευτική προσέγγιση, Αθήνα, 1999.
  • Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα, 2007.
  • Α. Μαρκαντωνάτος, Χ. Τσαγγάλης (εκδ.), Aρχαία ελληνική τραγωδία: Θεωρία και Πράξη, Αθήνα, 2008.
  • (H. Lloyd-Jones, N. G. Wilson: Sophoclis Fabulae. (Oxford Classical Texts)
  • R. P. Winnington-Ingram, Σοφοκλής. Ερμηνευτική προσέγγιση, Αθήνα, 1999.
  • A. Lesky, Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα, 2007.
  • Α. Μαρκαντωνάτος, Χ. Τσαγγάλης (εκδ.), Aρχαία ελληνική τραγωδία: Θεωρία και Πράξη, Αθήνα, 2008.
  • P. Easterling P. και B. M. W. Knox (εκδ.), Iστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Aθήνα, 1990.
  • P. Easterling  (εκδ.), Οδηγός για την Aρχαία Eλληνική Tραγωδία, Ηράκλειο, 2007).
  • H.D. F. Kitto, Η αρχαία ελληνική τραγωδία, Παπαδήμας, 2010
  • Δ. Ιακώβ Δ., Η Ποιητική της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα, 1998)