Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Σημειώσεις για την Έκθεση

Η προσπάθεια να εντοπίσουμε τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου δεν είναι εύκολη. Στα Ελληνικά γράμματα η πρώτη μορφή του όρου έρχεται από τον Γιώργο Σεφέρη. Το έργο του Δοκιμές είναι μια συλλογή δοκιμίων και η λέξη που χρησιμοποιεί ως τίτλο είναι, προφανώς, μια προσπάθεια απόδοσης της Αγγλικής λέξης “essay” στα Νέα Ελληνικά. Η λέξη προέρχεται από το Γαλλικό ρήμα  “essayer”, το οποίο σημαίνει “προσπαθώ”, ή “επιχειρώ”.

Στους δύο τόμους του έργου, ο Σεφέρης προσεγγίζει θέματα και καλλιτέχνες που αγαπά. Θα συναντήσουμε κείμενα για τον T.S. Eliot , τον ζωγράφο Θεόφιλο, τον Μακρυγιάννη…Σε κάθε περίπτωση επιχειρεί, προσπαθεί να προσεγγίσει, να συγκινήσει, να ανοίξει νέους δρόμους. Αυτό μας οδηγεί στο πρώτο χαρακτηριστικό του δοκιμίου.

 

 

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου – Ελευθερία στον τρόπο γραφής, πειραματισμός.

 

 

 

Ο πρώτος συγγραφέας που κατονόμασε τα έργα του ως δοκίμια ήταν ο  Michel de Montaigne. Ξεκίνησε τη συγγραφή τους το 1572 και το 1580 η συλλογή των δοκιμίων του δημοσιεύτηκε σε δύο τόμους. Κάτω από τον όρο δοκίμιο λοιπόν περιλαμβάνουμε ένα πολύ μεγάλο εύρος κειμένων. Ο τρόπος γραφής ποικίλει από κείμενο σε κείμενο. Αρκετές φορές μέσω των δοκιμίων οι συγγραφείς πειραματίζονται στον τρόπο γραφής. Συχνά, δεν είναι ξεκάθαρα πόσο κοντά στη λογοτεχνία ή στον επιστημονικό λόγο βρίσκεται ένα δοκίμιο.

Το πρώτο χαρακτηριστικό λοιπόν του δοκιμίου είναι αυτή η ελευθερία στον τρόπο έκφρασης και γραφής.

 

 

Το Θέμα του Δοκιμίου

 

Η ελευθερία στον τρόπο γραφής αντανακλάται και στη θεματολογία του δοκιμίου. Ο δοκιμιογράφος δεν περιορίζεται στο ποιο θα είναι το θέμα του δοκιμίου του. Γράφει για αυτό που αγγίζει τον ίδιο και μάλιστα με τον τρόπο που ο ίδιος επιθυμεί. Αν υπάρχει κάποιος περιορισμός, αυτός μπορεί να είναι ότι, σε αντίθεση με το ποίημα που μπορεί φαινομενικά να ενδιαφέρει μόνο τον ποιητή, το θέμα του δοκιμίου έχει ένα ευρύτερο κοινωνικό ενδιαφέρον.

Η πρόθεση όταν γράφουμε ένα δοκίμιο είναι να επικοινωνήσουμε τον προβληματισμό, τη συγκίνηση, την έκπληξή μας για κάποιο θέμα.

 

 

Το Δοκίμιο δεν εξαντλεί το Θέμα του

 

Τα δοκίμιο δεν είναι η εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Ο συγγραφέας του δεν επιχειρεί να διδάξει, δεν παρουσιάζει διατριβή. Υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πτυχή του θέματος που επιθυμεί να φωτίσει. Τα δοκίμια που μας αγγίζουν περισσότερο είναι εκείνα τα οποία μας αφήνουν με κάποια νέα ερωτήματα. Κάθε δοκίμιο είναι ένα κάλεσμα να σκεφτούμε, να δούμε ένα θέμα από μια πλευρά που πιθανόν να μην είχαμε σκεφτεί.

Ας σκεφτούμε, χαρακτηριστικά, τα δοκίμια που γράφονται για ζητήματα Βιοηθικής. Ένα θέμα όπως η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς σκοπούς, είναι ένα ζήτημα  που απαιτεί ένα πλαίσιο ευρύτερου διαλόγου και προβληματισμού. Δεν είναι ένα θέμα με ξεκάθαρη απάντηση  (γενικά, αυτό συμβαίνει στην πλειοψηφία των κοινωνικών ζητημάτων), είναι ένα ζήτημα που μας υποχρεώνει να σκεφτούμε διαφορετικά, να αναρωτηθούμε στο πλαίσιο μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας.

Στο πλαίσιο αυτό ο δοκιμιογράφος είναι και η φωνή μιας κοινωνίας στα θέματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

 

 

 

Το Δοκίμιο ως Γέφυρα Επικοινωνίας

 

Προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι γράφουμε ένα δοκίμιο στην προσπάθειά μας να επικοινωνήσουμε με ένα κοινό. Οι εκφραστικοί τρόποι ,λοιπόν, που χρησιμοποιεί η συντάκτρια ή ο συντάκτης του κειμένου επιδιώκουν να χτίσουν αυτή τη γέφυρα επικοινωνίας με τους αναγνώστες τους. Ερχόμαστε, εδώ, και σε ένα ακόμη βασικό χαρακτηριστικό αυτού του κειμενικού είδους. Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από προσωπικό τόνο.

 

 

Τα Χαρακτηριστικά του Δοκιμίου συνοπτικά

 

Τα ομοιογενή χαρακτηριστικά του δοκιμίου, όπως μπορούμε να τα ανιχνεύσουμε στην πληθώρα των κειμένων, μπορούν να αποδοθούν συνοπτικά ως εξής:

 

• Το δοκίμιο θίγει ένα θέμα ευρύτερου κοινωνικού ενδιαφέροντος. (Πολιτικό, Κοινωνικό, Πολιτιστικό κλ.π.)

 

• Απευθύνεται σε ευρύ κοινό ή σε κοινό που ενδιαφέρεται για ένα συγκεκριμένο θέμα. Επειδή, δεν απευθύνεται σε ειδήμονες δεν περιέχει εκτεταμένη εξειδικευμένη ορολογία σε αντίθεση με το επιστημονικό κείμενο. 

 

• Το δοκίμιο δεν είναι εξαντλητική μελέτη ενός θέματος. Είναι απόπειρα προσέγγισης μέσα από την οπτική της συντάκτριας ή του συντάκτη του.

 

• Η πρόθεση του συγγραφέα είναι κυρίως να προκαλέσει τον προβληματισμό του αναγνώστη. Επιθυμεί, συνήθως, να θέσει ερωτήματα, τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε γόνιμο προβληματισμό και διάλογο.

 

• Το δοκίμιο έχει και αισθητική αξία. Η σύγχρονη κειμενική θεωρία το αναγνωρίζει ως είδος με έντονη πλαστικότητα και δυναμική. Και όπως προείπαμε τα όρια ανάμεσα στο δοκίμιο και τη λογοτεχνία δεν είναι εύκολα διακριτά. Στο δοκίμιο, επομένως, συναντάμε συχνά και σχήματα λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις κλ.π.) ή και άλλες τεχνικές (ρητορικά ερωτήματα, ευθύ λόγο). Ο σκοπός είναι το κείμενο να γίνει περισσότερο ελκυστικό, να τέρψει τον αναγνώστη. 

 

 

Με τα λόγια του Aldous Huxley

 

Ο Aldous Huxley, υπήρξε ένας τεράστιος συγγραφέας. Μέσα στα ενδιαφέροντά του ήταν και η συγγραφή δοκιμίων. Παραθέτουμε τα λόγια του μέσα από τα οποία φαίνεται η άποψη και ο τρόπος που προσέγγιζε και έγραφε τα δοκίμιά του.

 

“Τρία είναι τα επίπεδα αναφοράς στο δοκίμιο. Καταρχάς, ο άξονας του προσωπικού και αυτοβιογραφικού. Στη συνέχεια, ο άξονας του πραγματικού, του αντικειμενικού γύρω μας. Τέλος, ο άξονας του καθολικού, της μεγάλης εικόνας.

Οι περισσότεροι δοκιμιογράφοι αισθάνονται πιο άνετα στον έναν ή στους δύο άξονες. Υπάρχουν εκείνοι, στους οποίους το προσωπικό στοιχείο είναι έντονο. Υπάρχουν εκείνοι που δε μιλούν ανοιχτά για τον εαυτό τους. Στρέφουν το βλέμμα τους στο χειροπιαστό, στο αντικειμενικό γύρω τους. Και υπάρχουν και εκείνοι, οι οποίοι κατορθώνουν να μας δώσουν τη γενική εικόνα.

Φυσικά, η μεγαλύτερη απόλαυση προκύπτει από εκείνους τους δοκιμιογράφους που κατορθώνουν να εξερευνήσουν και τα τρία πεδία αναφοράς.” 

 

 

Σύγχρονος δοκιμιακός λόγος

 

Στο μάθημα της έκθεσης ερχόμαστε σε επαφή με δοκίμια που έχουν μια πιο κλασική μορφή. Τα χαρακτηρίζουμε είτε ως δοκίμια πειθούς, είτε ως στοχαστικά δοκίμια. Το κείμενο με την ευρεία έννοια, ωστόσο, εξελίσσεται. Υπάρχουν γύρω μας συγγραφείς που γράφουν κείμενα τα οποία δεν εντάσσονται σε μια κατηγορία αυστηρά.

Διακρίνονται για την ιδιαίτερη αισθητική τους αξία και το προσωπικό στυλ των συντακτών τους. Θα παραθέσουμε ένα Ελληνικό και ένα Αγγλόφωνο blog ενδεικτικά. Τα κείμενα που δημοσιεύονται εκεί πέραν της εξαίρετης γραφής είναι και θεματολογικά πρωτότυπα και ξεχωριστά.

• Τα λεξήματα: http://leximata.blogspot.gr/
• Southern Nights: https://socialecologies.wordpress.com/

 

 

 

 

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

 

• Θεματικοί Κύκλοι για το Ενιαίο Λύκειο (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Έκφραση – Έκθεση: Γενικό Λύκειο, Τεύχος Γ’ (Ο.Ε.Δ.Β.)
• Οδηγός για την Έκφραση – Έκθεση  Γ’ Λυκείου -/ Άρης Γιαβρής – Θεόδωρος Στουφής / Εκδόσεις Κέδρος
• Έκφραση -Έκθεση για την Γ’ Λυκείου / Χρήστος Σάρρας / Ελληνοεκδοτική
• Τεχνικές Έκφρασης / Έκφραση -Έκθεση Γ’Λυκείου / Μαρία Πετροπούλου /Εκδόσεις Ζήτη