Σωκρατικό Προσωπείο στους Πλατωνικούς διαλόγους

Είναι δόκιμο να αναφερόμαστε σε Σωκρατικό Προσωπείο, όταν διαβάζουμε τα έργα του Πλάτωνα; Η εμβληματική μορφή του Σωκράτη εμφανίζεται με ιδιαίτερη ένταση στις σελίδες του Πλατωνικού έργου. Είναι ο πρωταγωνιστής στους περισσότερους από τους διαλόγους, οι οποίοι γράφτηκαν αφού πλέον ο ίδιος είχε πεθάνει.

 

 

Γιατί σώθηκαν οι Πλατωνικοί διάλογοι; 

 

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα έργα του Πλάτωνα σώθηκαν. Ο βασικός λόγος που ένα έργο της αρχαιότητας φτάνει στις μεταγενέστερες εποχές είναι ότι είχε πάντα αναγνώστες. Οι αναγνώστες είναι σε πολλές περιπτώσεις και αντιγραφείς.

Οι συγκεκριμένοι διάλογοι έχουν χαρακτηριστικά σχεδόν μοναδικά στην ιστορία τόσο της λογοτεχνίας, όσο και της φιλοσοφίας, κάτι που εξηγεί το γιατί διαβάζονται ανελλιπώς από την εποχή της έκδοσής τους. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σχεδόν έργα θεατρικά. Μάλιστα, είναι αξιοσημείωτο ότι ο ίδιος ο Πλάτωνας δεν εμφανίζεται σε αυτά τα κείμενα. Είναι απών.

 

 

Ο διάλογος, μια τάση της εποχής

 

Ο Πλάτων δεν είναι ο μόνος που έγραψε διαλόγους. Σε αυτή τη μορφή γνωρίζουμε ότι έγραψαν και ο Αντισθένης, ο Φαίδων, ο Ευκλείδης, ο Αρίστιππος, ο Ξενοφών ακόμα και ο Αριστοτέλης σε κάποια πρώιμα κείμενά του. Ο Ξενοφών, μάλιστα, έγραψε διαλόγους με πρωταγωνιστή τον Σωκράτη. Εκεί παρατηρώντας τον τρόπο που συνδιαλέγεται ο κοινός δάσκαλος του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα κατανοούμε πως η άποψη ότι σε πολλά σημεία των Πλατωνικών διαλόγων δεν εμφανίζεται το ιστορικό πρόσωπο του Σωκράτη αλλά ένα Σωκρατικό προσωπείο, το οποίο κρύβει τον ίδιο τον Πλάτωνα, είναι βάσιμη. Στο έργο του Ξενοφώντα συναντάμε έναν διαφορετικό Σωκράτη. Ο Γάλλος φιλόσοφος Michel Onfray δεν θα διστάσει να αποδώσει τον χαρακτηρισμό “Socrate platonisé”  αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στους Πλατωνικούς διαλόγους.

 

 

 

Οι διάλογοι

 

Ο Πλάτων ξεκίνησε να γράφει μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Μπορούμε να οριοθετήσουμε μια χρονική περίοδο, η οποία εκτείνεται περίπου από το 400 π.Χ. έως το 347 π.Χ. Άρα, το συγγραφικό του έργο καλύπτει ένα διάστημα πενήντα τριών ετών μέσα σε χρόνια ιδιαίτερα ταραγμένα και δύσκολα για την Αθήνα. Οι Νόμοι, ενδεχομένως γράφηκαν γύρω στο 350 π. Χ. Καταλαβαίνουμε ότι απέχουν σχεδόν 80 χρόνια από την εποχή που περιγράφουν.

Στους διαλόγους έχουμε συχνή εναλλαγή ευθέως και πλαγίου λόγου.Τα πρόσωπα των διαλόγων είναι κατά βάση πρόσωπα ιστορικά. Γνωρίζουμε την ύπαρξή τους και από άλλες πηγές. Υπάρχουν και πρόσωπα που έχουμε κάθε λόγο να θεωρήσουμε ότι είναι δημιουργήματα του ίδιου του Πλάτωνα. Πρόκειται βέβαια για μια μειοψηφία. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Τίμαιος.

 

 

 

 

Ο πρωταγωνιστής των διαλόγων

 

 

Ο Πλάτων στήνει το σκηνικό των διαλόγων του στην Αθήνα και μάλιστα στο τέλος του 5ου αιώνα. Ο λόγος είναι προφανής. Τότε έζησε ο δάσκαλός του. Στη συντριπτική πλειοψηφία των διαλόγων, πρωταγωνιστής είναι ο Σωκράτης. Απουσιάζει στο τελευταίο έργο του Πλάτωνα, τους Νόμους (σε κάθε περίπτωση ένα ιδιαίτερα σημαντικό κείμενο που θεωρείται και ως η πνευματική διαθήκη του φιλοσόφου). Στον Τίμαιο ο Σωκράτης παρευρίσκεται με τον ρόλο του παρατηρητή. Το ίδιο παρατηρούμε ότι συμβαίνει και στον Σοφιστή.

Ο Πλάτων στους διαλόγους του δημιουργεί κατά κάποιον τρόπο πολύ σημαντικά λογοτεχνικά έργα τα οποία χαρακτηρίζονται από το φιλοσοφικό εύρος τους. Αν συγκρίνουμε έναν Πλατωνικό διάλογο με έναν διάλογο του Ξενοφώντα είναι έκδηλη η διαφορά και στα δύο επίπεδα.

 

 

 

 

Το Σωκρατικό Προσωπείο

 

 

Αν παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον Σωκράτη θα διαπιστώσουμε ότι μας εκθέτει τις απόψεις του, όπως κάνουμε και εμείς, όταν αναφερόμαστε σε κάποιον στοχαστή. Εντελώς διαφορετική είναι η προσέγγιση του Πλάτωνα. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο Πλάτων κάνει τον Σωκράτη ήρωα ενός θεατρικού έργου.

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα είναι και μυθιστορηματικό πρόσωπο. Χρησιμοποιώντας το Σωκρατικό προσωπείο ο Πλάτων επιλέγει να εκφράσει και τη δική του φιλοσοφία.

Οι ιστορικές πηγές που έχουμε δείχνουν ότι ο Σωκράτης δεν πίστευε ούτε στις Ιδέες, ούτε – κατ’ επέκταση – στη θεωρία των Ιδεών, ούτε και στη μετεμψύχωση και αθανασία της ψυχής. Και όμως, στους διαλόγους είναι ο φορέας και εισηγητής αυτών των αντιλήψεων. Με σχετική βεβαιότητα λοιπόν, μπορούμε να εικάσουμε ότι στα συγκεκριμένα αποσπάσματα ο Σωκράτης είναι το προσωπείο που χρησιμοποιεί ο μαθητής του για να αναπτύξει τις δικές του θέσεις και απόψεις.

 

 

Τα κείμενα για τον Πλάτωνα βασίζονται και στα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, καθηγητή φιλοσοφίας  στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης