Προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη

Στο συγκεκριμένο κείμενο παρουσιάζουμε προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, όπως έχουν δοθεί από το Υπουργείο. Καλύπτουν σε ικανοποιητικό βαθμό την επισκόπηση της ύλης. Ορισμένες από αυτές βασίζονται στον συνδυασμό γνώσεων και την κριτική σκέψη. Το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών στη Γ’ Λυκείου είναι το πλέον απαιτητικό, καθώς εκτός από το γλωσσικό υπόβαθρο οι μαθήτριες και οι μαθητές εξετάζονται και στον Φιλοσοφικό Λόγο.

Η διδασκαλία του μαθήματος είναι αναγκαίο να βασίζεται στην κατανόηση του κειμένου. Ακόμη και σε σημεία που χρειάζεται να απομνημονεύσουμε η κατανόηση των εννοιών είναι πολύτιμος σύμμαχος. Στη συνέχεια, παραθέτουμε τις προτεινόμενες ερωτήσεις για τα Πολιτικά κατά ενότητα.

Ενότητα 1

• «Ἐπειδὴ … ὁρῶμεν»: Χρησιμοποιώντας τη λέξη «ὁρῶμεν» ο Αριστοτέλης δηλώνει, στην πραγματικότητα, ότι τα (λογικά) επιχειρήματά του συχνά τα συλλέγει προσέχοντας τη γύρω του πραγματικότητα. Και όχι, βέβαια, μόνο αυτό, αφού στη συνέχεια τα επιχειρήματα αυτά ο Αριστοτέλης τα χρησιμοποιεί κιόλας για την προώθηση της σκέψης του και για εξαγωγή συμπερασμάτων (θυμήσου π.χ. όσα διάβασες στην 1η ενότητα, όπου ο Αριστοτέλης συνήγαγε συμπεράσματα προσέχοντας τη «συμπεριφορά» της πέτρας και της φωτιάς). Με ποιο επίθετο θα χαρακτήριζες έναν τέτοιο στοχαστή, έναν τέτοιο φιλόσοφο; Ποιο επίθετο θα δήλωνε τότε το αντίθετο; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• «τοῦ κυριωτάτου πάντων»: Στα «Ηθικά Νικομάχεια» το υπέρτατο αυτό αγαθό ο Αριστοτέλης το είχε χαρακτηρίσει με την έκφραση «τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτῶν ἀγαθῶν». Ποιο ήταν αυτό (:με ποια λέξη το δήλωνε); Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δυο σελίδων) για τη σύμπτωση ή μη του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πολιτεία αγαθό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 183)

• Να δώσετε τον ορισμό της έννοιας «πόλις» όπως αυτός προκύπτει μέσα από το κείμενο και να επισημάνετε το προσεχές γένος της και την ειδοποιό διαφορά της.

• Να εντοπίσετε τις φράσεις του κειμένου που υποδηλώνουν την τελεολογική αντίληψη του Αριστοτέλη και να τις επεξηγήσετε.
• Με ποιο συλλογισμό καταλήγει ο Αριστοτέλης ότι η «πόλις» είναι ανώτερη μορφή κοινωνίας και στοχεύει στο ανώτερο από όλα τα αγαθά; Ο συλλογισμός αυτός είναι παραγωγικός ή επαγωγικός;

Ενότητα 12

1. Η άποψη ότι «η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως» προβάλλεται ως το λογικό συμπέρασμα άλλων, προηγούμενων, παραδοχών. Προσπάθησε να αναπαραγάγεις – με δικά σου λόγια – το συλλογισμό (ή τους συλλογισμούς) με τον οποίο (ή με τους οποίους) ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συγκεκριμένο συμπέρασμα. (σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• «ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει σε πόλη»: Ποιο από τα δύο, κατά τη γνώμη σου, πρέπει να δεχτούμε ότι λέει στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης: α) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον» ή β) ότι ο άνθρωπος είναι «πολιτικὸν ζῷον φύσει»; Εκτός αν υποστηρίξεις (με επιχειρήματα όμως από το κείμενο) ότι λέει και τα δύο. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 186)

• Ποιες κοινωνικές οντότητες διακρίνει ο Αριστοτέλης; Ποια είναι η μεταξύ τους σχέση και τα χαρακτηριστικά της καθεμιάς;

• Αντλώντας στοιχεία από την 11η και τη 12η ενότητα να συνθέσετε έναν πληρέστερο από αυτόν της 11ης ενότητας ορισμό της έννοιας «πόλις».

• Να ορίσετε με βάση το κείμενο τους όρους «τέλος», «φύση», «τέλειος», «εκ φύσεως», «αυτάρκεια», «τελικός λόγος» και να δείξετε την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη.

• Με ποιους συλλογισμούς αποδεικνύει ο Αριστοτέλης ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικόν»;
• Ποιους χαρακτηρισμούς αποδίδει ο Αριστοτέλης στον άνθρωπο που ζει εκ φύσεως εκτός πόλης και γιατί τον παρομοιάζει με «άνθρωπο που παθιάζεται με τον πόλεμο»;

Ενότητα 13

1. Εξηγήστε τις θέσεις του Αριστοτέλη ότι: α) Ο λόγος αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα άλλα ζώα και β) ότι το γεγονός ότι μόνος αυτός από τα άλλα ζώα είναι εφοδιασμένος με τον λόγο αποτελεί αιτία για τη δημιουργία των πόλεων.

• Ο Αριστοτέλης προσπαθεί στην ενότητα αυτή να αποδείξει: α) ότι η τάση του ανθρώπου προς την «πολιτικὴν κοινωνίαν» είναι μια τάση φυσική, β) ότι η τάση του αυτή είναι στη φύση προγενέστερη από τα επιμέρους ανθρώπινα όντα (ως άτομα και ως οικογένεια) ̇ ότι, επομένως, όταν οι άνθρωποι δημιουργούσαν για πρώτη φορά την «πόλη», απλώς έκαναν πραγματικότητα κάτι για το οποίο τους είχε ήδη προετοιμάσει (: τους προόριζε) η φύση. Ο λόγος του Αριστοτέλη μοιάζει στο σημείο αυτό να έχει το χαρακτήρα μιας απάντησης, και μάλιστα επιθετικής, εναντίον αντίθετων απόψεων. Σημείωσε κάποιες διδασκαλίες των σοφιστών που θα μπορούσαν να είναι οι απόψεις εναντίον των οποίων στρέφεται εδώ επιθετικά ο Αριστοτέλης.

• Τι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί ο Αριστοτέλης να αποδείξει με το λόγο του περί όλου και μερών; Με άλλα λόγια: Σε ποιο λογικό συμπέρασμα πιστεύει ότι θα μας οδηγήσει, άμα αποδείξει ότι τα μέρη προϋποθέτουν το όλον;

• Ποιο είναι εκείνο το γνώρισμα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα και τι παραπάνω του προσφέρει;

• Σε ποια άλλα ζώα πέρα από τον άνθρωπο αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης την ιδιότητα του «πολιτικοῦ ζῴου» και με ποια έννοια;

• Να καταγράψετε με προκείμενες και συμπέρασμα το συλλογισμό του Αριστοτέλη που αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος είναι «φύσει ζῷον πολιτικὸν».

• Σε ποια σημεία του κειμένου φαίνεται η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη; Να τα εξηγήσετε.

• Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι «στην τάξη της φύσης η πόλη προηγείται από την οικογένεια κι απ’ τον καθένα μας ως άτομο». Πώς εννοεί ο φιλόσοφος αυτή την προτεραιότητα της πόλης και με ποιο παράδειγμα στηρίζει τη θέση του;

• Να συσχετίσετε τις έννοιες αυτάρκεια – πόλις – άτομο, όπως παρουσιάζονται στην ενότητα 13.

Ενότητα 14

1. «Κι εκείνος όμως που πρώτος τη συγκρότησε»: Ποιο νόημα αποκτά ύστερα από αυτή τη φράση η διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η «πόλις» ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
2. «Η δικαιοσύνη είναι στοιχείο συστατικό της πόλης»: Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ιδέα αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 191)
3. Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με άλλους ανθρώπους μέσα σε μια κοινωνία, όπως είναι η πόλη;
4. Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα. Ποιον περιορισμό θέτει σ’ αυτή την ενότητα και πώς αποδεικνύει την ορθότητά του;
5. Με ποια όπλα εφοδίασε η φύση τον άνθρωπο και με ποιους τρόπους μπορεί αυτός να τα χρησιμοποιήσει;

Ενότητα 15

1. Για τρεις λόγους σκέφτεται ο Αριστοτέλης πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί το θέμα «τί ἐστιν ἡ πόλις». Πες με δικά σου λόγια τους τρεις αυτούς λόγους. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194)

• «τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν»: Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι αν πρόκειται να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης ενός πολιτικού, τις συγκεκριμένες δηλαδή ενέργειές του, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τι είναι η «πόλις» (εμείς θα λέγαμε: το κράτος). Εσύ θυμήσου τώρα ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας διακηρύσσουν ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το «λαό» ή εν ονόματι του «λαού». Τι ακριβώς θέλουν να πουν με αυτό; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 194 – 195)

• Στις ενότητες 11-14 ο Αριστοτέλης, θέλοντας να καταλάβει ο ίδιος και να διδάξει ύστερα τους άλλους τι είναι η «πόλις», εφάρμοσε μια μέθοδο διερεύνησης του θέματος, που εμείς θα τη λέγαμε «γενετική», αφού στην πραγματικότητα τη βάση της έρευνας την αποτελούσε το ερώτημα: «Πώς γεννήθηκε η πόλις;». Στην ενότητα 15 η διερεύνηση του θέματος γίνεται με την «αναλυτική» μέθοδο, αυτή δηλαδή που προσπαθεί να βρει τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος, με την ελπίδα ότι, αν διακρίνει καθαρά και καταλάβει εκείνα, θα μπορέσει να έχει τον ορισμό και του πράγματος που δεν είναι παρά μια σύνθεση εκείνων. Μπορείς να φέρεις και άλλα παραδείγματα εφαρμογής των δύο αυτών μεθόδων έρευνας; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 195)

• Με ποιες έννοιες δηλώνει ότι θα ασχοληθεί ο Αριστοτέλης και με ποια σειρά θα τις διερευνήσει;

• Ποια διχογνωμία εντοπίζει ο Αριστοτέλης στον καταλογισμό ευθυνών για μια πολιτική πράξη και ποιο ιστορικό παράδειγμα έχει στο μυαλό του; Θεωρείτε ότι οι απόψεις που διατυπώνει είναι διαχρονικές;

• «Ἐπεὶ δ’ ἡ πόλις … πλῆθός ἐστιν»: ο Αριστοτέλης με αυτή τη φράση διατυπώνει την άποψη ότι για να οριστεί η πόλη πρέπει πρώτα να οριστεί ο πολίτης. Για ποιο λόγο και ποια μέθοδο χρησιμοποιεί για να φτάσει στον ορισμό της πόλης;

• Πώς προσδιορίζεται, κατά τον Αριστοτέλη, το περιεχόμενο της έννοιας «πολίτης» ανάλογα με το πολίτευμα;

• Να εντοπιστούν στην ενότητα 15 τα χαρακτηριστικά της επιστημονικής και θεωρητικής σκέψης του Αριστοτέλη.

• . Ποια είναι η σχέση του πολίτη με την πόλη και την πολιτεία;

Ενότητα 16

1. «οὐδ’ οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε …»: Αφού πρώτα προσέξεις ότι η λέξη «δικαίων» είναι σε πληθυντικό αριθμό και ότι μετά το «μετέχοντες» δεν υπάρχει κόμμα, προσπάθησε να εξηγήσεις γιατί σου δόθηκε παραπάνω η συγκεκριμένη μετάφραση για τη φράση αυτή. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (δύο περίπου σελίδων) για τη σημασία που έχει το να μπορεί ο πολίτης να προσφεύγει στα δικαστήρια ως κατήγορος ή κατηγορούμενος προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του, το δίκιο του ή τα συμφέροντά του. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 197)

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Ποια είναι τα κριτήρια που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αποδεικνύουν ότι κάποιος είναι πολίτης;

• Τι γνωρίζετε για τη θέση των μετοίκων και των δούλων στην αρχαία Αθήνα;

• Ποιος είναι ο ορισμός της πόλης στον οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης;

Ενότητα 17

1. ποιο κριτήριο ονομάζονται από τον Αριστοτέλη κάποια πολιτεύματα «παρεκκλίσεις, διαστρεβλώσεις» (στα αρχαία Ελληνικά: «παρεκβάσεις») κάποιων άλλων πολιτευμάτων, αυτών που χαρακτηρίζονται «ορθά»; Συμφωνείς με το κριτήριο αυτό; Αν ναι, γιατί; (Θα μπορούσατε να χωριστείτε, συμβατικά, μέσα στην τάξη σε δύο ομάδες – μια που να συμφωνεί με τον Αριστοτέλη και μια που να διαφωνεί – και να συζητήσετε.) (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήθελαν να πουν «ο βασιλιάς των Περσών», συχνά έλεγαν «ο βασιλιάς» (= o βασιλιάς) ̇ το ίδιο, όταν έλεγαν «ο ποιητής» (= ο ποιητής), εννοούσαν τον Όμηρο, κι όταν έλεγαν «ο ρήτορας» (= ο ρήτορας), εννοούσαν το Δημοσθένη. Τον εκφραστικό αυτό τρόπο τον λέμε «σχήμα κατεξοχήν» («ο κατεξοχήν βασιλιάς», «ο κατεξοχήν ποιητής», «ο κατεξοχήν ρήτορας», κτλ.). Έτσι και στην περίπτωσή μας ̇ ένα από τα πολιτεύματα πήρε το όνομα «πολίτευμα» (= το πολίτευμα). Τι συμπέρασμα δικαιούμαστε να βγάλουμε από τον τρόπο αυτό ονομασίας του συγκεκριμένου πολιτεύματος; Προσπάθησε επίσης να διακρίνεις στη σχετική αριστοτελική φράση αν ο Αριστοτέλης συμφωνεί ή διαφωνεί με το συγκεκριμένο όνομα – και βγάλε τότε και γι’ αυτόν τα συμπεράσματά σου (στηρίξου κυρίως στις εκφράσεις «συνηθίζουμε να ονομάζουμε …» ~ «πήρε το όνομα»). (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• «Τυραννία»: Συγκέντρωσε πληροφορίες για την αρχική σημασία της λέξης «τύραννος» και για τη σημασιακή της εξέλιξη στη συνέχεια. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Είδαμε τον ορισμό που έδωσε ο Αριστοτέλης για την πόλη ̇ είδαμε επίσης το νόημα και τη σημασία που έδωσε στο πολίτευμα, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο κυβερνιέται μια πόλη. Προσπάθησε λοιπόν, με βάση τις διδασκαλίες του αυτές, να εξηγήσεις γιατί ο Αριστοτέλης ονόμασε «ορθά» κάποια πολιτεύματα και «παρεκκλίσεις» (από το ορθό) κάποια άλλα.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 200)

• Σε ποιες κατηγορίες διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα και με βάση ποια κριτήρια γίνεται η διάκριση αυτή;

• Ποιο πολίτευμα ονομάζεται αριστοκρατία και ποιοι θεωρούνται άριστοι;

• Ποιες είναι, κατά τον φιλόσοφο, οι διαφορές της δημοκρατίας και της πολιτείας;

Ενότητα 18

1. .Διατύπωσε με σύντομα δικά σου λόγια το θέμα που έρχεται για συζήτηση στην ενότητα αυτή και, στη συνέχεια, παρουσίασε τις δύο βασικές απόψεις που υποστηρίζονται εδώ σε σχέση με αυτό. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• «οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών»: Ποια περίπτωση γνωρίζεις που επαλήθευε στην πράξη τη γνώμη αυτή στην πόλη; (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Προσπάθησε να εκθέσεις σε ένα σύντομο γραπτό σου όσα λέγονται στο τέλος της ενότητας αυτής για τη σχέση μεταξύ πραγματικών όντων και της αναπαράστασής τους από την τέχνη, και ύστερα διατύπωσε το επιχείρημα που συνάγεται από την παρατήρηση αυτή για το πολιτικό θέμα που συζητείται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 203)

• Ποιο είναι το θέμα που αναπτύσσεται σε αυτή την ενότητα;

• Στην αρχή του κειμένου παρουσιάζεται μια διστακτικότητα στο ύφος με το οποίο ο Αριστοτέλης διατυπώνει τις απόψεις του. Ποιες εκφράσεις υποδηλώνουν αυτή τη διστακτικότητα και πού νομίζετε ότι οφείλεται;

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της «αθροιστικής θεωρίας» του Αριστοτέλη;

• Με ποια παραδείγματα ο Αριστοτέλης στηρίζει την άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος των πολιτών;

• Μελετώντας συνολικά την ενότητα, ποιο πολιτειακό σύστημα θεωρείτε ότι προτιμά ο Αριστοτέλης και γιατί; Διατυπώνεται ξεκάθαρα η άποψή του;

Ενότητα 19

1. Κατάγραψε με δικά σου λόγια τις μορφές δημοκρατίας που απαριθμούνται εδώ. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Γράψε ένα σύντομο δοκίμιο για την ισότητα και την ελευθερία ως χαρακτηριστικά της αθηναϊκής (και όχι μόνο) δημοκρατίας. (ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Σχολιάστε τη φράση: «Στις δημοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά το νόμο, δεν κάνει ποτέ την εμφάνισή του δημαγωγός».(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναλύσετε το πρώτο είδος δημοκρατίας που αναφέρεται στο κείμενο και τις αρχές που το διέπουν.

• Γιατί στο δεύτερο είδος δημοκρατίας κρίνεται αναγκαία η ύπαρξη χαμηλού εισοδήματος για την ανάληψη αξιωμάτων;

• Τι γνωρίζετε για τα ψηφίσματα και τις διαφορές τους από τους νόμους;

• Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς ενός δημαγωγού της εποχής του Αριστοτέλη.

Ενότητα 20

1. Σε ένα έργο πολιτικής θεωρίας ο Αριστοτέλης το βρήκε φυσικό και αυτονόητο να συζητήσει θέματα παιδείας και εκπαίδευσης, και μάλιστα πολύ συγκεκριμένα, όπως είναι ο στόχος της εκπαίδευσης, ο δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της, η διδακτέα ύλη, κτλ. Συμμερίζεσαι κι εσύ τη στάση αυτή του Αριστοτέλη; Δικαιολόγησε τη γνώμη σου.(ερώτηση από το σχολικό εγχειρίδιο στη σελίδα 209)

• Κάνε έναν όσο το δυνατόν πληρέστερο κατάλογο των θεμάτων που θίγονται στο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου της ενότητας αυτής.(ερώτηση από το σχολ. εγχειρίδιο στη σελίδα 206)

• Να αναφέρετε τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας.

• Που οφείλεται ο προβληματισμός που υπήρχε την εποχή του Αριστοτέλη για το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας;

• Ποιες απόψεις του Αριστοτέλη για τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα του ανθρώπου διακρίνετε στο κείμενο;

• Ποια αντικείμενα διδάσκονταν οι νέοι της εποχής του Αριστοτέλη;

• Μελετώντας ο Αριστοτέλης τους προβληματισμούς που διατυπώνονταν την εποχή του σχετικά με το χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τους στόχους της παιδείας κατέληξε σε κάποιες δικές του απόψεις πάνω σε αυτά ζητήματα. Ποιες είναι αυτές οι απόψεις;