Προσωκρατική Σκέψη: Γοητευτική και πολύσημη

Η Προσωκρατική σκέψη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Μάλιστα, σήμερα, που ερχόμαστε σε επαφή με την πολυπλοκότητα και την αβεβαιότητα – ως σταθερά του Σύμπαντος και της Ζωής – η συμβολή της Προσωκρατικής σκέψης είναι πολύτιμη. Στις απόπειρες ερμηνείας, ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι ο Αρχαϊκός Κόσμος χαρακτηρίζεται από πολυσημία και να είμαστε προσεκτικοί. Ας μη ξεχνάμε πως για πολλούς διανοητές ελάχιστα είναι τα κείμενα που έχουν διασωθεί. Κάποιες φορές ερμηνεύουμε ανασυγκροτώντας και υποθέτοντας.

 

 

Οι Βασικοί Άξονες – Το Ένα και το Πολλαπλό

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Επιλέξαμε ένα αγγείο από τις Καμάρες της Κρήτης. θεωρούμε ότι αυτή η εικόνα αποδίδει την πολυσημία της αρχαικής σκέψης, όπως τη συναντάμε στους Προσωκρατικούς φιλοσόφους

 

 

Μελετώντας την Προσωκρατική σκέψη μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιους βασικούς άξονες, κάποια βασικά θέματα, τα οποία απασχολούν τους διανοητές. Το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού είναι το πρώτο από αυτά. Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε με το ερώτημα κατά πόσον είναι δυνατόν μια βασική ουσία να είναι η αιτία της πολλαπλότητας που συναντούμε γύρω μας.

Όπως είδαμε σε προηγούμενα κείμενα, για τον Θαλή το στοιχείο αυτό ήταν το Νερό, για τον Αναξίμανδρο το Άπειρον, για τον Αναξιμένη ο Αήρ και για τον Ξενοφάνη η σύλληψη του ενός Θεού. Επαναλαμβάνουμε ότι αυτή δεν είναι παρά μια σχηματική απόδοση μιας πολύσημης σκέψης.Η σύγχρονη έρευνα καταδεικνύει ότι το ζήτημα του Ενός και του Πολλαπλού δεν σταμάτησε ποτέ να απασχολεί τη φιλοσοφία.

Σήμερα, μιλούμε πλέον για την πολυπλοκότητα του κόσμου. Οργανισμοί όπως το ινστιτούτο της Santa Fe μελετούν διεπιστημονικά την πολυπλοκότητα και την αρχή αυτής της τάσης μπορούμε να την ανιχνεύσουμε στους Προσωκρατικούς.

 

 

Η Ροή και η Σταθερότητα

 

Την Προσωκρατική σκέψη απασχολεί έντονα και το ζήτημα της ροής (κίνησης) και της σταθερότητας (ακινησίας). Θα συνοψίζαμε αυτόν τον προβληματισμό γύρω από το ερώτημα: Γύρω μας, ακόμα και αυτά που φαίνονται να είναι σταθερά αλλάζουν. Ένα βουνό υφίσταται κατολισθήσεις, η βροχή λειαίνει τον βράχο με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, κάτι μοιάζει να μένει σταθερό, κάτι τους προσδίδει ταυτότητα. Πόσο πραγματική είναι η συνεχής αλλαγή, πόσο πραγματική η ακίνητη ουσία; Και κυρίως ποια είναι η μεταξύ τους διαλεκτική σχέση;

 

 

 

Η Σχετικότητα – Η θέση του Παρατηρητή

 

Το προηγούμενο ερώτημα μας οδηγεί αναπόφευκτα σε μια πρώιμη μορφή γνωσιολογικής διερεύνησης. Οι αρχές που συγκροτούμε, η θέαση του κόσμου είναι πραγματική, απόλυτη και αντικειμενική ή μήπως καθορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά τόσο ως άτομο, όσο και ως ανθρώπινο είδος;

 

 

Προσωκρατική Σκέψη: Η γοητεία και η πολυσημία της

 

Η γοητεία που ασκεί η Προσωκρατική σκέψη δεν είναι τυχαία. Καταρχάς, όταν διαβάζουμε τα σπαράγματα που έχουν φτάσει ως εμάς, αισθανόμαστε ότι είμαστε στην αυγή της δυτικής – τουλάχιστον – σκέψης. Όλα είναι νέα, καθαρά και λούζονται στο φως της Ιωνίας. Οι διανοητές βρίσκονται στο σημείο που φιλοσοφία, μυθολογική αφήγηση, ποίηση και επιστήμη είναι σχεδόν αξεχώριστες.

Αυτοί είναι οι πρώτοι, που θα βάλουν τις βάσεις για την εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Σήμερα, η εξειδίκευση είναι απόλυτη. Υπάρχουν κείμενα φιλοσοφικά, απροσπέλαστα για τον μη επαγγελματία φιλόσοφο. Με τους Προσωκρατικούς βρισκόμαστε τρόπον τινά σε μια Παραδείσια κατάσταση. Έχουμε την αίσθηση του Όλου, την αίσθηση της Πηγής.

 

 

Προσωκρατική σκέψη: Ο κίνδυνος της προβολής

 

Αυτή η γοητεία των Προσωκρατικών πρέπει να κάνει τον μελετητή προσεκτικό στις πιθανές ερμηνείες του. Όπως προαναφέρθηκε δεν έχουμε κανένα έργο αυτών των διανοητών ολόκληρο στα χέρια μας. Για τους περισσότερους σπαράγματα και, μάλιστα, σπαράγματα που έχουν διασωθεί από άλλους πολύ μεταγενέστερούς τους συγγραφείς.

Ο κίνδυνος, λοιπόν, και εμείς να προβάλλουμε τη δική μας σκέψη σε ένα κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από το δικό μας είναι υπαρκτός. Το ίδιο σε ένα βαθμό έχει κάνει και ο Πλάτωνας, όταν επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λόγια του Παρμενίδη, αλλά και ο Αριστοτέλης σε κάποια άλλα σημεία.

Σε κάθε περίπτωση, η επαφή με τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών μας κάνει να νιώθουμε πως βρισκόμαστε σε ένα περιβάλλον που ο άνεμος της δημιουργικότητας φυσά νέος και δυνατός. Ο κατακερματισμός των επιστημών του ανθρώπου, της φιλοσοφίας και της ποίησης δεν έχει πραγματοποιηθεί. Ο διανοητής είναι ελεύθερος να κινηθεί και να επιλέξει τη μορφή της έκφρασής του. Το σύμπαν ακόμα είναι ένα θαύμα.