Ο Μύθος της Γραφής στον Φαίδρο

Ένα από τα ζητήματα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος ο μελετητής του Πλατωνικού έργου είναι και η σχέση του φιλοσόφου με τον γραπτό λόγο. Συγκεκριμένα, αναφύεται εύλογο το ερώτημα πώς είναι δυνατόν ο Πλάτων να είναι τόσο πολυγραφότατος από τη μια και από την άλλη μέσα στους ίδιους τους διαλόγους να αποδοκιμάζει τον γραπτό λόγο. Ο μύθος της γραφής, όπως τον συναντάμε στον διάλογο “Φαίδρος”, ίσως μας δώσει κάποιες ενδείξεις για το ποια ήταν η πραγματική άποψη του Πλάτωνα για το ζήτημα. 

Παραθέτουμε το κείμενο. Η μετάφραση είναι του κυρίου Κάλφα. Ο σχολιασμός επίσης βασίζεται σε πολλά σημεία στις εξαιρετικές του παραδόσεις.

Το κείμενο:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Άκουσα μια ιστορία για έναν από τους παλιούς αιγυπτιακούς θεούς στην περιοχή της Ναύκρατης της Αιγύπτου. Πρόκειται γι’ αυτόν τον θεό που έχει ως ιερό πουλί την Ίβι και ο ίδιος ονομάζεται Θευθ. Είναι αυτός που πρώτος ανακάλυψε τον αριθμό και τους υπολογισμούς, τη γεωμετρία και την αστρονομία, ακόμη και τους πεσσούς και τους κύβους, και πάνω απ’ όλα τη γραφή. Βασιλιάς τότε όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, και έδρα του είχε τη μεγάλη πόλη της Άνω Αιγύπτου που οι Έλληνες την αποκαλούν
Αιγυπτιακές Θήβες – τον Θαμού οι Έλληνες τον ονομάζουν Άμμωνα. Σ’ αυτόν λοιπόν ήρθε ο Θευθ, του επέδειξε τις τέχνες του και του είπε ότι θα έπρεπε να διαδοθούν σε όλους τους άλλους Αιγυπτίους. Ο βασιλιάς τότε τον ρώτησε ποια είναι η ωφέλεια της καθεμιάς, και καθώς εκείνος του εξηγούσε, άλλες από τις εξηγήσεις τις επαινούσε και άλλες τις κατέκρινε ανάλογα με ό,τι του φαινόταν σωστό ή λάθος. Λένε [ότι] πολλά καλά και πολλά κακά για
την καθεμιά τέχνη ειπώθηκαν – θα ήταν υπερβολικό να τα διηγηθούμε τώρα όλα. Κάποια στιγμή όμως έφτασαν και στη γραφή. «Αυτή η μάθηση, βασιλιά μου», είπε ο Θευθ, «θα κάνει τους Αιγύπτιους σοφότερους και θα αυξήσει τη μνήμη τους· γιατί βρέθηκε το φάρμακο της μνήμης και της σοφίας». Και ο Θαμούς του απάντησε: «Πολύτεχνε Θευθ, άλλος έχει την ικανότητα να γεννά τις τέχνες και άλλος να κρίνει αν οι τέχνες αυτές θα βλάψουν ή θα
ωφελήσουν όσους τις χρησιμοποιούν. Εσύ λοιπόν τώρα σαν πατέρας που είσαι της γραφής έδειξες εύνοια σ’ αυτήν και της προσέδωσες τις αντίθετες από τις πραγματικές της δυνατότητες. Γιατί η γραφή θα φέρει λήθη στις ψυχές όσων τη μάθουν, μια και αυτοί σίγουρα θα παραμελήσουν τη μνήμη τους· δείχνοντας εμπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν στη θύμισή τους κάτι όχι από μέσα τους, από τον ίδιο τον εαυτό τους, αλλά από κάποια ξένα εξωτερικά σημάδια. Αυτό που ανακάλυψες δεν είναι το φάρμακο της μνήμης
αλλά της υπόμνησης. Στους μαθητές σου δεν φέρνεις την αληθινή σοφία αλλά μόνο την επίφαση της σοφίας. Τους κάνεις να ακούν απλώς πολλά, χωρίς να τους διδάσκεις, και τελικά νομίζουν ότι γνωρίζουν και πολλά, ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουν τίποτε· γίνονται μάλιστα φορτικοί σε κάθε συντροφιά αφού παριστάνουν τους σοφούς, χωρίς να είναι».

Οι επισημάνσεις του Σωκράτη

Ο μύθος ολοκληρώθηκε. Στη συνέχεια, ο Σωκράτης οδηγείται σε μια πρώτη ερμηνεία των όσων ειπώθηκαν.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός λοιπόν που πιστεύει ότι θα αφήσει πίσω του κάποια τέχνη σε γραπτήμορφή [Μιλάμε για το σήμερα πια, το σήμερα του Πλάτωνα και του Σωκράτη, και όχι της Αιγύπτου.] όπως και ο αποδέκτης που θεωρεί ότι από τα γραπτά κείμενα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, χαρακτηρίζονται από μεγάλη αφέλεια, αγνοούν πραγματικά αυτό που μάντεψε ο Άμμων, όταν θεωρούν ότι οι γραμμένοι λόγοι μπορούν να κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπομνήσουν απλώς τον γνώστη το θέμα για το οποίο έχουν γραφεί.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Πολύ σωστά. [Απαντά ο Φαίδρος].

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Γιατί αυτό το κακό έχει η γραφή, Φαίδρε, και αληθινά μοιάζει με τη ζωγραφική. Τα γεννήματα της ζωγραφικής στέκονται μπροστά μας σαν να ’ναι ζωντανά. Αν όμως τα ρωτήσεις κάτι, σιωπούν μεγαλοπρεπώς. Το ίδιο κάνουν και οι γραμμένοι λόγοι· σου δίνουν την εντύπωση ότι σκέφτονται και σου μιλούν, αν όμως ρωτήσεις κάτι από αυτά που σου λένε, θέλοντας να το καταλάβεις, δηλώνουν ένα μόνο πράγμα, το ίδιο πάντοτε. Άπαξ και
γραφεί ο κάθε λόγος, σέρνεται από δω και από κει και φτάνει αδιακρίτως τόσο στα χέρια αυτών που τον καταλαβαίνουν όσο και στους εντελώς άσχετους, αφού ο ίδιος δεν ξέρει να πει σε ποιους πρέπει να πάει και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα τον κατηγορούν, πάντοτε χρειάζεται τη βοήθεια του πατέρα του, γιατί ο ίδιος ούτε
μπορεί να αμυνθεί ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Και πάλι έχεις απόλυτο δίκιο.

Η θέση του Σωκράτη μοιάζει να είναι ξεκάθαρη: Ο γραπτός λόγος παρουσιάζει κάποια μειονεκτήματα τα οποία δεν μπορούμε να εξαλείψουμε, καθώς χαρακτηρίζουν την ίδια του τη φύση. Καταρχάς, ο γραπτός λόγος δεν επιδέχεται αλλαγής. Από τη στιγμή που θα γραφεί, παραμένει στην ίδια μορφή για πάντα. Δεύτερο μειονέκτημα είναι ότι μπορεί να διαβαστεί, να πέσει σε μη επαρκή και καλοπροαίρετο αναγνώστη. Το τρίτο εγγενές μειονέκτημα είναι ότι ο γραπτός λόγος δεν κάνει διάλογο, δεν συνομιλεί. 

Στο σημείο αυτό να τονίσουμε βέβαια ότι η σύγχρονη κειμενική θεωρία δεν δέχεται αυτή την άποψη. Σήμερα θεωρούμε πως ο κάθε αναγνώστης διαλέγεται με το κείμενο. Ποτέ το κείμενο δεν είναι το ίδιο, ακόμα και όταν αναφερόμαστε στο ίδιο άτομο, το οποίο το ξαναδιαβάζει.

Το εύλογο συμπέρασμα

Μέχρι αυτό το σημείο καταλαβαίνουμε ότι τα όσα λέει ο Σωκράτης ταιριάζουν απόλυτα και με όσα έπραξε ο ίδιος. Δεν έγραψε ποτέ τίποτα. Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό που διαβάζουμε είναι η γραφή του Πλάτωνα, ο οποίος στη συνέχεια της συζήτησης θα μας δώσει μια ερμηνεία για τον λόγο που κάποιος – άρα και ο ίδιος – μπορεί να χρησιμοποιήσει τον γραπτό λόγο ως έναν  βοηθό στην πραγματική άσκηση της φιλοσοφίας, που είναι φυσικά η διαλεκτική.

Η μικρή ανατροπή και το παίγνιον

Συνεχίζουμε, λοιπόν με τη συζήτηση ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Φαίδρο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Σκέψου όμως. Μπορείς να διακρίνεις κάποιο άλλο είδος λόγου συγγενή με τον προηγούμενο, αλλά αυθεντικό; Καταλαβαίνεις με ποιον τρόπο γεννιέται και πόσο καλύτερος και πιο αποτελεσματικός αυτός ο λόγος είναι;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Ποιος είναι αυτός ο λόγος και πώς λες ότι δημιουργείται;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Αυτός ο λόγος που γράφεται με πραγματική γνώση στην ψυχή όποιου μαθαίνει. Αυτός που έχει τη δύναμη να υπερασπίσει τον εαυτό του· που γνωρίζει σε ποιους πρέπει να μιλά και σε ποιους πρέπει να σωπαίνει.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Εννοείς βέβαια τον ζωντανό και έμψυχο λόγο του γνώστη. Και το σωστό θα ήταν να λέμε ότι ο γραπτός λόγος δεν είναι παρά είδωλο αυτού του λόγου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Ακριβώς έτσι. Πες μου όμως κι αυτό. Τι λες ότι θα έκανε ο συνετός γεωργός; Όσους σπόρους φροντίζει και θα ήθελε να του δώσουν καρπό, θα τους έσπερνε στα σοβαρά το καλοκαίρι στους κήπους του Άδωνη και θα χαιρόταν να τους βλέπει να βλαστάνουν ωραία μέσα σε οκτώ μέρες ή μήπως, όταν θα έκανε κάτι τέτοιο, θα το έκανε μόνο για παιχνίδι και για γιορτή; Όταν όμως θα είχε σοβαρό στόχο, δεν θα έκανε χρήση
της γεωργικής τέχνης και δεν θα έσπερνε στο κατάλληλο έδαφος ελπίζοντας ότι η σπορά θα ολοκληρωνόταν τον όγδοο μήνα;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Έτσι είναι, Σωκράτη, άλλα πράγματα τα κάνει με σοβαρότητα και άλλα τα κάνει με άλλον τρόπο, όπως το λες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Τι θα πούμε τώρα όμως, ότι αυτός που γνωρίζει τα δίκαια, τα ωραία και τα καλά έχει λιγότερο μυαλό από τον γεωργό για την καλλιέργεια και των δικών του σπόρων;

ΦΑΙΔΡΟΣ. Όχι βέβαια.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Δεν θα σκεφτεί λοιπόν σοβαρά να «γράψει με μελάνι στο νερό» αρχίζοντας να σπέρνει με την πένα του λέξεις που δεν έχουν τη δύναμη
ούτε να υπερασπίσουν με λόγια τον εαυτό τους ούτε να διδάξουν σωστά την αλήθεια.

ΦΑΙΔΡΟΣ. Μάλλον όχι. Έτσι φαίνεται.

Οι κήποι του Άδωνη

Οι κήποι του Άδωνη ήταν κάποιες γλάστρες στις οποίες τοποθετούσαν χώμα ενισχυμένο με κάποιο λίπασμα, που είχε την ιδιότητα να κάνει τα φυτά να ανθίζουν πολύ γρήγορα μέσα σε ελάχιστες μέρες, αλλά και να μαραίνονται σχεδόν αμέσως. Ήταν μια μορφή παιχνιδιού που εξυμνούσε με τον τρόπο της την ομορφιά του εφήμερου, κάτι που σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να είναι η φιλοσοφία που αναζητά τη μια και μοναδική αλήθεια κατά τον φιλόσοφό μας. 

Ο φιλόσοφος λοιπόν τους δικούς του σπόρους θα τους σπείρει στο κατάλληλο έδαφος και με τον σωστό τρόπο (διαλεκτική). Θα είναι υπομονετικός, ώστε ο καρπός που θα παραχθεί να μην είναι εφήμερος.

Ο ρόλος της γραφής

Ας παρακολουθήσουμε τη συνέχεια του διαλόγου:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Όχι βέβαια. Τους κήπους της γραφής θα τους σπείρει μάλλον για να διασκεδάσει και όταν γράφει, θα γράψει συλλέγοντας υπομνήματα για τον εαυτό του –καθώς η λήθη έρχεται με τα γηρατειά– και για όποιον άλλο
ακολουθήσει τα ίδια ίχνη. Και θα χαρεί όταν θα δει τους κήπους του να ανθίζουν απαλά. Τον καιρό που οι άλλοι ρίχνονται σε άλλα παιχνίδια, και ποτίζουν τον εαυτό τους στα συμπόσια και σε άλλες παρόμοιες συναναστροφές, τότε εκείνος, όπως φαίνεται, θα προτιμήσει να περάσει τη ζωή του με τα παιχνίδια που μόλις περιέγραψε.

Άρα, αν και η γραφή είναι υποδεέστερη του προφορικού λόγου έχει μια θέση στο οπλοστάσιο του φιλοσόφου, ως φάρμακο για τα γηρατειά, ως μια ενασχόληση πιο ευγενής από το χάσιμο του χρόνου σε συμπόσια και ανώφελες διασκεδάσεις. Μοιάζει να λέει ο Σωκράτης ότι είναι χρήσιμο να κρατάς σημειώσεις για όσα ουσιώδη έχουν εξαχθεί με τη διαλεκτική. Αυτό θα σου δίνει τη δυνατότητα να ανατρέχεις καθώς θα εξασκείς την ουσιαστική φιλοσοφία που βασίζεται στην προφορικότητα. Χρησιμοποιώντας μια Αριστοτελική διατύπωση θα λέγαμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια τέχνη υπηρετική.

Η κατακλείδα

Ακολουθούμε τη συνομιλία:

ΦΑΙΔΡΟΣ. Ένα πανέμορφο παιχνίδι βάζεις δίπλα σε ένα τιποτένιο.
Έχουμε δύο παιχνίδια δηλαδή, το ένα είναι καλό και το άλλο τιποτένιο. Πόσο ωραιότερο είναι να μπορεί κανείς να διασκεδάζει με γραπτούς λόγους
φτιάχνοντας μύθους για τη δικαιοσύνη και για τα άλλα θέματα που εσύ συζητάς.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ. Έτσι είναι [το συμπέρασμα του Σωκράτη] αγαπητέ μου Φαίδρε. Πιστεύω όμως ότι πολύ ωραιότερη είναι η σοβαρή ενασχόληση με αυτά τα θέματα, όταν κάποιος χρησιμοποιεί τη διαλεκτική τέχνη και αφού βρει την κατάλληλη ψυχή φυτεύει και σπέρνει μέσα του λόγους με αληθινή γνώση· [γνώση πρέπει να έχεις για να διδάξεις] λόγους ικανούς να υπερασπίσουν τον εαυτό τους και αυτόν που τους φύτεψε· λόγους όχι άκαρπους αλλά γόνιμους, απ’ όπου αναφύονται και νέοι λόγοι σε άλλες ψυχές, και έτσι διατηρούν πάντοτε μέσα τους αθάνατο το σπέρμα και φέρνουν στον κάτοχό τους την ευδαιμονία – όσο βέβαια αυτό είναι δυνατό στον άνθρωπο.
.

Πώς πρέπει τελικά να ασκείται η φιλοσοφία

Στο τελευταίο απόσπασμα ο Σωκράτης μας δίνει ανάγλυφα τη σκέψη του για τις τρεις προϋποθέσεις με τις οποίες πρέπει να ασκείται η φιλοσοφία. Καταρχάς, η φιλοσοφία είναι προφορική. Η μέθοδος εξάσκησής της είναι η διαλεκτική. Το δεύτερο προαπαιτούμενο εκ μέρους του δασκάλου, του οδηγού σ’αυτό το δρόμο είναι να είναι πραγματικός γνώστης. Και τρίτη προϋπόθεση είναι ο μαθητής να είναι ο κατάλληλος, όχι μόνο για να κατανοήσει ο ίδιος αλλά και για να σπείρει ο ίδιος με τη σειρά του στις κατάλληλες ψυχές.

Σε όλη αυτή την πορεία, να που η γραφή ως υπόμνηση μπορεί να σταθεί αρωγός.