Ο Δερβίσης και ο Θάνατος του Meša Selimović
Το αριστούργημα του Meša Selimović “Ο δερβίσης και ο θάνατος” επανακυκλοφορεί στην Ελληνική γλώσσα. Το βιβλίο είχε εξαντληθεί, επανεκδόθηκε και πλέον είναι ξανά προσιτό και στην Ελληνική του μετάφραση.
Έχουμε να κάνουμε με ένα ανάγνωσμα που θεωρείται δύσκολο. Κινείται σε πολλά επίπεδα. Κυρίως είναι ένα αριστούργημα της γραφής που εστιάζει και χρησιμοποιεί τον εσωτερικό μονόλογο. Μια αναγνώστρια γράφει χαρακτηριστικά: “Το κείμενο είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο και η αίσθηση που αφήνει είναι ότι περπατάς στο εσωτερικό του νου του συγγραφέα, ότι παρατηρείς τις σκέψεις όπως αναδύονται. Αυτές πολλές φορές αναδιπλώνονται, κάνουν διάλογο μόνο με τον εαυτό τους.”
Η υπόθεση
Η βασική ιστορία που εξιστορείται είναι απλή. Βασικός πρωταγωνιστής είναι ο δερβίσης Nurrudin. Βρισκόμαστε στη Βοσνία, κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πιο συγκεκριμένα η ιστορία μας εκτυλίσσεται κατά τον 18ο αιώνα. Η ζωή του Nurrudin μοιάζει γαλήνια. Είναι επικεφαλής του Ισλαμικού μοναστηριού, στο οποίο ζει. Περιβάλλεται από σεβασμό και εκτίμηση.
Τη γαλήνια καθημερινότητά του θα ταράξει η είδηση ότι ο αδελφός του Harun συνελήφθη από τις Οθωμανικές αρχές. Είμαστε μάρτυρες της εσωτερικής του αγωνίας αφενός να κατανοήσει το τι συνεβη, αφετέρου να αποφασίσει τι πρέπει να κάνει.
Σταδιακά όλες οι βεβαιότητες που μέχρι τότε στήριζαν τη ζωή του τίθενται σε αμφισβήτηση. Η εξουσία, η νομιμότητα, οι δυνάμεις – φανερές και υπόγειες – που κινούν τα ανθρώπινα πλάσματα και τους ρυθμούς τους περνούν μέσα από το χαρακτηριστικό πλαίσιο του εσωτερικού του μονολόγου.
Το θέμα
Ο Δερβίσης και ο θάνατος είναι ένα έργο που επιτρέπει πολλαπλές αναγνώσεις. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να απομονώσουμε ένα συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο, μας φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα η προσέγγιση που εστιάζει στο περιεχόμενο μιας Σερβο – Κροατικής λέξης, μέσω της οποίας επιχειρείται να προσεγγιστεί το μυθιστόρημα. Η λέξη “malodusnost” μπορεί να αποδοθεί κυριολεκτικά ως μικρή ή συρρικνωμένη ψυχή και μεταφορικά χρησιμοποιείται για να εκφραστεί η ψυχική δειλία, η αδυναμία να σταθεί κάποιος συνεπής στις αξίες και τα ιδανικά του.
Καθώς το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται έχουμε την αίσθηση ότι η ψυχή του Nuruddin πάσχει. Πολύ γρήγορα οι συνεκτικοί αρμοί με την περιβάλλουσα ζωή και κοινωνία αποσαθρώνονται. Το όνομα του πρωταγωνιστή σημαίνει κατά λέξη “το φως της πίστης” και αυτό που βιώνει ο αναγνώστης είναι την πλήρη αποδόμηση κάθε πίστης.
Η αντίθεση
Παρακολουθώντας τον εσωτερικό μονόλογο του ήρωα είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε το που μπορεί να βρίσκεται η ψυχική δειλία (malodusnost). Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση χαρακτηρίζεται από ειλικρίνεια, ψυχολογική εμβάθυνση, ηθικό προσδιορισμό. Οι σκέψεις ακολουθούν η μια την άλλη και εντυπωσιαζόμαστε από το βάθος της ανάλυσης.
Ο Selimović αφήνει τον ήρωα να παρουσιάσει τις συναλλαγές του με τους άλλους. Πολλές φορές οι πράξεις του δεν συνάδουν με τη σκέψη του. Πρώτα εξαπατά τον εαυτό του μέσω μηχανισμών εκλογίκευσης και στη συνέχεια αναλύει και παγιδεύεται σε μια ροή που είναι πιο δυνατή τόσο από τη σκέψη, όσο και από την πίστη.
Η τρυφερή ματιά
Υπάρχουν παράλληλα σημεία ανάμεσα στη ζωή του Δερβίση και στη ζωή του συγγραφέα. Ο αδελφός του Selimović εκτελέστηκε στην Τούσλα το 1944 με απόφαση του στρατοδικείου του Γ’ Σώματος. Ο συγγραφέας όμως ήταν υποχρεωμένος να συνεχίσει τη ζωή του χωρίς να δείξει σημάδια ενόχλησης. Στέκεται με τρυφερότητα απέναντι στον μυθιστορηματικό του ήρωα. Η ηθική δειλία του (ή απόγνωση) παρουσιάζεται παράλληλα με την απέραντη θλίψη και τον πόνο που κατακλύζει την ψυχή του. Ο εσωτερικός του αγώνας είναι ειλικρινής. Ο Selimović δεν στέκει κριτής. Έχει ενσυναίσθηση, όπως οφείλει να έχει και ένας καλός ψυχοθεραπευτής. Σε κανένα σημείο δεν χάνει τον έλεγχο της αφήγησης, ενώ ταυτόχρονα βρισκεται κοντά στον πρωταγωνιστή του. Πολλοί έχουν πει ότι με αυτόν τρόπο ο Selimović προσεγγίζει και μεθερμηνεύει δημιουργικά το μεγάλο πρότυπό του, τον Fyodor Dostoevsky.
Τα όρια της λογικής
Υπάρχουν πολλές ομοιότηττες που μπορεί να βρει κανείς ανάμεσα στο έργο του Dostoevsky “Αναμνήσεις από το υπόγειο” και το έργο του Selimović “Ο δερβίσης και ο θάνατος”. Τόσο ο ήρωας του ‘Υπογείου”, όσο και ο δερβίσης Nuruddin θεωρούνται χαρακτηριστικά πρότυπα ανθρώπων που λειτουργούν συγκροτημένα. Η λογική είναι ο οδηγός τους. Και όμως, προβαίνουν σε ακραίες, ακατανόητες πράξεις. Η βαθύτερη επιθυμία τους είναι να βρουν μια αρχή πιο δυνατή από αυτή που ονομάζουμε ανθρώπινη λογική. Παρότι συνειδητά την υπηρετούν, ασυνείδητα πνίγονται και επιδιώκουν να την προσπελάσουν, να την αντικαταστήσουν με μια αρχή πιο δυνατή, απόλυτη. Ίσως μόνο τοτε η ταραγμένη τους ψυχή μπορεί να αναπαυθεί…