Οι ιδεατοί τύποι στη σκέψη του Weber
Οι στοχαστές που θεμελίωσαν την επιστήμη της κοινωνιολογίας μας έδωσαν και κάποια εργαλεία με τα οποία επιχείρησαν να προσεγγίσουν και να ερμηνεύσουν τα σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα. Ένα από αυτά είναι και ο ιδεότυπος ή ιδεατός τύπος, ένα εργαλείο που κατασκεύασε ο Max Weber, ο σπουδαίος Γερμανός κοινωνιολόγος που εκτός των άλλων μας έδωσε τη θαυμάσια μελέτη του για τη σχέση του Προτενταστισμού με την καπιταλιστική κοινωνία.
Ο τρόπος που κατέληξε στην κατασκευή του ήταν μέσα από τη μελέτη που έκανε σε πραγματικές κοινωνικές δομές είτε αυτές ήταν εργοστάσια είτε υπηρεσίες, συνήθως κρατικές. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αποκρυσταλλώθηκαν τα κοινά χαρακτηριστικά που συνέλεξε. Στη συνέχεια, οδηγήθηκε σε μια αφηρημένη περιγραφή, η οποία τόνιζε τα κοινά και πιο ουσιαστικά χαρακτηριστικά τους.
Άρα, ο ιδεότυπος ως μεθοδολογικό εργαλείο προκύπτει μέσα από την αφαιρετική διαδικασία, η οποία τονίζει τα χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλες τις συγκεκριμένες κοινωνικές δομές.
Ένα παράδειγμα θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα το τι είναι ο ιδεότυπος. Ο Weber μελέτησε, όπως είπαμε πολλά εργοστάσια αλλά και υπηρεσίες. Τα κοινά χαρακτηριστικά που διαπίστωσε ότι υπάρχουν σε όλα όσα μελέτησε ήταν:
- ο καταμερισμός εργασίας,
- η τήρηση αρχείων,
- η ιεραρχική οργάνωση με ανώτερους και κατώτερους υπαλλήλους,
- η ύπαρξη ωραρίου κ.ά.
Αυτά λοιπόν τα κοινά χαρακτηριστικά, θεωρώντας ότι λειτουργούν σωστά και στον υψηλότερο βαθμό εξορθολογισμού συγκροτούν τον ιδεατό τύπο της γραφειοκρατίας. Ως εργαλείο έρευνας είναι σε πρώτο επίπεδο εξαιρετικά χρήσιμο, καθώς ο ερευνητής γνωρίζει ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει μια δομή για να χαρακτηριστεί για παράδειγμα γραφειοκρατική. Μάλιστα, μπορούμε να κάνουμε μια μεταφορά θεωρώντας τα ως εκμαγεία. Όσο πιο κοντά μια δομή βρίσκεται στον ιδεατό τύπο, στο εκμαγείο, τόσο πιο εξορθολογισμένη και λειτουργική είναι.
Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι ο όρος “γραφειοκρατία” δεν χρησιμοποιείται με την έννοια που της αποδίδουμε σήμερα, αλλά με την έννοια μιας διαδικασίας που αντανακλά τον εξορθολογισμό – βασικότατη έννοια στο έργο του Weber – στον οποίο έχουν φτάσει οι βιομηχανικές κοινωνίες.