Ξενοφάνης
Ο Ξενοφάνης είναι ο πρώτος φιλόσοφος από την Ιωνία του οποίου έχουμε στη διάθεσή μας εκτεταμένα αποσπάσματα. Τις απόψεις του τις κατέγραψε έμμετρα. Μέσα από τα αποσπάσματά αναδεικνύεται ένας ταξιδιώτης ραψωδός, ένας φιλόσοφος που κατακρίνει τα κακώς κείμενα της λατρείας των Θεών στην εποχή του, τον ανθρωπομορφισμό και την αφέλεια που συναντά γύρω του.
Ο Ξενοφάνης ως ποιητής
Ο Ξενοφάνης έγραψε ως ποιητής, κυρίως ελεγείες. Αυτά τα ποιήματα συνήθιζε να τα απαγγέλλει σε συμπόσια. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα, το οποίο εκθειάζει την απλότητα και τη μετρημένη συμπεριφορά. Από όσο γνωρίζουμε, δεν καταπιάστηκε με την επική ποίηση. Την ελεγεία μπορούμε να την εντάξουμε στην ευρύτερη Αρχαϊκή Λυρική Ποίηση, την οποία προσεγγίσαμε μέσα από κάποιους στίχους της Σαπφούς. Στην εξέλιξή της η ελεγεία έχει πολλά συγγενικά στοιχεία με το επίγραμμα. Όπως και αυτό, η θεματολογία της είναι ποικίλη και διακρίνεται για την κομψότητά της.
Ο Ξενοφάνης ταξιδιώτης
Ο ίδιος παραθέτει σε ένα απόσπασμα πως το συγγράφει σε ηλικία 92 ετών. Πλήρης ημερών και πλήρης ταξιδιών. Γεννήθηκε στην Κολοφώνα της Ιωνίας, μια πόλη πολύ κοντινή στη Μίλητο. Η Μίλητος είναι ιδιαίτερα σημαντική για την Ιστορία της Φιλοσοφίας. Ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης γεννήθηκαν και έζησαν εκεί.
Ταξιδεύοντας Δυτικά έφτασε ως τη Σικελία. Υπάρχει μια παράδοση πως επισκέφθηκε την Ελέα. καλό θα ήταν όμως να μη βασιστούμε σε αυτή την πληροφορία καθώς είναι μάλλον μια προσπάθεια να τον συνδέσουν με τον Παρμενίδη και να του αποδώσουν συμμετοχή στη δημιουργία της Ελεατικής Σχολής.
Ο ποιητής Ξενοφάνης αμφισβητεί τους ομότεχνούς του
Στην Αρχαϊκή εποχή τα σύνορα ανάμεσα στον Ποιητή και τον Φιλόσοφο δεν είναι ευδιάκριτα. Ο Ξενοφάνης κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς την κατεύθυνση του Φιλοσοφικού Λόγου, καθώς είναι ο πρώτος, ο οποίος αμφισβητεί ανοιχτά την αυθεντία των ποιητών.
Φυσικά, δεν κατακρίνει τη φόρμα της ποίησης, εφόσον και ο ίδιος γράφει έμμετρα. Η κριτική του είναι το περιεχόμενο των όσων καταγράφονται στην ποίηση της εποχής του και δη, στον Όμηρο και στον Ησίοδο.
Τα όσα αναφέρουν οι ποιητές για τους Θεούς, τους κάνουν να φαίνονται όχι μόνο κοντινοί στα ανθρώπινα πάθη, αλλά ακόμα περισσότερο παρουσιάζονται να έχουν τα ελαττώματα και τα πάθη τους στον υπερθετικό βαθμό.
Ο Ξενοφάνης και η συνήθης ανθρώπινη αντίληψη για το θείο
Η κριτική του απέναντι στους ποιητές βασίζεται στην παρατήρηση που κάνει σχετικά με τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το Θείο. Με σημερινούς όρους θα λέγαμε ότι ο Ξενοφάνης καταγγέλλει τον μηχανισμό προβολής με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τους Θεούς.
Οι ποιητές αλλά και ο απλός κόσμος, μας λέει, παρουσιάζει τους Θεούς να έχουν γεννηθεί όπως οι θνητοί. Έχουν γονείς, ντύνονται, μιλούν, θυμώνουν, ζηλεύουν, είναι μικρόψυχοι και εκδικητικοί.
Ο Ξενοφάνης επισημαίνει την καθολικότητα του φαινομένου. Οι Αιθίοπες φαντάζονται τους Θεούς τους με μαύρο δέρμα, όπως είναι και οι ίδιοι φυσικά. Για τους ανοιχτόχρωμους Θράκες, οι Θεοί είναι ξανθοί.
Με μια αρκετά μεγάλη δόση σαρκασμού, ο Ξενοφάνης παρατηρεί πως αν τα άλογα μπορούσαν να σχεδιάσουν τους Θεούς τους, θα τους φιλοτεχνούσαν με τη μορφή αλόγου.
Ήταν άθεος ο Ξενοφάνης;
Με βάση τα προηγούμενα αποσπάσματα θα ήταν εύκολο να συμπεράνουμε πως ο φιλόσοφος ήταν άθεος. Ωστόσο, όταν αναφερόμαστε σε προγενέστερες εποχές είναι καλό να είμαστε προσεκτικοί, διότι υπάρχει η τάση να προβάλλουμε δικές μας αντιλήψεις σε ένα άλλο Ιστορικό και Πολιτιστικό πλαίσιο.
Ο Ξενοφάνης λοιπόν δεν ήταν άθεος. Το αντίθετο θα λέγαμε. Διαπνέονταν από έναν έντονο σεβασμό προς το Θείο, κάτι που δεν του επέτρεπε να δεχθεί ως αληθείς τις περιγραφές των ποιητών, αλλά και τη γενικευμένη αντίληψη του ανθρωπομορφισμού των Θεών.
Ο Ξενοφάνης και η δική του αντίληψη για το Θείο
Είναι σαφές λοιπόν, ότι το Θείο για τον φιλόσοφο δεν είναι δυνατόν να έχει κάποια σχέση με τη μορφή και τα χαρακτηριστικά – ψυχολογικά και σωματικά – του ανθρώπου.
Καταρχάς, σίγουρα δεν χρειάζεται αιματηρές θυσίες. Για την ακρίβεια δεν χρειάζεται κάτι, διότι είναι αυτάρκης. Η κίνηση δεν αποτελεί μια από τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον Θεό, όπως τον συλλαμβάνει ο Ξενοφάνης. Ο Θεός δεν κινείται, δεν έχει λόγο να πάει κάπου. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανόν να μην έχει σώμα, να μην είναι υλικός, με τον τρόπο που εμείς γνωρίζουμε την ύλη.
Ο Ξενοφάνης και τα κατηγορήματα του δικού του Θεού
Ο Θεός, επισημαίνει ο φιλόσοφος είναι παντοδύναμος. Και μόνο με τη σκέψη του μπορεί να συνταράξει τα πάντα. Ίσως εδώ, η εικόνα να είναι μια αναφορά στους στίχους του Ομήρου στην Ιλιάδα, όπου αναφέρεται ότι ο Ζευς έσεισε τον Όλυμπο.
Σε ένα άλλο απόσπασμα διαβάζουμε ότι ο Θεός σκέφτεται και αντιλαμβάνεται. Είναι συνεχής ενέργεια προς αυτή την κατεύθυνση.
Το απόσπασμα που μας κινεί περισσότερο το ενδιαφέρον είναι σίγουρα αυτό στο οποίο αναφέρεται πως ο Θεός είναι ένας μέσα στους Θεούς και τους ανθρώπους, ασύγκριτος και μοναδικός.
Ο Ξενοφάνης στον δρόμο του Ενός και του Πολλαπλού
Το προηγούμενο απόσπασμα μας βάζει σε σκέψεις. Είναι εύλογο μια από τις αναγνώσεις – επηρεασμένη από τη δική μας αντίληψη – να είναι ότι ο Ξενοφάνης απορρίπτει την ύπαρξη πολλών Θεών. Βρίσκεται λοιπόν, και αυτός στο μονοπάτι της απλοποίησης που συναντήσαμε γενικά μέχρι τώρα στην Προσωκρατική Φιλοσοφία.
Ο κάθε στοχαστής μας προσέφερε το ένα Στοιχείο με το οποίο επιδιώκει να ερμηνεύσει την πολυπλοκότητα. Ο Θαλής μας προσέφερε το Νερό, ο Αναξίμανδρος το Άπειρον και ο Αναξιμένης τον Αέρα. Ο Ξενοφάνης παρουσιάζει τη σύλληψη του ενός Θεού.
Η Ίρις και ο Ήλιος
Το ουράνιο τόξο ταυτίζονταν από τους Αρχαίους με τη Θεά Ίριδα. Ο Ξενοφάνης επιχειρεί να απομυθοποιήσει αυτές τις αντιλήψεις. Τίποτα από αυτά δεν ισχύουν, θα μας πει. Το ουράνιο τόξο είναι απλά ένα σύννεφο που συμβαίνει να έχει χρώματα.
Όσο για τον Ήλιο, και φυσικά δεν είναι Θεός. Είναι μια μπάλα φωτιάς που περνά στον ουρανό. Ο Ξενοφάνης συνεχίζει την παράδοση των τριών Μιλησίων να προσπαθεί να ερμηνεύσει τον Κόσμο βασιζόμενος λιγότερο στην παραδοσιακή ποιητική ματιά και εισάγοντας το στοιχείο της παρατήρησης και σκέψης.
Κάνοντας πιθανόν μια προβολή του δικού μας τρόπου σκέψης, θα τολμούσαμε να χαρακτηρίσουμε αυτή την προσέγγιση, ως πρώιμη επιστημονική.
Ο Ξενοφάνης και ο προσήκων σεβασμός στο Θείο
Με βάση όλα αυτά, ο Ξενοφάνης συμπεραίνει πως είναι αυτονόητο για όλους μας να αποδεχθούμε το Θείο δείχνοντας τον πρέποντα σεβασμό, στα λόγια, στις πράξεις, στις τελετές. Το μόνο κοινό σημείο που μπορούμε να έχουμε με τον Θεό – και αυτό σε ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο – είναι η σκέψη.
Φανταζόμαστε πως ο Ξενοφάνης σίγουρα θα προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στους ανθρώπους της εποχής του. Φυσικά, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πραγματικά την επίδραση που μπορεί να είχε. Η τομή της σκέψης του, πάντως, είναι για εμάς πολύτιμη και εντυπωσιακή.
Πόσο σίγουρος ήταν ο Ξενοφάνης;
Τα αποσπάσματα που έχουμε αναφέρει μας δίνουν την εντύπωση ότι ο Ξενοφάνης ήταν σίγουρος για την ύπαρξη του ενός Θεού, σίγουρος για τα κατηγορήματά του. Είναι όμως, πραγματικά έτσι;
Ο Ξενοφάνης, όπως αποκαλύπτεται σε άλλα αποσπάσματα, φαίνεται ιδιαίτερα σκεπτικός στο κατά πόσον ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίσει πραγματικά έστω και τα πιο απλά. Οποιοσδήποτε μιλά για Θεούς και άλλα ζητήματα τέτοιου είδους – και εδώ συμπεριλαμβάνει και τον εαυτό του – πολύ απλά δε γνωρίζει, καθώς αυτή η γνώση δεν μπορεί να κατακτηθεί από τον άνθρωπο.
Προχωρά τη σκέψη του ένα βήμα παραπέρα επισημαίνοντας πως ακόμα και εάν έχεις την τύχη να πιστέψεις, στην πραγματικότητα αυτό είναι απλά μια πίστη, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να είναι γνώση.
Ο Ξενοφάνης και το σπουδαίο Φιλοσοφικό βήμα
Αυτή η σύλληψη που πραγματοποιεί ο Ξενοφάνης είναι θεμελιώδους σημασίας για τη Φιλοσοφία. Για πρώτη φορά, τόσο ξεκάθαρα, παρουσιάζεται η διάκριση ανάμεσα σε αυτό που πιστεύουμε και σε αυτό που γνωρίζουμε.
Αρκεί να θυμηθούμε την αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα, η οποία βασίζεται και εξερευνά αυτήν ακριβώς τη διάκριση για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτού του αποσπάσματος.
Ο σκεπτικισμός του απλώνεται και αγγίζει και τις απόψεις που εκφέρει ο ίδιος για το Θείο. Ουσιαστικά εύχεται οι απόψεις αυτές να εισακουστούν σαν να ήταν αληθείς και όχι ως βέβαιες γνώσεις, αφού τέτοιου είδους γνώση δεν είναι προσεγγίσιμη από τον άνθρωπο.
Θα μπορούσαμε να παραφράσουμε τη σκέψη του λέγοντας ότι αν και δεν γνωρίζουμε τίποτα για το Θείο , το Θείο – εφόσον υπάρχει – μπορεί να έχει μόνο τη μορφή που ο ίδιος του δίνει. Δεν μπορεί να είναι ανθρωπομορφικό, να έχει τα ελαττώματα και τις συμπεριφορές μας.
Επομένως, ο Ξενοφάνης αισθάνεται απόλυτα δικαιολογημένος, όταν εξαπολύει την επίθεσή του στην καθιερωμένη – και εδραιωμένη από την ποίηση – εικόνα των Θεών.
Ο Ξενοφάνης και οι μεταγενέστεροι
Ο Ξενοφάνης μας κληροδότησε μια σκέψη, ίχνη της οποίας βρίσκουμε στους μεταγενέστερους. Είδαμε ήδη την επίδραση στον Πλάτωνα. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Αριστοτέλη.
Οι Προσωκρατικοί θα συνεχίσουν στο μονοπάτι που ουσιαστικά αυτός άνοιξε, της διάκρισης ανάμεσα σε αυτό που γνωρίζουμε και σε αυτό που πιστεύουμε. Μπορούμε να μιλήσουμε επομένως για την ανάπτυξη της Γνωσιολογίας σε πρώιμο στάδιο.