Μια άλλη ανάγνωση του ιδεατού (κατά Βέμπερ) τύπου της γραφειοκρατίας

Σύμφωνα με τον Βέμπερ στη μελέτη των κοινωνικών δομών μπορούμε να συγκροτήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε κάποια ιδανικά μοντέλα λειτουργιας βασικών κοινωνικών θεσμών. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της γραφειοκρατίας. Μάλιστα, το κυριότερο χαρακτηριστικό που πρέπει να διέπει την ιδεατή μορφή της γραφειοκρατικής δομής ενός εξορθολογισμένου κράτους είναι το να είναι απρόσωπη. Παραθέτουμε το παρακάτω απόσπασμα από τη “Δίκη” του Κάφκα. Ο μέγιστος λογοτέχνης του αιώνα που πέρασε μέσα σε λίγες γραμμές μας παρουσιάζει τη σκοτεινή πλευρά ενός τέτοιου μηχανισμού.

Το κείμενο είναι εξαιρετικά πλούσιο. Πέραν της τεράστιας λογοτεχνικής του αξίας μας δείχνει ανάγλυφα πως για τόσο σύνθετα ζητήματα τα ερωτήματα είναι πάντοτε περισσότερα από τις απαντήσεις.

Το κείμενο με τις ενδεικτικές ερωτήσεις και τον σχολιασμό της πηγής δημοσιεύτηκε στο: https://criticeduc.blogspot.com/, μια πολύ αξιόλογη σελίδα για το μάθημα της Κοινωνιολογίας και εν γένει των Κοινωνικών επιστημών.

Μια άλλη ανάγνωση του ιδεατού (κατά Βέμπερ) τύπου της γραφειοκρατίας: Επιλέξαμε ένα μαύρο φόντο με λευκές οριζόντιες γραμμές για να αποδώσουμε τον λαβύρινθο της σύγχρονης γραφειοκρατίας.

Το κείμενο

Μπροστά στο νόμο στέκει ένας θυρωρός, σ’ αυτό το θυρωρό έρχεται ένας χωρικός και ζητά να μπει μέσα. Μα ο θυρωρός λέει πως δεν μπορεί να τον αφήσει τώρα να μπει. Ο άνθρωπος συλλογιέται και ύστερα ρωτά μήπως θα μπορούσε να μπει αργότερα. «Ίσως», λέει ο θυρωρός, «τώρα όμως όχι». Η πόρτα είναι ανοιχτή όπως πάντα και καθώς παραμερίζει ο θυρωρός, σκύβει ο άνθρωπος, για να κοιτάξει μέσα από την πόρτα. Μόλις το αντιλήφθηκε αυτό ο θυρωρός, γελά και λέει: «Αν το τραβά η όρεξή σου, δοκίμασε να μπεις, μ’ όλο που σου το απαγόρεψα. Πρόσεξε όμως: είμαι δυνατός. Και δεν είμαι παρά ο πιο κάτω απ’ όλους τους θυρωρούς. Από αίθουσα σ’ αίθουσα είναι κι άλλοι θυρωροί, ο ένας πιο δυνατός από τον άλλο. Τη θέα του τρίτου μόλις, ούτ’ εγώ μπορώ να την αντέξω». Τέτοιες δυσκολίες δεν τις περίμενε ο χωρικός. Ο νόμος ωστόσο πρέπει να ’ναι στον καθένα και πάντα προσιτός, σκέπτεται, και καθώς τώρα κοιτάζει προσεχτικά το θυρωρό, τυλιγμένο στο γούνινο πανωφόρι του, τη μεγάλη σουβλερή του μύτη, τη μακριά, αραιή, μαύρη, τατάρικη γενειάδα, αποφασίζει να περιμένει καλύτερα ίσαμε να πάρει την άδεια να μπει. Ο θυρωρός τού δίνει ένα σκαμνί και τον αφήνει να καθίσει πλάι στην πόρτα. Εκεί δα κάθεται μέρες και χρόνια. Κάνει πολλές προσπάθειες να του επιτρέψουν να μπει, και κουράζει το θυρωρό με τα παρακάλια του. Ο θυρωρός τού κάνει συχνά μικρορωτήματα, σαν αυτά που κάνουν οι μεγάλοι κύριοι, και στο τέλος του λέει ολοένα πως δεν μπορεί ακόμα να τον αφήσει να μπει. Ο άνθρωπος, που ήταν καλά εφοδιασμένος για το ταξίδι του, ξόδεψε όλα, ακόμη κι ό,τι πολύτιμο είχε, σε δωροδοκίες για το θυρωρό. Εκείνος τα δέχεται όλα και ύστερα λέει: «Τα δέχομαι μόνο και μόνο για να μη νομίσεις πως παράλειψες τίποτα». Όλα αυτά τα πολλά χρόνια ο άνθρωπος παρατηρεί το θυρωρό σχεδόν αδιάκοπα. Αποξεχνά τους άλλους θυρωρούς, κι αυτός ο πρώτος τού φαίνεται το μοναδικό εμπόδιο για να μπει στο νόμο. Καταριέται την κακή τύχη. Τα πρώτα χρόνια χωρίς συγκρατημό και δυνατά, αργότερα, όσο γεράζει, μουρμουρίζει μόνο. Αρχίζει να παιδιαρίζει και, μια και μελετώντας χρόνια το θυρωρό γνώρισε και τους ψύλλους του γούνινου γιακά του, παρακαλεί και τους ψύλλους να τον βοηθήσουν και ν’ αλλάξουν τη γνώμη του θυρωρού. Τέλος, το φως λιγοστεύει και δεν ξέρει αν γύρω του αλήθεια σκοτεινιάζει, ή αν μονάχα τα μάτια του τον απατούν. Ωστόσο, αναγνωρίζει τώρα μια λάμψη μέσα στο σκοτάδι, που ξεχύνεται άσβεστη μέσα από του νόμου την πόρτα. Δεν έχει πια πολλή ζωή. Πριν από το θάνατό του σμίγουν οι πείρες όλης του της ζωής σε ένα ρώτημα, που δεν είχε κάνει ως σήμερα στο θυρωρό. Του γνέφει, γιατί δεν μπορεί πια ν’ ανασηκώσει το ξυλιασμένο του κορμί. Ο θυρωρός πρέπει να σκύψει πολύ κοντά του, γιατί το ύψος του ανθρώπου έχει πολύ αλλάξει. «Τι θες λοιπόν ακόμα να μάθεις;» ρωτά ο θυρωρός, «είσαι αχόρταγος…» «Όλοι μάχονται για το νόμο», λέει ο άνθρωπος, «πώς τυχαίνει να μη ζητά κανένας άλλος εκτός από μένα να μπει;» Ο θυρωρός νιώθει πως ο άνθρωπος αγγίζει κιόλας στο τέλος και, για να φτάσει την ακοή του που χάνεται, ουρλιάζει: «Κανένας άλλος δεν μπορούσε να γίνει δεκτός εδώ, γιατί η είσοδος ήταν για σένα προορισμένη. Πηγαίνω τώρα να την κλείσω».

(Φραντς Κάφκα, Η δίκη, μτφρ. Τέα Ανεμογιάννη, εκδ. Θεμέλιο)

 

1. Ποια από τα χαρακτηριστικά των γραφειοκρατικών οργανισμών μπορείτε να ανιχνεύσετε στο απόσπασμα;

2. Ποια αρνητικά στοιχεία της γραφειοκρατίας παρουσιάζει;

 

Στοιχεία από το σχολικό βιβλίο

σ. 20: Η γραφειοκρατία, ως ορθολογικός τρόπος δράσης, ρυθμίζει τις σχέσεις των ανθρώπων με το κράτος στη βάση κάποιων κανόνων. Με τη χρήση του ιδεατού τύπου της γραφειοκρατίας προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε τις αποκλίσεις ανάμεσα στο πραγματικό φαινόμενο της γραφειοκρατίας (με τα προβλήματα ή τις δυσλειτουργίες της) και την ιδεατή εικόνα αυτής. Σημειώνουμε ότι η έννοια της γραφειοκρατίας στη σκέψη του Βέμπερ δεν ήταν αρνητικά φορτισμένη, όπως είναι στις μέρες μας.

 

Στοιχεία από το παράθεμα

1. Το έργο του Κάφκα έχει γίνει αντικείμενο πολλών και διαφορετικών ερμηνειών. Ορισμένες από τις ερμηνείες είναι κοινωνιολογικές και με αναλυτικό εργαλείο την έννοια της γραφειοκρατίας καταλήγουν στο ότι ο Κάφκα προαναγγέλλει τις αλλοτριωτικές καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσει η απρόσωπη γραφειοκρατία.

2. Εστιάζει στον απρόσωπο χαρακτήρα της γραφειοκρατίας και στο ότι ο θυρωρός λειτουργεί μόνο με βάση τον κανόνα, χωρίς να δείχνει ίχνος προσωπικής παρέκκλισης από αυτόν.

3. Τα αρνητικά στοιχεία της γραφειοκρατίας που παρουσιάζει είναι ο απρόσωπος και λαβυρινθικός χαρακτήρας των γραφειοκρατιών δομών και το πώς μπορούν να συνθλίψουν τον άνθρωπο.