Κοινωνικές θέσεις και κοινωνικοί ρόλοι
Το κείμενο του Κώστα Θεριανού που αναδημοσιεύουμε είναι εξαιρετικά βοηθητικό για την κατανόηση τόσο της έννοιας της κοινωνικής θέσεως, όσο και αυτής του κοινωνικού ρόλου στην επιστήμη της κοινωνιολογίας. Βασίζεται στο σχολικό βιβλίο, ταυτόχρονα όμως μας παρουσιάζει και την κριτική που έχει δεχθεί η συγκεκριμένη προσέγγιση.
Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κοινωνική θέση έχει άμεση σχέση με τη μορφή της ιεραρχίας, η οποία χαρακτηρίζει κάθε κοινωνία. Ο κοινωνικός ρόλος είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούμε σε συνάρτηση με την κοινωνική μας θέση. Εκεί υπεισέρχονται και οι διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης και έκφρασης.
Κοινωνικές θέσεις και κοινωνικοί ρόλοι
Η ζωή μας καθορίζεται από ένα σύνολο σχέσεων και δραστηριοτήτων (οικογένεια, εργασία, εκπαίδευση. Ο άνθρωπος συμμετέχει σε αυτές τις δραστηριότητες με τρόπο τυπικό, που σημαίνει ότι οι συμπεριφορές όλων των συμμετεχόντων είναι αναμενόμενες και κοινωνικά προσδιορισμένες. Τα άτομα μέσα σε αυτό το πλαίσιο καταλαμβάνουν διαφορετικές κοινωνικές θέσεις, από τις οποίες απορρέουν διαφορετικοί κοινωνικοί ρόλοι.
Πέρα όμως από τις τυπικές και αναμενόμενες συμπεριφορές, τα άτομα επιτελούν τους ρόλους που αναλαμβάνουν με τρόπο ουσιαστικό, ανάλογα με τις αντιλήψεις και τα βιώματά τους. Συνεπώς δεν «ερμηνεύουν» κατά τον ίδιο τρόπο τους κοινωνικούς ρόλους: άλλα ταυτίζονται πλήρως με τις αναμενόμενες συμπεριφορές και άλλα διαφοροποιούνται ή αποκλίνουν από αυτές.
Η κοινωνική θέση και ο κοινωνικός ρόλος είναι δύο διαφορετικά πράγματα.Κοινωνική θέση είναι η θέση που κατέχει ένα άτομο σε μια κοινωνία. Πχ κάποιος/ -α κατέχει τη θέση του δασκάλου/ -ας, του δικαστικού, του αστυνομικού.Ο κοινωνικός ρόλος είναι το πλέγμα των ρυθμίσεων που καθορίζουν πως θα ασκήσει τη θέση.Για παράδειγμα, η κοινωνική θέση του μαθητή υπάρχει σε πολλές κοινωνίας. Ο τρόπος, όμως, που θα ασκηθεί η θέση, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις, το τι πρέπει να κάνει και τι δεν πρέπει να κάνει ένας μαθητής αλλάζει από κοινωνία σε κοινωνία και από εποχή σε εποχή. Ο ρόλος του μαθητή είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένος.
Η ιεραρχία, δομικό χαρακτηριστικό των κοινωνιών
Γιατί ο δάσκαλος βαθμολογεί το μαθητή; Γιατί ο εργοδότης ελέγχει τον εργαζόμενο; Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα είναι ότι μέσα σ’ αυτές τις σχέσεις οι θέσεις που καταλαμβάνουμε είναι ιεραρχημένες. Η ιεραρχία αυτή οφείλεται σε ένα σύστημα θέσεων που προσδιορίζει την κάθε δραστηριότητα (οικογενειακή, εκπαιδευτική ή εργασιακή) και περιλαμβάνει τις τυποποιημένες και αναμενόμενες συμπεριφορές, δηλαδή τον κοινωνικό θεσμό. Επομένως ένας κοινωνικός θεσμός συνίσταται από ένα σύστημα θέσεων και αποσκοπεί στην εκπλήρωση μιας βασικής λειτουργίας της κοινωνίας. Για παράδειγμα, το σχολείο συγκροτείται από πολλές κοινωνικές θέσεις (π.χ. δάσκαλος, μαθητής, διευθυντής, διευθυντής εκπαίδευσης, υπεύθυνος ΣΕΠ, γονέας κτλ.) με ανάλογους ρόλους (αναμενόμενες και τυποποιημένες συμπεριφορές). Οι ρόλοι αυτοί αποσκοπούν στην εκπλήρωση της εκπαιδευτικής λειτουργίας (δηλαδή της μάθησης), ανεξάρτητα από το βαθμό επιτυχίας στην πράξη.
Οι ρόλοι που καλούνται να αναλάβουν τα άτομα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους διαφοροποιούνται από μια κοινωνία σε μια άλλη, όπως είναι φυσικό, επιπλέον όμως κάθε άτομο «παίζει», «ερμηνεύει» το ρόλο του με ένα δικό του τρόπο. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Γκόφμαν, οι διάφοροι κοινωνικοί ρόλοι, όπως και οι προσδοκίες που έχουν οι άλλοι από τη συμπεριφορά μας σε συγκεκριμένες συνθήκες, μοιάζουν με σενάρια τα οποία καλούμαστε να ερμηνεύσουμε (γι’ αυτό και πολλοί κοινωνιολόγοι, όταν μιλούν για κοινωνικούς ρόλους, χρησιμοποιούν ταυτόσημες έννοιες με αυτές της υποκριτικής και της ηθοποιίας). Υποδυόμαστε επομένως αυτούς τους ρόλους και διεκπεραιώνουμε την ερμηνεία τους σύμφωνα με την κοινωνική εκπαίδευση που έχουμε λάβει, αλλά και σύμφωνα με τις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διαδραματίζονται οι κοινωνικές σχέσειςΕίναι αυτονόητο ότι μέσα από την ανάληψη των νέων ρόλων πραγματοποιείται σταδιακά η εκμάθηση των νέων υποχρεώσεων και η επίγνωση των νέων δικαιωμάτων που σχετίζονται με τους ρόλους αυτούς. Για το λόγο αυτό οι κοινωνιολόγοι -σε αντίθεση με την κλασική ψυχαναλυτική προσέγγιση, που θεωρούσε ότι ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά των ανθρώπων διαμορφώνονται στην παιδική ηλικία- ισχυρίζονται ότι η κοινωνικοποίηση είναι μια συνεχής, αδιάλειπτη και ανοικτή διαδικασία, η οποία ξεκινά από τη γέννηση του ατόμου και συνεχίζεται σε ολόκληρη την πορεία της ζωής του. Οι απαιτήσεις των ρόλων στα μεταγενέστερα στάδια της ζωής του ανθρώπου και οι αντίστοιχες επιλογές του μπορούν σε κάποιες περιπτώσεις να ανατρέψουν προγενέστερες συμπεριφορές.
Η κριτική που ασκείται συνήθως στις θεωρίες των ρόλων αναφέρεται στο ότι δε λαμβάνονται υπόψη τα προσωπικά χαρακτηριστικά κάθε ατόμου, οι σχέσεις εξουσίας που συνδέουν το σύστημα των ρόλων, η συμβολή των κοινωνικών κινημάτων στη μεταβολή των κοινωνιών. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να πούμε ότι εξαιτίας των κοινωνικών κινημάτων που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη και τις Η.Π.Α. κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα το περιεχόμενο των ρόλων του άνδρα και της γυναίκας άλλαξε ριζικά.
Η κριτική των ρόλων επισημαίνει τα εξής:- Οι άνθρωποι είναι ξεχωριστές και ιδιαίτερες προσωπικότητες. Δεν είναι μαριονέτες των κοινωνικών συνθηκών και κατά συνέπεια το πως ασκούν ένα ρόλο καθορίζεται από το πως ερμηνεύουν τις απαιτήσεις του και τις προσδοκίες της κοινωνίας. Υπάρχουν, φυσικά, νομικές ρυθμίσεις για την άσκηση κάποιων ρόλων, όπως οι άνθρωποι έχουν περιθώρια αυτονομίας. Πχ. δεν ασκούν όλοι με τον ίδιο τρόπο το ρόλο του εκπαιδευτικού ή του μαθητή. – Το περιεχόμενο των ρόλων από τυπική άποψη (δηλαδή νομικές ρυθμίσεις για το ποια είναι τα καθήκοντα και ποιες οι υποχρεώσεις) καθορίζονται από τις σχέσεις εξουσίας σε μια κοινωνία. Σε κοινωνίες αυταρχικές, οι εκπαιδευτικοί έχουν περισσότερη εξουσία πάνω στους/ στις μαθητές/ τριες.- Τα κοινωνικά κινήματα που φέρνουν κοινωνικές αλλαγές, αλλάζουν και το περιεχόμενο των ρόλων. Πχ ένα κίνημα εκδημοκρατισμού της κοινωνίας ή ένα κίνημα για την ισότητα των δύο φύλων, φέρνει και αλλαγές στο περιεχόμενο των ρόλων. Όπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη επεξήγηση: οι ρόλοι είναι ιστορικά και κοινωνικά προσδιορισμένοι.
Πηγή:
Εκπαιδευτικό υλικό καθώς και εκπαιδευτικά video στα οποία έχουν πρόσβαση οι μαθήτριες και οι μαθητές του Φιλολογικού Φροντιστηρίου θα βρείτε στην ιστοσελίδα μας filologiko.ελ, η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε.
Για τα δια ζώσης τμήματά μας και τα αντίστοιχα Προγράμματα Σπουδών, ενημερωθείτε εδώ και φυσικά στη Γραμματεία του Φροντιστηρίου.