Θαλής

Θαλής: Πάντα πλήρη θεών και δαιμόνων

 

Ο Θαλής από τη Μίλητο είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συναντά ο μελετητής στην πορεία του σε ό,τι ονομάζουμε Προσωκρατική σκέψη. Ο όρος δεν αποδίδει την ιστορική πραγματικότητα, καθώς πολλοί από τους εν λόγω διανοητές ήταν σύγχρονοι με τον Σωκράτη. Στον χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών ο όρος “Πρώιμη Ελληνική Φιλοσοφία” θεωρείται πλέον περισσότερο δόκιμος. Καθώς, όμως, είμαστε εξοικειωμένοι με τον συλλογικό όρο ” Προσωκρατικοί ” πολλές φορές θα εμφανιστεί στα κείμενά μας.

 

 

 

Ιωνία: Η πρώτη ακτή

 

Η Ιωνία αποικήθηκε γύρω στο 1100 π.Χ., μετά την εισβολή των Δωριέων στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το όνομα Ιωνία αποδίδεται στον μυθολογικό αρχηγό των αποικιστών τον Ίωνα. Πολύ σύντομα η περιοχή γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρις στο εμπόριο και τη ναυτιλία.

Η Μίλητος, η πατρίδα του Θαλή ήταν από τις πλέον επιτυχημένες πόλεις στην αρχαία Ιωνία. Αποικία των Αθηναίων, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τις ομοιότητες ανάμεσα στην Ιωνική και την Αττική διάλεκτο. Η Μίλητος απέκτησε τις δικές της αποικίες, οι οποίες εκτείνονταν σε ένα εύρος από την Ιταλία έως τη  Μαύρη Θάλασσα.

 

 

Οι ιδέες ταξιδεύουν

 

Η Μίλητος ήταν σταυροδρόμι εμπορίου και κατ’ επέκταση ιδεών. Αρκετοί μελετητές ανακαλύπτουν ομοιότητες με την Αιγυπτιακή και Ανατολική εν γένει παράδοση. Για παράδειγμα, αποδίδεται στον Θαλή η πρόβλεψη για μια ηλιακή έκλειψη, η οποία έλαβε χώρα το 585 π.Χ. Στην περίπτωση που όντως συνέβη το γεγονός, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο φιλόσοφος είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει Βαβυλωνιακούς αστρονομικούς χάρτες. Υπάρχουν και αρκετές ενδείξεις ότι ο ίδιος ταξίδεψε στην Αίγυπτο.

 

 

Η Πολιτική δράση

 

Ο φιλόσοφος τόσο στην Αρχαία Ελληνική παράδοση, όσο και αργότερα στη Ρωμαϊκή όφειλε να μην είναι μόνο θεωρητικός αλλά πολύ περισσότερο να στηρίζει με την πράξη του όσα πρέσβευε. Ο Θαλής είχε συλλάβει την αναγκαιότητα της ενοποίησης όλων των πόλεων της Ιωνίας σε μια πολιτική και στρατιωτική αμφικτυονία, η οποία θα τους έδινε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τον Περσικό επεκτατισμό. Λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατο του Θαλή, οι πόλεις της Ιωνίας βρέθηκαν κάτω από τον Περσικό ζυγό. Δεν είναι τυχαίο ότι ονομάστηκε ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαιότητας.  Και ο Σόλων απέκτησε αυτόν τον τίτλο μέσα από τη συμμετοχή του στα κοινά.

 

 

Τα Αποσπάσματα

 

Γενικά για τους Προσωκρατικούς όπως και για κάποιους Λυρικούς ποιητές είμαστε υποχρεωμένοι να ανατρέξουμε σε αποσπάσματα που μας έχουν σωθεί, σπαράγματα. Στην πραγματικότητα προσπαθούμε να ανασυνθέσουμε τη σκέψη τους μέσα από μικρά κείμενα αντιγραφέων που και αυτοί τα παρέλαβαν από προγενέστερους αντιγραφείς. Η αλυσίδα καταλήγει σε αρχαίους συγγραφείς οι οποίοι είτε μας παρουσιάζουν τη δική τους εκδοχή για τη σκέψη του διανοητή είτε παραθέτουν επακριβώς τα λόγια του, ειδικά αν ο λόγος του είναι έμμετρος. Άρα, σε μεγάλο βαθμό βασιζόμαστε σε παραφράσεις.

 

 

Ο Αριστοτέλης ως πηγή

 

Μία από τις βασικές πηγές για την Προσωκρατική φιλοσοφία είναι ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, δεν είναι ιστορικός της Φιλοσοφίας. Παρατηρούμε ότι συχνά αναμειγνύει τα αποσπάσματα με μια ερμηνεία δική του. Έτσι, έχουμε περισσότερο την άποψη του Αριστοτέλη για το τι πίστευε ο ίδιος πως ήταν οι απόψεις τους και όχι το κείμενο καθ’αυτό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αριστοτελικής έννοιας της “ευδαιμονίας” και ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται η ίδια έννοια τόσο στον Ηράκλειτο, όσο και στον Δημόκριτο.

 

 

Ο Θαλής ως “επιστήμων”

 

Ο Θαλής είχε αναπτύξει ενδιαφέρον για την Αστρονομία. Επίσης, ήταν ξεκάθαρο από αφηγήσεις που μας έχουν σωθεί από διαφορετικές πηγές ότι ενδιαφέρονταν για αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα “φυσικές επιστήμες”. Κάποιες πηγές αναφέρουν πως είχε γράψει και ένα βιβλίο για τη ναυσιπλοΐα. Με λίγα λόγια ήταν ένα ανήσυχο, όσο και πρακτικό πνεύμα.

Με δεδομένο πως Φιλοσοφία και πρωτοεπιστήμη ήταν αξεχώριστες εκείνη την εποχή θα μπορούσαμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε τον Θαλή ως τον πρώτο Φιλόσοφο. Ο Θαλής είναι ο πρώτος ο οποίος απολαμβάνει της αποδοχής των συγχρόνων του, ως διανοητής που βασίζεται στη λογική ανάλυση.

 

Όμηρος και Ησίοδος

 

 

Αυτός ήταν και ο τρόπος με τον οποίο συνηθίζαμε να προσεγγίζουμε την Προσωκρατική Φιλοσοφία. Από τη μια η κοινωνία του Μύθου εκπροσωπούμενη από τον Όμηρο και τον Ησίοδο και από την άλλη οι πρώτοι εκπρόσωποι της κοινωνίας του Λόγου, οι Προσωκρατικοί. Σήμερα, αυτή η αντίληψη για τον Αρχαϊκό κόσμο καταρρίπτεται. Σε καμία περίπτωση δεν έχουμε πέρασμα από μια κοινωνία που δεν έχει Λόγο σε μια κοινωνία που έχει.

Αντίθετα, αυτό που ονομάζουμε Μύθο έχει τη δική του λογική και είναι περισσότερο ένας τρόπος με τον οποίο ο Αρχαϊκός άνθρωπος ερμηνεύει και παρουσιάζει τον κόσμο του. Όπως εξαιρετικά έδειξε ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης  έχουμε να κάνουμε με μια δομή, η οποία όχι μόνο δεν στερείται Λόγου, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα.

 

 

Το Επιχείρημα

 

Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε τους Προσωκρατικούς ως μια ξεχωριστή ομάδα με κοινά χαρακτηριστικά είναι να επισημάνουμε ότι η σκέψη τους επιδιώκει να βασιστεί σε έναν νέο Λόγο, στον Λόγο του Επιχειρήματος. Πρώτος ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να ανασυνθέσει τη σκέψη τους μας παρουσιάζει μια διαδρομή σκέψης που βασίζεται στο επιχείρημα. Κάτι τέτοιο δεν το βρίσκουμε στον Όμηρο ή τον Ησίοδο οι οποίοι προσεγγίζουν τα πράγματα περισσότερο με τη μορφή μια συνεχόμενης ροής, του “καταλέγειν” . Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κατάλογος των Νεών στην Ιλιάδα.

 

 

Η Σκέψη του Θαλή

 

Αυτό που είναι περισσότερο γνωστό για τον Θαλή είναι ότι θεωρούσε το νερό ως το πρωταρχικό στοιχείο. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο Θαλής θεωρούσε ότι ο κόσμος επέπλεε πάνω σε υδάτινη επιφάνεια, όπως ένα κομμάτι ξύλο πάνω στο νερό. Μια τέτοια αντίληψη σε πρώτη ανάγνωση δε φαίνεται να διαφέρει από μια Θεολογική ή Μυθική ανάγνωση σαν αυτές που συναντάμε στον Όμηρο. Πράγματι, κατά τον Όμηρο ο ουρανός είναι ένας θόλος και ο κόσμος απλά ένας δίσκος που επιπλέει πάνω στο νερό. Η πρώτη πηγή των πάντων είναι ο Ωκεανός:

“ποταμοίο ρέεθρα Ωκεανοίο, ός περ γένεσις πάντεσσι τέτυκται”
(ο ποταμός Ωκεανός με τα ρεύματά του υφίσταται ως πηγή της  γένεσης όλων
των όντων)
Ιλιάδα, Ξ, 246

 

 

Η κοσμική αρχή

 

Ο Αριστοτέλης κάνει μια ακόμα επισήμανση. Αναφέρει ότι για τον Θαλή το νερό ήταν μια κοσμική αρχή. Παρακολουθώντας και τη σκέψη των μεταγενέστερων Προσωκρατικών μπορούμε να θεωρήσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια ροή επιχειρημάτων. Γενικά, οι Προσωκρατικοί εξέφραζαν την άποψη ότι τα υλικά από τα οποία είναι φτιαγμένος ο αισθητός κόσμος προέρχονται από τη συμπύκνωση ή την αραίωση κάποιων ελάχιστων βασικών στοιχείων.

Είναι πιθανό ο Θαλής να παρατήρησε τις μεταμορφώσεις των όντων όταν το νερό εισέρχεται, φεύγει ή εξατμίζεται και με βάση την παρατήρηση να κατέληξε στο συμπέρασμά του έχοντας ως βάση τον νέο Λόγο, αυτόν του επιχειρήματος. Ουσιαστικά, παρατηρώντας τη μεταμόρφωση που προκαλεί το νερό ο φιλόσοφος πρόσφερε μια νέα για την εποχή εξήγηση της λειτουργίας της ύλης βασιζόμενος στην παρατήρηση και το επιχείρημα.

 

 

Η Μορφή του Επιχειρήματος

 

Με άλλα λόγια είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσον ο Θαλής θεωρούσε ότι τα πάντα είναι κυριολεκτικά φτιαγμένα από νερό, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης. Αυτό που επισημαίνει είναι την κίνηση και τη σημασία του βασικού στοιχείου. Σε αυτή την περίπτωση η σκέψη συγκροτείται με τη μορφή συλλογισμού, ο οποίος, όπως διαπιστώσαμε ήδη, βασίζεται σε παρατήρηση του φυσικού κόσμου.

 

 

Κεχριμπάρι

 

Παρατηρώντας τον μαγνήτη λίθο και το ήλεκτρον (κεχριμπάρι) ο Θαλής θεωρείται ότι ανακάλυψε εμπειρικά το φαινόμενο του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Μέσα από την παρατήρηση του γεγονότος ότι το ήλεκτρον έχει τη δυνατότητα να τραβήξει κοντά του αντικείμενα ο Θαλής προχώρησε στην επισήμανση πως τα πάντα έχουν ψυχή.

 

 

Κίνηση και Ψυχή

 

«Αλλά και άψυχα ψυχήν έχειν οπωσούν εκ της μαγνήτιδος και του ηλέκτρου.”

Ο Αριστοτέλης και πάλι επισημαίνει ότι οι φιλόσοφοι ταυτίζουν την ψυχή με την κίνηση. Ο μαγνήτης και το φορτισμένο κεχριμπάρι προκαλούν κίνηση στα πράγματα. Έχουν ψυχή λοιπόν, που είναι και η αιτία της κίνησης του σίδερου προς τον μαγνήτη. Η ψυχή συνδέεται με τους Θεούς. Επομένως, όλα πλήρη Θεών.

 

 

Ο νέος Λόγος

Σε αυτό το σημείο δεν εξετάζουμε την πειστικότητα του πιθανού επιχειρήματος, όπως εμείς το συγκροτούμε. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να λάβουμε υπόψη ότι πιθανόν με τον Θαλή περνάμε σε έναν τρόπο ερμηνείας του κόσμου μας. Τα αποσπάσματα δε μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Κάτι που θα μπορέσουμε να κάνουμε μελετώντας μεταγενέστερους στοχαστές. Εκεί, το πέρασμα είναι πιο ξεκάθαρο.

 

 

Αναξίμανδρος

 

Στη συνέχεια της διαδρομής μας στην Προσωκρατική Φιλοσοφία θα συναντήσουμε τον Αναξίμανδρο και τη σκέψη του.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
• Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
• Πόταγα, Άννα, «Η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη του Θαλή». Φιλοσοφία 17-18 (1987-1988), 220-232.
• Παπαλάς Αντώνιος Ι., «Η ναυτική αστρολογία του Θαλή». Μετάφρ. Βούλα Τσούνα. Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 2 (1985), 279-282.
• G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.89-109
• Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 255-260, ISBN 978-618-5139-32-2
• Ιωάννης Μουρατίδης Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία
• Σωτήρης Χ. Γκουντουβάς, “Γεωμετρικές Διαδρομές”, Αθήνα 2015

 

Για μια πληρέστερη ανάλυση της Αρχαϊκής σκέψης:

La Pensée de Parménide (Lambros Couloumbaritsis) http://www.eurorgan.be/collection-ousia/la-pensee-de-parmenide/