Η Μεταφορά ως τρόπος σκέψης και κατανόησης

Η μεταφορά ως τρόπος σκέψης είναι σύμφυτη με την ανάγκη του ανθρώπου να νοηματοδοτεί . Η μεταφορά δεν είναι απλά ένα σχήμα λόγου. Είναι ένας από τους βασικότερους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, τόσο αυτόν που μας περιβάλλει, όσο και τον δικό μας, τον εσώτερο. Ας δούμε αρχικά τι ονομάζουμε γενικά μεταφορά εστιάζοντας στον ίδιο τον όρο.

θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεταφορά είναι ένας χάρτης. O χάρτης είναι ένα κομμάτι χαρτί μας επιτρέπει ωστόσο να δούμε την περιοχή. Έτσι, και με τη μεταφορά βλέπουμε κάτι μέσα από κάτι άλλο. Μεταφερόμαστε από έναν τομέα σε κάποιον άλλο, ώστε χρησιμοποιώντας τις ιδιότητες του πρώτου να γνωρίσουμε καλύτερα το δεύτερο.

Η μεταφορά ως σχήμα λόγου

Πρώτος ο Αριστοτέλης μελέτησε τη μεταφορά. Την αναγνώρισε ως μια μορφή παρομοίωσης, η οποία βασίζεται σε ομοιότητες. Ουσιαστικά αυτό που μας παραδίδει ο Αριστοτέλης είναι ότι η μεταφορά είναι μια παρομοίωση. Η φράση “είναι ένα ανοιχτό βιβλίο”, μπορεί να αποδοθεί ως “είναι σαν ένα ανοιχτό βιβλίο”. Ακολουθώντας αυτή τη γραμμή σκέψης καθιερώθηκε να αντιμετωπίζουμε τη μεταφορά ως ένα σχήμα λόγου, που η κύρια λειτουργία του στον λόγο είναι να διακοσμεί.

Στην ανάλυση των κειμένων οι ερευνητές αναζητούσαν το κυριολεκτικό νόημα πίσω από τη μεταφορά. Σήμερα, γνωρίζουμε μέσα από τα πορίσματα της γνωσιακής γλωσσολογίας ότι η μεταφορά είναι ένα βασικότατο γνωσιακό εργαλείο. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος εισέρχεται στη γλώσσα η μεταφορά τον βοηθά να συγκροτεί την πραγματικότητά του.

Το βιβλίο του George Lakoff και του Mark Johnson “Metaphors we live by“, θεωρείται πλέον κλασικό. Τα πορίσματά του βασισμένα στη διεπιστημονική προσέγγιση του τρόπου που χρησιμοποιούμε ασυνείδητα τις μεταφορές, επιβεβαιώνει ότι η μεταφορά είναι μια σύνθετη γνωσιακή δραστηριότητα, κοινή σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις ηλικίες.

Η Μεταφορά ως τρόπος σκέψης και δόμησης του κόσμου

Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βιώσει άμεσα την πραγματικότητα. Χρησιμοποιεί σύμβολα και επιχειρεί να χαρτογραφήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που συχνά το συναντάμε στα κείμενα της Έκθεσης και των Αρχαίων Ελληνικών είναι η διαδρομή από το απτό και συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Ειδικά στον Πλάτωνα, παρατηρούμε την προσπάθεια μέσα από μεταφορές να προσεγγίσουμε έννοιες εξαιρετικά αφηρημένες και πυκνές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αλληγορία του σπηλαίου.  Κάλλιστα μπορούμε να μιλήσουμε για μια συνεχή μεταφορά σε όλο το εύρος του αποσπάσματος.

Ο Lakoff απέδειξε με την έρευνά του ότι οι μεταφορές που συναντούμε στα έργα της ποίησης έχουν στη ρίζα τους τον ίδιο μηχανισμό που παρατηρούμε στις μεταφορές που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας. Κατά κάποιον τρόπο είμαστε όλοι δημιουργοί εικόνων, μορφών και συνάψεων μέσα από την ασυνείδητη λειτουργία του λόγου.

Η Κυριολεξία και η Μεταφορά

Αυτά τα πορίσματα μας βοηθούν να αντιληφθούμε ότι η συνήθης διάκριση ανάμεσα στην κυριολεκτική και τη μεταφορική χρήση της γλώσσας είναι αρκετά απόλυτη και στην πράξη δεν υφίσταται. Υπάρχουν θέματα, τα οποία μπορούμε να τα προσεγγίσουμε μόνο μέσα από τη μεταφορά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έννοια του Θείου. Το ίδιο μπορούμε να επισημάνουμε για τη σύλληψη της έννοιας του χρόνου.

Ας εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουμε την έννοια του χρόνου και του χώρου. Είναι σαφές ότι συνήθως αναφερόμαστε στον χρόνο, χρησιμοποιώντας προσδιορισμούς του χώρου. Ο χρόνος παρομοιάζεται με ταξίδι και οι εκφράσεις που είναι κοινές σε όλες σχεδόν τις γλώσσες δείχνουν την αναγκαιότητα της μεταφοράς για την σύλληψη του χρόνου: “Περνάνε τα χρόνια”, “Το μέλλον έρχεται για όλους”, “Μη κοιτάς τα περασμένα”, “Έκανε στροφή στο παρελθόν” κλ.π.

Η σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι υπάρχουν, επομένως, θέματα  για τα οποία δεν μπορούμε να μιλήσουμε  μόνο κυριολεκτικά. Η μεταφορά είναι πέρα από σχήμα λόγου και μια νοητική, γνωσιακή σύνθετη διαδικασία -απαραίτητη – ώστε να μπορούμε να συγκροτήσουμε τον κόσμο και την πραγματικότητά μας. Οι ερευνητές από τα διαφορετικά γνωστικά πεδία εστιάζουν σε διαφορετικά σημεία που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία της μεταφοράς. Όλοι συμφωνούν ωστόσο, ότι η λειτουργία της μεταφοράς ως σχήματος λόγου είναι η λιγότερο σημαντική.