Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων στον Αριστοτέλη

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων είναι βασική στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη. Σχετίζεται άμεσα με την τελεολογική αντίληψη που είναι κυρίαρχη τόσο στον ίδιο, όσο και στους υπόλοιπους Έλληνες στοχαστές. Ο Αριστοτέλης επισημαίνει στο έργο του Φυσικά  ότι “γνωρίζουμε κάτι μόνο όταν συλλάβουμε το γιατί του”. Μια περιγραφή, ή απλά μια ταξινόμηση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί πραγματική γνώση. Ξεκινώντας από αυτή τη αρχή διέκρινε τέσσερις αιτίες, η μελέτη των οποίων μας βοηθά να κατανοήσουμε ένα συμβάν, ένα φαινόμενο, ένα δημιούργημα.

 

 

 

 

 

 

Ποιες είναι οι τέσσερις αιτίες

 

Ο Αριστοτέλης μας προτρέπει να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τα πράγματα. Αυτή η παρατήρηση θα μας οδηγήσει να κατανοήσουμε ότι μπορούμε να εντοπίσουμε τέσσερα αίτια:

• την ύλη
• το είδος
• το ποιητικό αίτιο
• το τελικό αίτιο

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την προτεινόμενη από τον Αριστοτέλη μέθοδο, είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι ο φιλόσοφος επιδιώκει να εντοπίσει τις απαντήσεις που οδηγούν στο γιατί ένα πράγμα έχει δημιουργηθεί ή στον λόγο που ένα φαινόμενο λαμβάνει χώρα.

 

 

Μια συνοπτική σκιαγράφηση των τεσσάρων αιτίων

 

Για να σκιαγραφήσουμε τα τέσσερα αίτια θα ανατρέξουμε σε παραδείγματα, που ο ίδιος ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να αναφερθεί ότι η σύγχρονη φιλοσοφική έρευνα προτείνει να απομακρυνθούμε από τα συγκεκριμένα παραδείγματα, καθώς δεν αποδίδουν όλο το εύρος και τις προεκτάσεις της σκέψης του.

Το υλικό αίτιο είναι αρκετά εύκολο να γίνει αντιληπτό. Ο Αριστοτέλης παραθέτει το παράδειγμα ενός χάλκινου αγάλματος. Το υλικό αίτιο του αγάλματος είναι ο χαλκός από το οποίο αποτελείται.

Για να προσδιορίσει το είδος ( τη μορφή) χρησιμοποιεί το παράδειγμα μιας μουσικής οκτάβας. Έχει στο νου του τη μορφή που έχουν οι χορδές σε ένα μουσικό όργανο, ώστε να παράξουν νότες που έχουν απόσταση μια οκτάβα. Ας παρατηρήσουμε για ακόμα μια φορά τη σημασία που είχε η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα. Αυτό είναι κάτι που το συναντάμε και στον Πλάτωνα και οφείλεται βέβαια στην επίδραση των Πυθαγορείων.

Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του πατέρα και του γιου, ο Αριστοτέλης προσεγγίζει το ποιητικό αίτιο, αυτό δηλαδή που δημιουργεί το φαινόμενο, το πρόσωπο ή το πράγμα.

Το σημαντικότερο αίτιο είναι το τελικό αίτιο. Εδώ, βρισκόμαστε στη βάση της φιλοσοφίας του. Στον Αριστοτέλη, το καθετί που υπάρχει στη φύση έχει ένα συγκεκριμένο σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται. Η φύση έχει ορίσει, για παράδειγμα, σε έναν σπόρο το σκοπό να γίνει στάχυ. Στην περίπτωση που αυτό επιτευχθεί μπορούμε να πούμε ότι η συγκεκριμένη υλική οντότητα έχει πετύχει την εντελέχειά της. Έχει περάσει από τη δυνατότητα στην πραγμάτωση. Ο Αριστοτέλης θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα ενός περιπάτου. Το τελικό αίτιο είναι η υγεία του ατόμου που κάνει τον περίπατο.

Αυτή η τελεολογική αντίληψη δεν εμφανίζεται μόνο στον Αριστοτέλη. Στα κείμενα που διδασκόμαστε στη Γ’ Λυκείου τη συναντάμε πολύ έντονα και στον Πρωταγόρα.

 

 

 

Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό παράδειγμα

 

Ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων έχοντας στο νου μας ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, το οποίο θα αντλήσουμε από τη σύγχρονη ζωή. Ας εξετάσουμε το παράδειγμα ενός υπολογιστή:

Το υλικό αίτιο μπορούμε να πούμε ότι είναι τα διαφορετικά υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένος ένας υπολογιστής: πλαστικό, μέταλλο, σιλικόνη κλ.π.

Η προσέγγιση του είδους (μορφής), θέτει κάποια ζητήματα. Φαινομενικά, η μορφή είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι κατασκευασμένος ο υπολογιστής, ώστε όλοι να μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε. Σε αυτή τη μορφή μπορούμε να εντάξουμε πράγματα, όπως τη διαδρομή των καλωδίων ή τη σειρά των γραμμάτων πάνω στο πληκτρολόγιο. Εξετάζοντας ωστόσο, πιο προσεκτικά διαπιστώνουμε ότι η σειρά των γραμμάτων στο πληκτρολόγιο είναι επουσιώδης. Κάλλιστα θα μπορούσαμε να αναδιατάξουμε τα γράμματα και ο υπολογιστής θα παρέμενε ο ίδιος στην ουσία του.

Επομένως, στη μορφή είναι σημαντικό να εντοπίσουμε εκείνα τα ουσιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν πραγματικά ένα φαινόμενο και του προσδίδουν τη μοναδικότητά του.

Το ποιητικό αίτιο είναι ο δημιουργός του υπολογιστή. Και εδώ φυσικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το συγκεκριμένο αντικείμενο έχει φτιαχτεί από ομάδα ή ομάδες ανθρώπων. Σε μια τέτοια περίπτωση το ποιητικό αίτιο είναι ακριβώς το σύνολο των ατόμων που συνεργάστηκαν και δημιούργησαν τον υπολογιστή.

Τι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε ως τελικό αίτιο στο παράδειγμά μας; Ίσως το γεγονός ότι το συγκεκριμένο επίτευγμα της τεχνολογίας έχει ως τελικό σκοπό την επεξεργασία και αποθήκευση της πληροφορίας.

 

 

 

Η μορφή και ο σκοπός

 

Ο σκοπός καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και τη μορφή. Για παράδειγμα, μπορούμε να κατασκευάσουμε τραπέζια τα οποία να έχουν διαφορές στη μορφή. Αυτό που κυρίως καθορίζει τη μορφή που θα λάβει το αντικείμενο ή τη μορφή που θα εκδηλωθεί ένα φαινόμενο είναι ο σκοπός για τον οποίο φτιάχνεται. Το τραπέζι που χρησιμοποιούμε για να γευματίσουμε είναι διαφορετικό από ένα τραπέζι συνεδριάσεων.

 

 

Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων ως βάση εξήγησης

 

Ο Αριστοτέλης είναι μετριοπαθής φιλόσοφος. Δεν θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κάποιος ως αλαζόνα. Για τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων, ωστόσο, παρατηρούμε ότι είναι ιδιαίτερα περήφανος. Θεωρεί ότι η δική του θεωρία προσφέρει ένα πλήρες φιλοσοφικό εργαλείο με το οποίο ο μελετητής μπορεί να ερμηνεύσει τον κόσμο και τα φαινόμενά του. Χαρακτηρίζει τις προσπάθειες των προγενέστερων στοχαστών ως “απλά ψελλίσματα” (Μετά τα φυσικά 993a15), “σαν τα χτυπήματα που δίνουν οι αγύμναστοι στη μάχη” (Μετά τα φυσικά 985a13 – 14). 

Η θεωρία αυτή θα είναι η βάση για τον Αριστοτέλη, ώστε να ερμηνεύσει τόσο τα φυσικά φαινόμενα, όσο και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Η τροχιά ενός πλανήτη, η γένεση ενός οργανισμού αλλά και η δημιουργία και λειτουργία μιας πόλεως, όλα βρίσκουν το εξηγητικό τους σχήμα στη θεωρία των τεσσάρων αιτίων.

 

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

• La Physique d’Aristote (Bruxelles, Ousia, 1998, ISBN 2-87060-062-3)
• Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Περί Φύσεως” (κριτική έκδοση, Πόλις, 1999)
• Βασίλης Κάλφας: Αριστοτέλης, “Μετά τα Φυσικά, Βιβλίο Α’ (κριτική έκδοση, Πόλις, 2009)
• Peter Adamson: Classical Philosophy: A history of philosophy without any gaps, Volume 1