Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

“Σίγουρα δεν πρωτοτυπούμε, όταν αναφερόμαστε στην αλληγορία του σπηλαίου.” Έτσι, ξεκινάει το κείμενό του ο Levi R. Bryant στο θαυμάσιο blog του Larval subjects. Στη συνέχεια, παραθέτουμε μια ελεύθερη απόδοση των γραφομένων του. Το κείμενο είναι από αυτά που θα μας απασχολήσουν στο σεμινάριο για τους Πλατωνικούς μύθους.

Το κείμενο

Όλοι μας ήρθαμε σε επαφή με την αλληγορία του σπηλαίου κάποια στιγμή στα σχολικά μας χρόνια. Γιατί λοιπόν να αναφερθούμε ξανά σε αυτήν; Τι καινούργιο έχουμε να δούμε και να μάθουμε ανατρέχοντας και πάλι σε μια ιστορία γνωστή και χιλιοειπωμένη; Ο βασικός λόγος είναι ένας: Η αλληγορία του σπηλαίου είναι ένας καλός μύθος. Πως μπορούμε όμως να ορίσουμε έναν καλό μύθο;

Η αλληγορία του σπηλαίου στο χρόνο

Η απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι απλή. Ένας καλός μύθος λειτουργεί ως μηχανή του χρόνου. Ας μη πάει το μυαλό μας στις μηχανές του χρόνου, όπως αυτές παρουσιάζονται στα βιβλία και τις ταινίες της επιστημονικής φαντασίας. Δεν πρόκειται για ένα ταξίδι στο παρελθόν. Ο καλός μύθος διαπερνά το κουκούλι της ιστορικότητας, ξεπερνά τον ιστορικό του ορίζοντα και μας ταξιδεύει στο μέλλον. Ο καλός μύθος είναι ανοιχτός σε ερμηνείες. Κάθε εποχή και κάθε αναγνώστης καθρεφτίζει εκεί την ιστορικότητα και τα βιώματά του. Ο καλός μύθος είναι ομιλούν υποκείμενο μέσα στο ταξίδι του χρόνου. Ο καλός μύθος κινείται. Τα σημαινόμενα που μπορούμε να του αποδώσουμε είναι πολλά και συνεχώς ανανεώνονται. Ο μύθος αυτός ξεπερνά την Πλατωνική φιλοσοφία. Είναι μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε εποχής και τόπου.

Ερμηνεύοντας το ταξίδι της αλληγορίας στο χρόνο

Η ιστορία είναι γνωστή. Οι δεσμώτες βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση από τη στιγμή της γέννησής τους. Δεν γνωρίζουν ότι είναι δεσμώτες. Πίσω από τη φωτιά που καίει για αυτούς, φύλακες περνούν κρατώντας διαφορετικές αναπαραστάσεις ζώων και πραγμάτων. Θυμίζουν διαδηλωτές που περνούν με πλακάτ. Οι δεσμώτες βλέπουν τις αντανακλάσεις των αντικειμένων πάνω στο τοίχωμα της σπηλιάς. Θεωρούν πως όλη η πραγματικότητα είναι αυτή. Τι πιο φυσικό, αφού δεν έχουν δει τίποτα άλλο. Πώς θα μπορούσε να ερμηνεύσει ένας άνθρωπο της εποχής μας αυτή την εικόνα και τα σύμβολά της;

Ας δούμε την κυρίαρχη ερμηνεία: Η σπηλιά είναι η πραγματικότητά μας. Η φωτιά δεν μπορεί παρά να είναι το σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε. Και οι φύλακες που μεταφέρουν τα πράγματα τι άλλο από διαμορφωτές της κοινής γνώμης, ταγοί κάθε είδους. Όσο για τις σκιές είναι η κενολογία σε όλες τις μορφές της.

Οι σκιές είναι κατά βάση εικόνες και οι εικόνες είναι αντίγραφα ενός αντικειμένου ή ενός προσώπου. Διαβάζοντας την αλληγορία, ο πειρασμός να αποφανθούμε ότι ο Πλάτωνας έχει διαγνώσει την παθογένεια της σύγχρονης εποχής είναι μεγάλος. Ο Niklas Luhmann, όπως και άλλοι θεωρητικοί των μέσων θα συμφωνούσαν ότι αυτό που ονομάζουμε αντίληψη της πραγματικότητας είναι σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένο. Ας το σκεφτούμε λίγο περισσότερο. Πως είμαστε σίγουροι ας πούμε, ότι η Βόρεια Κορέα υπάρχει; Βρεθήκαμε κάποια στιγμή εκεί; Το πιθανότερο είναι πως όλη η γνώση μας για τη συγκεκριμένη χώρα είναι η αποτύπωση σε ένα χάρτη (εικόνα). Διαβάσαμε κόπου για αυτή (εικόνα). Ακούσαμε κάποιον να αναφέρεται και να αναπαριστά την εμπειρία του (εικόνα). Μια φωτογραφία ή κάποιο film (εικόνα). Είναι σαφές ότι η βάση των πεποιθήσεών μας έχει διαμορφωθεί από εικόνες. Αυτή είναι η πραγματικότητα όλων μας.

Η διάκριση της γραμμής του όντος και της γνώσης

Ας παρατηρήσουμε τη γραμμή της οντολογίας και της γνωσιολογίας, όπως διαφαίνεται μέσα από την αλληγορία του σπηλαίου.

Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ανάλογα με την πηγή της γνώσης (δεξιά στον πίνακα), διαμορφώνεται και η πραγματικότητά μας (το τι υπάρχει στον κόσμο μας, αριστερά στον πίνακα).

Στο σημείο αυτό θα εισάγουμε στον λόγο μας και τις δύο βασικές αρχές: Την αρχή της ταυτότητας (Α = Α) και την αρχή της μη αντίφασης ( ~ (Α & -Α)). Ο Πλάτων στηρίζει τη θέση ότι η πραγματικότητα βασίζεται στον Ορθό Λόγο, επομένως ακολουθεί της βασικές αρχές του. Με απλά λόγια, όσο μια οντότητα είναι περισσότερο ταυτόσημη με τον εαυτό της, τόσο πιο αληθινή είναι. Στη γλώσσα του Πλάτωνα αυτός είναι ένας τρόπος να ειπωθεί ότι όσο περισσότερο αιώνιο και αμετάβλητο είναι κάτι, τόσο περισσότερο αληθινό είναι. Η ίδια λογική υπάρχει και όσον αφορά την αρχή της μη – αντίφασης. Εάν τα αισθητά αντικείμενα (ότιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις) βρίσκονται χαμηλότερα αξιολογικά σε σχέση με τις μαθηματικές (νοητές) μορφές, αυτό οφείλεται στο ότι τα αισθητά εμπεριέχουν την αντίφαση.

Για παράδειγμα, ένα τριαντάφυλλο είναι κόκκινο αυτή τη στιγμή. Δυστυχώς, η εφήμερη ομορφιά του θα χαθεί και θα χάσει το όμορφο χρώμα του σε λίγες ημέρες. Έρχεται, επομένως, σε αντίφαση με τη φύση του και την ουσία του. Στερείται αιωνιότητας. Δεν στέκεται έξω από το χρόνο. Ανήκει στο γίγνεσθαι και όχι στο είναι.

Μια πιο προσεκτική ματιά στη φύση των εικόνων

Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα με τις εικόνες; Χωρίς καμία εξαίρεση οι εικόνες διαστρεβλώνουν αυτό που απεικονίζουν. Η φωτογραφία του σκύλου μου δεν είναι ο σκύλος μου. Αυτό είναι ένα παράδειγμα εύκολα αντιληπτό και μπορούμε να το εφαρμόσουμε στο σύνολο των απεικονίσεων. Τι συμβαίνει όμως, όταν περάσουμε το στάδιο των αισθητών και προσεγγίσουμε τις μαθηματικές (νοητές) μορφές; Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ο Πλάτων δεν αποδίδει σε αυτές τις μορφές την ανώτατη θέση στο πλαίσιο της πραγματικότητας.

Ποιος είναι ο λόγος; Αναφέρει ότι τα μαθηματικά βασίζονται σε διαγράμματα και τη γραφή. Ας παρακολουθήσουμε σχηματικά τη σκέψη του. Αρχικά, ας σχεδιάσουμε ένα τρίγωνο.

Σχεδιάσαμε λοιπόν ένα τρίγωνο στην προσπάθειά μας να σκεφτούμε και να αντιληφθούμε την ουσία του τριγώνου ως είδος. Όσο όμως και αν προσπαθήσαμε να αποδώσουμε την ουσία της τριγωνικότητας πάντα θα αποτυγχάνουμε. Το μόνο που μπορούμε να αποδώσουμε κάθε φορά είναι ένα μόνο συγκεκριμένο τρίγωνο. Μπορεί να είναι είτε σκαληνό, είτε ορθογώνιο, είτε ισόπλευρο, είτε ισοσκελές. Σε καμία περίπτωση δε θα μπορέσουμε να ενσωματώσουμε κάθε πιθανή εκδοχή του.

Κάθε εικόνα, κάθε αποτύπωση είναι εξ ορισμού πιο περιορισμένη σε σχέση με αυτό που επιδιώκει να αποτυπώσει. Αν αποδώσουμε το σκαληνό τρίγωνο της εικόνας μας αυτομάτως αποκλείουμε τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας των τριγώνων. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι ότι η εικόνα, η οποία σε πρώτο επίπεδο υπάρχει για να μας βοηθήσει να περιηγηθούμε και να αντιληφθούμε την ευρύτερη πραγματικότητα, μας καθοδηγεί αναπότρεπτα να παραγνωρίσουμε πτυχές που δεν αποτυπώνει.

Κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο: Ενσωματώνει και αποκλείει

Όταν ισχυριζόμαστε ότι οι εικόνες περιορίζουν από τη φύση τους, στην πραγματικότητα δηλώνουμε και ότι κάθε εικόνα είναι ένα πλαίσιο. Ξεχνάμε συχνά ότι κάθε εικόνα είναι μια αναπαράσταση. Πως άραγε, μπορεί μια φωτογραφία ή μια ταινία να είναι μια αναπαράσταση; Φυσικά επειδή σχηματίζουν και σχηματίζονται μέσα σε ένα πλαίσιο. Ο πιο απλός τρόπος για να πούμε τι είναι ένα πλαίσιο είναι να πούμε ότι δημιουργείται ένας χώρος εξωτερικός και ένας χώρος εσωτερικός, που πριν δεν υπήρχε. Στα social media το βλέπουμε διαρκώς. Ο καθένας μας δημοσιεύει εικόνες του εαυτού του και παρουσιάζει ιστορίες που αφορούν τη ζωή του μέσα από το πρίσμα που θέλει ο ίδιος να δώσει.

Δεν βλέπουμε, ωστόσο, αυτό που είναι έξω από το πλαίσιο. Οι εικόνες είναι αληθινές με την έννοια ότι αποτυπώνουν κάτι που όντως συνέβη ή συμβαίνει. Ταυτόχρονα είναι ψευδείς καθώς αφήνουν έξω από το πλαίσιο ό,τι δεν επιλέχτηκε να βρίσκεται εντός του. Αν διαβάσουμε σε ένα περιοδικό ένα γράμμα ενός αναγνώστη προς τους υπεύθυνους του περιοδικού, διαβάζουμε το αποτύπωμα, την εικόνα της σκέψης του. Το αποτύπωμα αυτό είναι αληθές στο βαθμό που όντως ο αναγνώστης πραγματικά έγραψε το γράμμα. Είναι και ψευδής αποτύπωση της πραγματικότητας, καθώς ο εκδότης επέλεξε το συγκεκριμένο γράμμα μέσα από μια πληθώρα συναφών επιστολών. Χρωματίζει τη δική του επιλογή και όχι το σύνολο της συγκεκριμένης πραγματικότητας.

Να λοιπόν, πως η αλήθεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί (και σε μεγάλο βαθμό, ασυνείδητα) για να ειπωθεί ένα ψέμα. Κάθε αλήθεια είναι περιορισμένη μέσα σε ένα πλαίσιο. Όπως και κάθε παράθυρο, μας επιτρέπει να δούμε μόνο ένα κομμάτι της ευρύτερης πραγματικότητας.

Την επόμενη φορά που θα παρακολουθήσουμε ειδήσεις, ας έχουμε στο νου μας πως αυτό που βλέπουμε δεν είναι ολόκληρη η εικόνα. Οι δεσμώτες του σπηλαίου είναι δεσμώτες κυρίως γιατί είναι γοητευμένοι από τις εικόνες που τους προσφέρονται αδιάκοπα, σε συνεχή ροή.

Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει αλλιώς παρά να ζει σε έναν κόσμο εικόνων. Ας θυμόμαστε την υπνωτιστική τους δύναμη.

Περισσότερο εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά video για όλες τις τάξεις και φυσικά την Ανθρωπιστική Κατεύθυνση μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Φιλολογικού Φροντιστηρίου (filologiko.ελ), η οποία αφορά τα διαδικτυακά μαθήματα που παρέχουμε σε όλες τις τάξεις.