Επιρροές στο Πλατωνικό έργο
Αναζητώντας τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο επιχειρούμε να ανασυνθέσουμε ταυτόχρονα και μια μοναδική μορφή κοινωνίας. Ο τρόπος με τον οποίο εμφανίζεται η πόλις των Αθηνών σε ένα διάστημα περίπου 50 ετών είναι μοναδικός στην Παγκόσμια Ιστορία. Ο Πλάτων γεννήθηκε στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου (428 -427 π.Χ.). Πρόκειται για έναν πόλεμο εξαιρετικά σκληρό και απάνθρωπο. Οι περιγραφές του Θουκυδίδη μας μεταφέρουν την ενδημική παντού βία. Και, ωστόσο, μέσα σε αυτά τα χρόνια συναντάμε τους μεγάλους τραγικούς, τον Σοφοκλή και τον Ευρυπίδη, φιλοσόφους του βεληνεκούς του Πρωταγόρα, τον Θουκυδίδη, τον ίδιο τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη.
Πλάτωνας, πρώτος φιλόσοφος;
Το έργο του Πλάτωνα ασκεί ιδιαίτερη γοητεία. Κάθε εποχή ανακαλύπτει και ερμηνεύει διαφορετικά τα κείμενά του. Το σίγουρο είναι πως ο Πλάτωνας μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο πρώτος φιλόσοφος κατά μια έννοια κοντινή στην αντίληψη που έχουμε για τους φιλοσόφους, τουλάχιστον μέχρι την αρχή της Βιομηχανικής επανάστασης και το Διαφωτισμό.
Ο Πλάτων επιδιώκει μέσω της σκέψης του να καλύψει ένα φάσμα που περιλαμβάνει το σύνολο της γνώσης. Τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα η κοινωνική συμπεριφορά στο πλαίσιο μιας γνωσιολογίας η οποία επιχειρεί να ερμηνεύσει και να ανάγει τις διαφορετικές εκδηλώσεις στη βάση μιας φιλοσοφίας που καλύπτει όλο το εύρος της ανθρώπινης ζωής.
Η διαλογική μορφή
Το έργο του Πλάτωνα χαρακτηρίζεται από λογοτεχνικές αρετές. Είναι κάπως ειρωνικό, αν σκεφτούμε την αρνητική θέση του για την ποίηση της εποχής του το γεγονός ότι στο έργο του συναντάμε σελίδες υψηλής λογοτεχνικής αξίας. Σε αυτό συντείνει η διαλογική μορφή των κειμένων. Η κλασική μορφή ενός Πλατωνικού διαλόγου φέρνει τον Σωκράτη να εκθέτει τα επιχειρήματά του – συνήθως έχοντας ως κατάληξη ένα ερώτημα – σε κάποιον συνομιλητή.
Ο ίδιος ο Πλάτωνας είναι απών από τους διαλόγους. Δίνει τον λόγο σε σοφιστές, ποιητές, πολιτικούς, επώνυμους Αθηναίους, όμως ο ίδιος είναι απών. Οι επιρροές στο Πλατωνικό έργο ανιχνεύονται αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τους συνομιλητές του Σωκράτη. Ποιοι είναι, τι πρεσβεύουν, ποια θέση έχουν στην Αθηναϊκή κοινωνία της εποχής.
Η φαινομενική ευκολία της ανάγνωσης
Αρκετές φορές, εξαιτίας της λογοτεχνικότητας του Πλατωνικού έργου υπάρχει η τάση να θεωρούμε πως το κείμενο είναι εύκολο και τα μηνύματά του απόλυτα κατανοητά. Αυτό είναι κάτι που βιώνουμε σε κάποιες περιπτώσεις και με τους μαθητές μας κατά τη διδασκαλία του Πρωταγόρα. Ο εκπληκτικός μύθος με τον οποίο ο Πρωταγόρας ερμηνεύει συμβολικά την πορεία του ανθρώπινου γένους συνεπαίρνει στην ανάγνωση, με αποτέλεσμα να μας διαφεύγουν εκείνες οι ψηφίδες που κάνουν το κείμενο αμφίσημο και εν πολλοίς αντιφατικό.
Αυτό είναι χαρακτηριστικό της Πλατωνικής σκέψης εν γένει. Τελειώνοντας την ανάγνωση ενός διαλόγου, ο προσεκτικός αναγνώστης καταλήγει με ερωτήματα και αβεβαιότητα. Αυτό που μένει είναι το κάλεσμα σε περαιτέρω διερεύνηση.
Ο Πλατωνισμός στο πέρασμα του χρόνου
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και ενισχυτικό της προηγούμενης θέσης το να εξετάσουμε την πορεία των συνεχιστών της Ακαδημίας. Οι συνεχιστές του Πλάτωνα, σχολάρχες της Ακαδημίας οδηγήθηκαν σταδιακά στον σκεπτικισμό. Ουσιαστικά η θέση τους συμπυκνώθηκε στη θέση πως απόλυτη αλήθεια δεν υπάρχει. Δεν μπορεί παρά να νιώσουμε έκπληξη. Στα σχολικά εγχειρίδια μαθαίνουμε ότι ο Σωκράτης και κατ’ επέκταση ο Πλάτωνας πρεσβεύουν τη μία και μοναδική αλήθεια, σε αντίθεση με τους σοφιστές.
Οι σχολάρχες της Ακαδημίας κράτησαν από τον Πλάτωνα την αμφισβήτηση, τον έλεγχο των εννοιών. Και στον Νεοπλατωνισμό τα κείμενα μας μεταφέρουν μια μυστικιστική σχεδόν αύρα.
Το έργο λοιπόν είναι πολύσημο. Επιτρέπει διαφορετικές ερμηνείες και θεωρήσεις. Η αναζήτηση του Πλάτωνα και της σκέψης του είναι διαρκής.
Ποιες είναι οι βασικές επιρροές στο Πλατωνικό έργο;
Ο Πλάτων αρέσκεται και επιδιώκει τη διαφωνία. Τα έργα του δεν είναι τα έργα του μοναχικού φιλοσόφου. Ο δάσκαλός του και βασικό πρόσωπο των διαλόγων, ο Σωκράτης είναι κοινωνικός στοχαστής. Αρέσκεται να τριγυρνά στην πόλη των Αθηνών και να συνδιαλέγεται.
Η πρώτη επιρροή, λοιπόν και ίσως η βασικότερη είναι η πνευματική ατμόσφαιρα της πόλης των Αθηνών. Πιο συγκεκριμένα, ο κύκλος του Σωκράτη. Εδώ, οφείλουμε να εντάξουμε τη σοφιστική κίνηση. Για τους σύγχρονους του Σωκράτη, ο δάσκαλος του Πλάτωνα ανήκε και αυτός σε μεγάλο βαθμό στη σοφιστική.
Τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται τόσο ο Σωκράτης, όσο και οι σοφιστές είναι κοινά. Θα μπορούσαμε να τα συνοψίσουμε στην παρακάτω φράση: Πως οι πολίτες μπορούν να ζήσουν σε ένα σύστημα πρωτόγνωρο και πολύπλοκο με τα μέτρα της εποχής; Φυσικά, αναφερόμαστε στο σύστημα της άμεσης δημοκρατίας.
Ο Σωκράτης δε συνομιλεί μόνο με φιλοσόφους. Στον κύκλο του υπάρχουν και σημαντικοί πολιτικοί. Χαρακτηριστικά μπορούμε να αναφέρουμε τον Αλκιβιάδη, τον Κριτία, τον Χαρμίδη, τον Λάχη, τον Νικία. Στην Πολιτεία θα εμφανιστεί ο μέτοικος Κέφαλος και στο Συμπόσιο θα συναντήσουμε τον κωμικό ποιητή Αριστοφάνη και τον τραγικό ποιητή Αγάθωνα.
Τι επιδιώκει με την παρουσία των συνομιλητών
Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι για τον Πλάτωνα η φιλοσοφία είναι κατ’ αρχάς κοινωνικό φαινόμενο. Μέσα από την παρουσίαση τόσο διαφορετικών μεταξύ τους συνομιλητών επιδιώκει να εξερευνήσει τη σχέση της φιλοσοφίας με την πολιτική ζωή, την ποίηση αλλά και τη νέα τέχνη που αναφύεται, αυτή της ρητορικής.
Ο Πλάτων, λοιπόν, ανήκει στην ευρύτερη ιστορία της σκέψης και όχι μόνο της φιλοσοφίας. Ζει σε μια κοινωνία λόγου. Αυτή είναι κατά βάση η Αθήνα τον 5ο αιώνα. Εαν ο πολίτης δεν μπορεί να εκφέρει λόγο, να εκφραστεί, να συνδιαλεχθεί με τους άλλους πολίτες, θεωρείται και είναι υποδεέστερος.
Οι ζυμώσεις των ιδεών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία του Δήμου. Για τους νέους εκείνης της εποχής αυτή είναι η βασική πηγή που διαμορφώνει μαζί με την Τραγωδία τις πολιτικές και φιλοσοφικές τους αντιλήψεις.
Ο Πλάτων αναζητά στο έργο του αυτούς που επηρεάζουν τη σκέψη των ανθρώπων της εποχής του. Οι παλαιότεροι φιλόσοφοι τον απασχολούν λιγότερο. Η πνευματική και κοινωνική ζωή της πόλης των Αθηνών διαποτίζει το έργο του.
Για τη συγγραφή του κειμένου, σχετικά με τις επιρροές στο Πλατωνικό έργο έχουμε αντλήσει υλικό και από τα διαδικτυακά μαθήματα του κυρίου Βασίλη Κάλφα, ο οποίος είναι καθηγητής φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.