Εικαστικό Στο Haiku

Το βιωματικό σεμινάριο “Εικαστικό στο haiku” ολοκληρώθηκε μετά και την τέταρτή μας συνάντηση. Ευχαριστούμε τις φίλες και τους φίλους που μας συντρόφευσαν. Πιο κάτω παραθέτουμε το πρώτο κείμενο, που ήταν και το εισαγωγικό του σεμιναρίου.

 

Μια πρώτη προσέγγιση

 

 

 

 

 

 

Haiku και εικαστικό

Ένας χαρακτηρισμός του όρου haiku, ο οποίος να αποδίδει όχι μόνο τη μορφή αλλά κυρίως την εσωτερική του ομορφιά είναι δύσκολος. Η δυσκολία αυτή υπάρχει κάθε φορά που προσπαθούμε να προσδιορίσυμε μια μορφή τέχνης. Με το haiku έχουμε να αντιμετωπίσουμε την τάση της κριτικής ( στο παρελθόν κυρίως ), να το υποβαθμίζουν εστιάζοντας στη μορφή μόνο και θεωρώντας πως έχει μια περιορισμένη λειτουργία, ως εκπρόσωπος μιας συγκεκριμένης κουλτούρας και παράδοσης.

Το μερίδιο, ωστόσο, στην ομορφιά, στη χαρά και στη γαλήνη , το οποίο αναλογεί δεν είναι και τόσο μεγάλο, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να προσπεράσουμε, χωρίς να προσεγγίσουμε μια μορφή τέχνης που μας τα προσφέρει απλόχερα.. Ο πιο φημισμένος ποιητής haiku, ο Basho επισημαίνει σε κάποιο σημείο. “ από τα πιο αρχαία χρόνια, ο άνθρωπος που αγαπά το ξεκάθαρο και εκλεπτυσμένο, ο άνθρωπος που αναζητά την πρώτη ουσία των πραγμάτων, βρίσκει χαρά εδώ”.

Το haiku είναι μια κορυφαία τέχνη στην Ιαπωνία και ένας λόγος είναι η δύναμή του, μια δύναμη εικαστική. Οι ομοιότητές του με τη ζωγραφική και τη φωτογραφία είναι έντονες. Αυτό διαγράφεται και στην αισθητική και στην εκδήλωσή του. Κάθε φορά που παρατηρούμε έναν παλιό πίνακα από έναν Κινέζο ζωγράφο της δυναστείας των Tang – κυρίως τις μονόχρωμες γκραβούρες με σινική μελάνη – η ομορφιά μας συνεπαίρνει, γινόμαστε ένα με την εικόνα. Νοιώθουμε μπροστά στην εικόνα, μπροστά στο μαύρο και το άσπρο, μπροστά στις λεπτές διαβαθμίσεις του γκρίζου μια εμπειρία σχεδόν μυστικιστική και ωστόσο λεπταίσθητη, απαλή.

 

Η Εικόνα

 

Διαφορετικά από την ελαιογραφία το σχέδιο γεμίζει τον χώρο, αφήνοντάς του χώρο, αναπνοή. Καθώς το πλοιάριο ανεβαίνει τον ποταμό και παίρνει μορφή μέσα στην ασημένια ομίχλη, αχνές γραμμές από τα μακρινά βουνά εμφανίζονται. Για μια στιγμή χορεύουν. Οι γραμμές της παγόδας, σκληρές και πιο πυκνές μας κρατούν ήρεμους στην πραγματικότητα, όπως την ξέρουμε. Γύρω της τα πάντα κυλούν.

Την ομορφιά της εικόνας είναι πιο εύκολο να την εκτιμήσουμε. Ακόμα και το απαίδευτο βλέμμα μπορεί να νοιώσει απλά κοιτώντας την. Είναι ενστικτώδες, άμεσο. Το χρώμα, το σχέδιο προσλαμβάνεται αυτούσιο, άμεσα, αδιαμεσολάβητα. Για μια στιγμή τίποτα δεν κρίνεται, η αίσθηση είναι γυμνή. Ίσως μετά να έρθουν τα λόγια, η σκέψη. Εκείνη η στιγμή όμως, κρατά τη μαγεία, είναι ολοκληρωμένη. Θα συμφωνήσουμε με τον Croce, τον Dewey και άλλους στοχαστές ότι το έργο της τέχνης μόνο έτσι βιώνεται, μόνο μέσα από την άμεση αντίληψη, μέσα από το βίωμα χωρίς τη συνειδητή προσπάθεια, την εκλογίκευση.

 

Οι προσλαμβάνουσες της ποίησης

 

Αυτό συμβαίνει και με την ποίηση. Ή αυτό θα έπρεπε να συμβαίνει. Σε έναν βαθμό που δεν μπορούμε να συλλάβουμε στη Δύση εύκολα, αυτός είναι ο τρόπος που στην παράδοση του ζεν το haiku βιώνεται. Ο Δυτικός αναγνώστης αδυνατεί να συλλάβει τη φύση του ποιήματος χωρίς εκλογίκευση. Να νοιώσει τα συναισθήματα να αναπτύσσονται μέσα από τα αντικείμενα, τους ήχους, τις οσμές και τις σκιές. Να φύγει από το σύμβολο, να νοιώσει την ύλη.

Η Βικτωριανή εποχή άφησε κατάλοιπο ότι είναι απαραίτητη μια εξήγηση για την ύπαρξη, αλλιώς η ύπαρξη είναι κενή. Ακόμα και ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη συχνά να αιτιολογήσει, να ερμηνεύσει. Και όμως η λέξη είναι ύλη. Όταν αιτιολογούμε την κάνουμε βουβή.

 

 

Ερμηνεύοντας την Ποίηση ως Ποίηση

 

Άλλες φορές προσπαθούμε να αποδείξουμε την αξία της ποίησης σε σχέση με την επιστήμη, επιμένοντας στην όποια διδακτική, ανθρωπιστική ή παιδαγωγική λειτουργία της. Ο Allen Tate κάποτε είπε ότι προσπαθούμε να αιτιολογήσουμε την ύπαρξη της ποίησης “ αποδεικνύοντας” ότι είναι κάτι άλλο, ακριβώς όπως έχουμε εκλογικεύσει την ύπαρξη της θρησκείας, ως μια μορφή πρωτόγονης επιστήμης. Μοιάζει να υπάρχει ένας λανθάνων φόβος ότι η συνολική εμπειρία, η άμεση, δεν είναι αρκετή, όπως και εμείς συχνά αισθανόμαστε ότι δεν είμαστε αρκετοί χωρίς επιτεύγματα και ιδιότητες να μας συνοδεύουν.

Θα ήταν ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε πότε ο σχολιασμός καταστρέφει ανεπανόρθωτα την αίσθηση, πότε είναι βία. Όταν ο μεγάλος Ιρλανδός ποιητής Yeats έγραψε το ποίημα “ Blood and the moon” αρνήθηκε να δώσει εξηγήσεις και να σχολιάσει το περιεχόμενό του. Και εάν για εμάς εδώ στη Δύση ενσκήπτει ο προβληματισμός του τι μπορούμε να σχολιάσουμε και σε ποιο επίπεδο, τα πράγματα είναι απλά για τον ποιητή, τον ακροατή και τον αναγνώστη του haiku. Κανένας σχολιασμός, συμπέρασμα κανένα. Η ύλη του ποιήματος, γυμνή απόλυτη να αναδυθεί.

 

Η Τέχνη δεν οφείλει να εξηγεί

 

Όσο ξένη και αν μας είναι αυτή η αντίληψη, μπορεί ωστόσο να μας βοηθήσει να ξαναδούμε την ποίηση ως αυτό που είναι. Κάτι που μας διαφεύγει. Ας δούμε ένα ποίημα του William Carlos Williams, ενός ποιητή που ήθελε η φόρμα του ποιήματος να αναδεικνύεται γυμνή, απόλυτη, χωρίς εξηγήσεις. Σύμφωνα με τα λόγια του: “ Κάθε μορφή τέχνης είναι αντικειμενική. Δεν ισχυρίζεται, δεν εξηγεί. Παρουσιάζει”. Και όμως, ο πρώτος στίχος από το παρακάτω δικό του ποίημα είναι επεξηγηματικός

so much depends
upon
a red wheel
barrow
glazed with rain
water
beside the white
chickens

Ας συγκρίνουμε αυτούς τους στίχους με το haiku του Basho

On a withered bough
a crow alone is perching
autumn evening now

Σε ελεύθερη απόδοση

Στο μαραμένο κλαδί
το κοράκι μόνο κουρνιάζει
φθινόπωρο πια

Ξεκάθαρο είναι εδώ το πόσο η εικόνα βασίζεται στο κοράκι που κουρνιάζει στο κλαδί. Ο Basho ακολουθώντας τις αρχές της ποίησής του δεν το κατονομάζει, αποκαλύπτει άμεσα τη σημασία του μέσα από τα απτά αντικείμενα. Ο ίδιος θα πει: “ Το haiku που αποκαλύπτει το εβδομήντα με ογδόντα τοις εκατό από τον θέμα του είναι καλό. Αυτό που αποκαλύπτει το πενήντα με εξήντα, ποτέ δεν το εξαντλούμε” Κάθε φορά το ξαναγράφουμε μέσα στα σκόπιμα κενά.

Με τις αισθήσεις, άμεσα συλλαμβάνουμε ότι ο αέρας είναι πεντακάθαρος στο ποίημα του Basho. Ο ουρανός αντανακλά, σκληρός καθρέφτης. Στην ησυχία ξεκάθαρο προβάλλει στα χρώματα της δύσης, μοναχικό το δέντρο. Στην άκρη σε ένα κλαδί σχεδόν νεκρό το κοράκι. Μια υπέρτατη μοναξιά είναι εκεί, μελαγχολία ήρεμη, αποδοχή.

 

Τα τρία Αντικείμενα

 

Στους τρεις στίχους τρία αντικείμενα, τρεις υπάρξεις. Το κλαδί, το κοράκι, το φθινοπωρινό απόγευμα. Όλα αποπνέουν το ίδιο συναίσθημα, όλα χορεύουν στον ίδιο ρυθμό. Και εμείς μαζί. Δεν χρειαζόμαστε κάποια επεξήγηση. Αυτή μόνο το βίωμα θα σκοτεινιάσει. Και βέβαια ακούμε το ποίημα, δεν αναζητούμε μεταφορά ή κάτι παρόμοιο για να κατανοήσουμε την εικόνα, μόνο αφήνουμε τα αντικείμενα να αγγίζουν το δέρμα μας, να υπάρξουν.

Όταν το ποίημα είναι όμορφο, όταν η εικόνα είναι όμορφη πόσο γελοίο θα ήταν να αναφωνεί ο ποιητής “ μα κοιτάξτε πόσο όμορφο είναι” . Όταν η εικόνα είναι θλιβερή, δεν θέλουμε από αυτόν να την κατονομάσει. Να τη δημιουργήσει θέλουμε. Η κατανόησή μας, η ευαισθησία του καθενός μας θα συμπληρώσει τα κενά. Κάθε φορά που διαβάζεται το ποίημα, ξαναγράφεται. Και με έναν παράξενο τρόπο μοιάζει να δυναμώνουμε και εμείς και η εικόνα μ’αυτόν τον τρόπο προσέγγισης. Είναι όμως και ο πιο δύσκολος.

 

Τα Ποιήματα

Ας δούμε και εδώ

Underneath the eaves
a blooming large hydrangea
overbrims its leaves

μια ελεύθερη απόδοση

Κάτω από τις μαρκίζες
η πυκνή ανθισμένη ορτανσία
απλώνει τα φύλλα της

Η ορτανσία απλώνει τα φύλλα της, γύρω απ’το σπίτι. Η εικόνα είναι παντού. Ακούμε σχεδόν το θρόισμα, και εμείς είμαστε μέσα στο άπλωμά της. Ένα φως αντανακλάται στο ποίημα. Εικόνα ξεκάθαρη, εικόνα που μας περιλαμβάνει. Συμμέτοχοι στη γιορτή.

Το επόμενο

scattered the peony
one beside another pile
petals two or three

και πάλι ελεύθερα

διάσπαρτη η παιωνία
σχήμα το ένα δίπλα στο άλλο
πέταλα δύο ή τρία

Η ομορφιά της παιωνίας είναι έκδηλη. Ο πλούτος του άνθους τραβά την προσοχή μας σχεδόν μαγικά. Καθώς βλέπουμε τα πέταλα να σχηματίζουν τα σχήματα, αντί να στέκονται ήρεμα το ένα πάνω στο άλλο, αισθανόμαστε την κίνηση το μικρό βάρος που κάνει τα πέταλα να σχηματίζουν εικόνες , τις ζωντανές ρωγμές. Και ο αριθμός των πετάλων. Η εικόνα είναι πλέον εντυπωμένη.

Και το χρώμα μπορεί να αποδοθεί στο haiku με έναν τρόπο που να θυμίζει πίνακα.

In the twilight gloom
of the redwood and the pine
some wisterias bloom

σκυθρωπό λυκόφως
κάτω από τις καστανιές και τα πεύκα
γλυσίνες ανθίζουν.

 

To haiku αγγίζει

Το άγγιγμα του λυκόφωτος είναι παντού. Οι γλυσίνες απλώνουν τα φύλλα τους μες το σκοτάδι που επιτείνουν οι βαριές σκιές των καστανιών και των πεύκων. Το γλυκό μωβ του λουλουδιού αναδεικνύεται τρυφερό στο άγγιγμα και στη σκέψη. Μοιάζει με πίνακα που τα χρώματα συνομιλούν, το ένα ανταύγεια του άλλου.

Μοιάζει λοιπόν το haiku με την εικαστική τέχνη στο σύνολό της. Το θέμα του είναι το αντικείμενο και μόνο, χωρίς σχόλιο, χωρίς την επιθυμία να παρουσιαστεί ως κάτι άλλο από την ουσία του, από αυτό που είναι. Ταυτόχρονα δεν είναι ποτέ μια πιστή αναπαράσταση. Όπως και ο φωτογράφος και ο ζωγράφος παρουσιάζει, δεν περιγράφει. Το κάνει αυτό εντοπίζοντας τα σημεία που η συναισθηματική δύναμη του αντικειμένου ή της σκηνής κρύβεται.

Αυτά τα σημεία, σημεία μιάς δύναμης κενής αποδίδουν την εμπειρία του, ώστε όλες οι λεπτομέρειες να συμπληρωθούν από τον ακροατή, τον αναγνώστη. Το ποίημα ζει στο σημείο τομής. Είναι σημείο συνάντησης, διαρκώς μεταβαλλόμενο, διαρκώς διαφεύγον. Ο ζωγράφος, ο φωτογράφος, ο ποιητής δεν μας δίνει νόημα. Μας δίνει τα αντικείμενα καθαυτά τα οποία ενσωματώνουν το νόημα, αφού αυτός έτσι τα αισθάνθηκε.

Διαβάζοντας ένα τέτοιο ποίημα μπορούμε να νοιώσουμε την αλήθεια των στίχων του Wordsworth “ For me the meanest flower can give thoughts that do often lie too deep for tears”

μέσα μου συχνά
το σκληρότερο λουλούδι
σκέψεις μπορεί να δώσει
τόσο βαθιά απλωμένες
για να παράγουν δάκρυ