Αναξιμένης
Ο Αναξιμένης ακολουθεί χρονολογικά στη σειρά των Προσωκρατικών Φιλοσόφων. Ο δάσκαλός του Αναξίμανδρος άνοιξε τον δρόμο σε μια σκέψη περισσότερο αφαιρετική σε σχέση με τη Φυσιοκρατική και πρακτική προσέγγιση του Θαλή. Ο Αναξιμένης φαίνεται να συνδυάζει τη σκέψη των δύο προγενεστέρων φιλοσόφων. Παρότι συμφωνεί με τον Αναξίμανδρο ότι η πρωταρχική αρχή των πάντων λαμβάνει άπειρη μορφή, δε διστάζει να ταυτίσει αυτή την Αρχή με μια συγκεκριμένη ουσία, τον Αέρα (αήρ)
Οἷον ἡ ψυχὴ ἡ ἡμετέρα ἀὴρ οὖσα συγκρατεῖ ἡμᾶς, καὶ ὅλον τὸν κόσμον πνεῦμα καὶ ἀὴρ περιέχει.
Η Σύνθεση
Ο Αναξιμένης είναι ένας στοχαστής που φιλοσοφικά η σκέψη του είναι συνθετότερη από αυτή του Θαλή. Ακολουθώντας τη σύλληψη του Αναξίμανδρου για τη συνεχή γένεση των στοιχείων, τονίζει ότι η εικόνα του κόσμου μας αλλάζει μέσα από την αλλαγή του πρωταρχικού στοιχείου.
Ο Αέρας
Ο αέρας έχει την ιδιότητα να μεταβάλλεται, να γίνεται είτε πιο πυκνός, είτε πιο αραιός. Καθώς γίνεται λεπτότερος, διαχέεται, ζεσταίνεται και κατά συνέπεια καταλήγει να γίνει φωτιά. Ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, όταν ψύχεται γίνεται άνεμος, μετά συννεφο και τελικά γη και βράχος.
Η Πηγή
Ο Σιμπλίκιος είναι και για τον Αναξιμένη πολύτιμη πηγή. Ας διαβάσουμε τα λόγια του:
Ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος, ο γιος του Ευρύστρατου, αφού έγινε σύντροφος του Αναξίμανδρου, υποστήριξε κι αυτός ότι μία είναι η υποκείμενη φύση των πραγμάτων, και ότι είναι άπειρη. Δεν την άφησε όμως, όπως εκείνος, ακαθόριστη, αλλά την προσδιόρισε λέγοντας ότι είναι ο αέρας. Ο αέρας διαφοροποιείται, ως προς την πυκνότητα και την αραιότητα σε κάθε οντότητα. Όταν αραιώνει γίνεται φωτιά· όταν πυκνώνει γίνεται άνεμος και μετά σύννεφο· όταν πυκνώνει περισσότερο γίνεται νερό, μετά γη, μετά πέτρες. Όλα τα άλλα πράγματα γίνονται από αυτά.
Σιμπλίκιος, Εις τα φυσικά 24.26-30
Ο Σιμπλίκιος εδώ παραθέτει τα λόγια που γράφτηκαν μάλλον από τον Θεόφραστο, 250 χρόνια μετά τον Αναξιμένη. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο πιστά αναπαράγεται η σκέψη του Προσωκρατικού Φιλοσόφου, είναι ωστόσο μια πολύτιμη, όσο και σπάνια πηγή.
Η Επιλογή του Αέρα
Οι πηγές παραδίδουν ότι ο Αναξιμένης είχε εντυπωσιασθεί από τη δυνατότητα του Αέρα να μεταβάλλεται και να κυλά. Προφανώς επιλέγοντας τον Αέρα, ως το πρωταρχικό στοιχείο έδινε έμφαση στο δυναμισμό του Φυσικού Κόσμου. Αντίθετες δυνάμεις δημιουργούν μορφές σε μια συνεχόμενη ροή. Εδώ, ο Αναξιμένης είναι πολύ κοντά στη σκέψη του Αναξίμανδρου.
Επίσης, ακολουθεί τη σκέψη του δασκάλου του και στο ότι ο Αέρας παρουσιάζεται στη λειτουργία του πολύ κοντά στο Άπειρον του Αναξίμανδρου. Έχει την ιδιότητα να διαχωρίζει τα πράγματα μεταξύ τους. Προσφέρει τα όρια, τα οποία μας προστατεύουν από το Αρχέγονο Χάος. Δίνει στον Κόσμο μορφή.
Ας μη ξεχνάμε ότι από τα τέσσερα βασικά Στοιχεία, ο Αέρας είναι ο περισσότερο άυλος, μη ορατός και ελεύθερος στην κίνησή του.
Ο Αναξιμένης και η παράδοση των Μιλησίων
Ο Αναξιμένης, όπως βέβαια και ο Θαλής και ο Αναξίμανδρος, επιχειρεί να ερμηνεύσει το Σύμπαν με βάση τα πρωταρχικά, κοσμογονικά στοιχεία. Αυτό είναι βασικό χαρακτηριστικό γενικά της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας και δη των Μιλησίων.
Όπως και οι προγενέστεροι, έτσι και ο Αναξιμένης φαντάστηκε και προσπάθησε να δει τη Γη μέσα στο Σύμπαν. Της απέδωσε σχήμα δίσκου, ο οποίος ισορροπεί πάνω στον Αέρα. Η εικόνα είναι ιδιαίτερα δυνατή, καθώς τίποτα στην καθημερινή εμπειρία δεν επιβεβαίωνε – τουλάχιστον εκείνη την εποχή – ότι ένα συμπαγές, ογκώδες σώμα, όπως η Γη θα μπορούσε να επιπλέει πάνω στον Αέρα.
Ο Αναξιμένης και η Κοσμολογία του
Η εικόνα της Γης σε σχήμα δίσκου, η οποία επιπλέει πάνω στον Αέρα θυμίζει έντονα την αντίστοιχη εικόνα που μας έδωσε ο Θαλής με τη Γη να επιπλέει πάνω στο Νερό, όπως ένα κούτσουρο στο ρεύμα ενός ποταμού. Ο Αναξιμένης εδώ, απομακρύνεται από τη σκέψη του Αναξίμανδρου ότι η Γη στέκει απλά στο κέντρο στου Απείρου χωρίς να χρειάζεται στήριγμα και φαίνεται να συμφωνεί με την Κοσμολογία του Θαλή.
Τα Αστρικά σώματα τα φαντάστηκε να αποτελούνται από φωτιά. Σφαίρες φωτιάς που όπως φύλλα που καίγονται στροβιλίζονται στον άνεμο.
Ενδιαφέρουσα είναι και η περιφορά των Αστρικών σωμάτων, όπως τη φαντάζεται ο Αναξιμένης. Οι πλανήτες, ο Ήλιος και η Σελήνη περιστρέφονται γύρω από τη Γη. Καθώς τα σώματα δεν εκτελούν κίνηση σφαιρική γύρω από τη Γη, αλλά μια κίνηση ημισφαιρική μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως ο Αναξιμένης φανταζόταν τον Κόσμο ως ημισφαιρικό.
Ο Αναξιμένης και η θεωρία του για την Ψυχή
Είναι αναμενόμενο ότι ο Αναξιμένης θεωρούσε ότι η Ψυχή αποτελείται από Αέρα. Η εικόνα μας είναι οικεία. Σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα, η αναπνοή είναι συνώνυμη της ζωτικής ενέργειας της Ψυχής, πιστοποιεί την ύπαρξή της. Η πρώτη σημασία της λέξεως πνεύμα στα Αρχαία Ελληνικά είναι φυσικά αυτή του ανέμου.
Ο Αναξιμένης θα προχωρήσει και σε μια ακόμα παρατήρηση. Όπως το ανθρώπινο σώμα αποτελείται και κυβερνάται από το πρωταρχικό στοιχείο, τον Αέρα, έτσι και το Σύμπαν.
Ο άνθρωπος ως μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος
Την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο αντανακλά τις δυνάμεις του Σύμπαντος θα την συναντήσουμε και σε άλλους στοχαστές. Αυτή την ιδέα είναι περισσότερο δόκιμο να επισημάνουμε ότι τη συναντούμε ολοκληρωμένη στο Μεσαίωνα και βέβαια μέσα σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Αν έχουμε κάτι εδώ, είναι τα πρώτα σπέρματα μιας τέτοιας σκέψης.
Και ο Ηράκλειτος θα ισχυρισθεί μετά τον Αναξιμένη πως τόσο η ψυχή του ανθρώπου, όσο και το Σύμπαν είναι φτιαγμένο και κυβερνάται από τη Φωτιά.
Η παρουσία των Θεών
Στον Θαλή είδαμε πως τα πάντα “πλήρη Θεών”. Στον Αναξίμανδρο και στον Αναξιμένη, τόσο το Άπειρον, όσο και ο Αέρας χαρακτηρίζονται από ιδιότητες που θα τις λέγαμε Θεϊκές. Για τους συγκεκριμένους στοχαστές ο δεσμός με την έννοια των Θεών και της θρησκείας, έστω και χαλαρός υπάρχει ακόμα.
Ο Αναξιμένης, σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, λέγεται ότι αποδεχόταν την ύπαρξη Θεών, οι οποίοι φυσικά προέρχονταν από τον Αέρα.
Ο Ξενοφάνης και η ρήξη
Οι τρεις στοχαστές που έχουμε μελετήσει μέχρι τώρα (Θαλής, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης) δεν έρχονται σε άμεση ρήξη με τα θρησκευτικά σχήματα. Περισσότερο επιδιώκουν να προβληματίσουν για τις παραδεδεγμένες αξίες της εποχής τους. Η επιδίωξή τους είναι να ερμηνεύσουν στηριζόμενοι στη σκέψη κάτι που τους φέρνει σε μια κριτική στάση, όσον αφορά θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής τους.
Ο επόμενος διανοητής που θα μας απασχολήσει, ο Ξενοφάνης θα επιχειρήσει μια ευθεία επίθεση στην παραδοσιακή θρησκευτική αντίληψη της εποχής του.
Το Ένα και το Πολλαπλό
Η Ελληνική Φιλοσοφία, από τις απαρχές της επιδιώκει να ερμηνεύσει την πολλαπλότητα ανάγοντάς την σε βασικές δομές που ενδεχομένως τη διέπουν. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι είναι μια φιλοσοφία για το Ένα και το Πολλαπλό. Όταν ο Αναξιμένης επισημαίνει πως η αραίωση και η πύκνωση του Ενός στοιχείου, του Αέρα οδηγεί στην ποικιλομορφία του Κόσμου που βιώνουμε, βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το μονοπάτι της σκέψης.
Ταυτόχρονα επιχειρεί να ερμηνεύσει δίνοντάς μας μια μορφή Φυσικού Νόμου με καθολική ισχύ. Αυτή η παράδοση σκέψης θα αντέξει μέχρι τα νεότερα χρόνια. Ας σκεφτούμε τις προσπάθειες ενοποίησης στο χώρο των Φυσικών επιστημών. Πίσω από αυτή τη στάση – φαινομενικά αυτονόητη – κρύβεται μια μακραίωνη παράδοση.