Αναξίμανδρος
Ο Αναξίμανδρος έζησε και αυτός στον 6ο αιώνα π.Χ. Όπως και για τον Θαλή , ο Αριστοτέλης είναι μια από τις πηγές που έχουμε για τον φιλόσοφο. Για τον Αναξίμανδρο αντλούμε πληροφορίες και από τον Θεόφραστο, τον μαθητή του Αριστοτέλη. Ακολουθώντας το παράδειγμα του δασκάλου του προσπάθησε να συλλέξει αρκετά αποσπάσματα από τους προγενέστερους της εποχής του διανοητές.
Οι ερμηνείες
Ένα πρόβλημα, που αντιμετωπίζει ο μελετητής της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας και δη των Μιλησίων, είναι ότι συχνά η σκέψη του Αριστοτέλη ή του Θεόφραστου έρχεται να ερμηνεύσει και να προκαταλάβει την πιθανή σκέψη των Προσωκρατικών. Αυτό το κάνουμε και εμείς σήμερα και κυρίως σε ασυνείδητο επίπεδο. Στο έργο του “Φυσικά” ο Αριστοτέλης προσπαθεί να ταξινομήσει τους Προσωκρατικούς ανάλογα με τις φυσικές αρχές που πρεσβεύει ο καθένας τους ότι διέπουν τον κόσμο. Κατά αυτόν τον τρόπο, ουσιαστικά αυτό που μας μένει είναι το στοιχείο με το οποίο είναι ταυτισμένος ο κάθε διανοητής.
Μεταγενέστερες Πηγές
Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα υπήρξε ενδιαφέρον για τη σκέψη των Προσωκρατικών. Ωστόσο, και εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μια όσο το δυνατόν ουδέτερη και επιστημονική παρουσίαση της σκέψης τους αλλά περισσότερο για την ερμηνεία μέσα από τη ματιά της τότε εποχής. Αυτά τα έργα, γνωστά ως δοξογραφίες, επιχειρούν κυρίως να ερμηνεύσουν και όχι να αποτυπώσουν. Έτσι, είναι έντονη η τάση μιας απλοποίησης της σκέψης των διανοητών, μιας σχηματικής κατηγοριοποίησης, η οποία όμως δεν αποδίδει σε καμία περίπτωση το εύρος και την πολυπλοκότητα της σκέψης τους. Έχουμε ξαναδεί ότι αυτό που ονομάζουμε Αρχαϊκή σκέψη είναι στην πραγματικότητα ένας κόσμος πολύσημος που δεν χαρακτηρίζεται αναγκαστικά από την Αρχή της Ταυτότητας.
Οι Νεοπλατωνικοί και οι Πατέρες της Εκκλησίας
Ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Σιμπλικιος, ο οποίος θεωρείται σημαντικός σχολιαστής του Αριστοτέλη είναι μια ακόμη πηγή για το έργο των Προσωκρατικών. Οι συγκεκριμένοι διανοητές είναι “αρχαίοι” και για τη δική του εποχή. Μέσα από τα γραπτά του εκφράζει την ανησυχία του πως αυτά τα κείμενα και τα έργα -τα οποία ήταν και τότε δυσεύρετα – θα χαθούν με το πέρασμα του χρόνου. Και οι Πατέρες της εκκλησίας είναι μια πηγή ακόμη, ωστόσο για αυτούς οι Προσωκρατικοί δεν παύουν να είναι εκπρόσωποι του Παγανισμού.
Ο,τιδήποτε μας έρχεται λοιπόν ως μαρτυρία και καταγραφή από άλλους αρχαίους συγγραφείς είναι χρωματισμένο και φιλτραρισμένο μέσα από τη δικής τους ματιά.
Μικρά Βιογραφικά
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που έχουμε στη διάθεσή μας μπορούμε να πούμε ότι ο Αναξίμανδρος ήταν κατά τι νεώτερος από τον Θαλή. Όπως και ο Θαλής, θεωρείται ότι ήταν ικανός στη Φυσική επιστήμη. Αναφέρεται ότι κατασκεύασε και τοποθέτησε έναν πυραμιδοειδή γνώμονα στην Σπάρτη. Πρόκειται για μια μορφή ηλιακού ρολογιού. Αν υπολογίσουμε τις αποστάσεις και την εποχή, το γεγονός ότι έκανε ένα τέτοιο ταξίδι από την Μίλητο στη Σπάρτη είναι σαφής ένδειξη του κύρους και της φήμης του.
Είναι γνωστό, επίσης, ότι έφτιαξε έναν χάρτη του γνωστού κόσμου προσπαθώντας να ενσωματώσει τόσο την ηπειρωτική χώρα, όσο και τη θάλασσα. Σίγουρα, για τους ναυτικούς κατοίκους της Ιωνίας αυτός ο χάρτης θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμος.
Το Άπειρον
Ο Αναξίμανδρος είναι γνωστός για τη θέση του ότι αρχή των πάντων είναι το Άπειρον. Ο Διογένης ο Λαέρτιος , αναφέρει:
“Ἀναξίμανδρος Πραξιάδου Μιλήσιος. οὗτος ἔφασκεν ἀρχὴν καὶ στοιχεῖον το ἄπειρον, οὐ διορίζων ἀέρα ἢ ὕδωρ ἢ ἄλλο τι. καὶ τὰ μὲν μέρη μεταβάλλειν, τὸ δὲ πᾶν ἀμετάβλητον εἶναι.”
“Ο Αναξίμανδρος, ο γιος του Πραξιάδη ισχυρίζονταν ότι αρχή της Φύσης είναι το άπειρον. Θεωρούσε ότι δεν είναι ο αέρας ή το νερό ή ο,τιδήποτε άλλο. Τα μέρη μεταβάλλονται όμως το όλον αμετάβλητο μένει”
Diogenes Laertios II 1 (DK 12 A 1)
Πιθανές ερμηνείες του όρου
Στην καθημερινή μας ομιλία το άπειρον σημαίνει “αυτό που δεν έχει όρια”. Το κατά πόσον ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συλλάβει μια τέτοια έννοια είναι μια άλλη συζήτηση. Σε κάθε περίπτωση ανοιχτή και προϊόν διεπιστημονικής και φιλοσοφικής έρευνας. Στο Άπειρον του Αναξαγόρα έχουν αποδοθεί οι έννοιες “απεριόριστο”, “αχανές” αλλά και “χαοτικό” με την έννοια του άμορφου.
Από όσο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη σκέψη του θα λέγαμε ότι πραγματικά πίστευε πως το σύμπαν διαστέλλεται διαρκώς στο χώρο περιβάλλοντας τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Επίσης, θεωρούσε ότι ήταν αιώνιο και άπειρο και στη χρονική του διάσταση.
Θαλής και Αναξίμανδρος
Κατά τον Θεόφραστο, ο Αναξίμανδρος τίθεται σε αντιδιαστολή με τον Θαλή στο ότι ο δεύτερος δεν εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο στοιχείο για να ερμηνεύσει την αρχή των πάντων. Ο Θαλής στρέφεται στο Νερό, όμως ο Αναξίμανδρος τονίζει πως τα συγκεκριμένα υλικά στοιχεία “χωρίζονται” από το Άπειρον.
Το πρώτο σωζόμενο απόσπασμα
Το πρώτο σωζόμενο απόσπασμα Προσωκρατικού Φιλοσόφου καταγράφηκε από τον Θεόφραστο και στη συνέχεια το αναπαρήγαγε στα γραπτά του ο Σιμπλίκιος. Το παραθέτουμε με τις παραπομπές στο Diels – Kranz . ( Υπάρχει η δυνατότητα να κατεβάσετε το βιβλίο σε διάφορες ψηφιακές μορφές )
Simplikios in Phys., p. 24, 13sq.; Theophrastos, Phys. op. fr. 2 Diels (DK 12 A 9, B 1)
Ἀναξίμανδρος μἐν Πραξιάδου Μιλήσιος Θαλοῦ γενόμενος διάδοχος καὶ μαθητὴς ἀρχήν τε καὶ στοιχεῖον εἴρηκε τῶν ὄντων τὸ ἄπειρον, πρῶτος τοῦτο τοὔνομα κομίσας τῆς ἀρχῆς. λέγει δ’ αὐτὴν μήτε ὕδωρ μήτε ἄλλο τι τῶν καλουμένων εἶναι στοιχείων, ἀλλ’ ἑτέραν τινὰ φύσιν ἄπειρον, ἐξ ἧς ἅπαντας γίνεσθαι τοὺς οὐρανοὺς καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς κόσμους· ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών· διδόναι γὰρ αὐτὰ δίκην καὶ τίσιν ἀλλήλοις τῆς ἀδικίας κατὰ τὴν τοῦ χρόνου τάξιν, ποιητικωτέροις οὕτως ὀνόμασιν αὐτὰ λέγων. δῆλον δὲ ὅτι τὴν εἰς ἄλληλα μεταβολὴν τῶν τεττάρων στοιχείων οὗτος θεασάμενος οὐκ ἠξίωσεν ἕν τι τούτων ὑποκείμενον ποιῆσαι, ἀλλά τι ἄλλο παρὰ ταῦτα· οὗτος δὲ οὐκ ἀλλοιουμένου τοῦ στοιχείου τὴν γένεσιν ποιεῖ, ἀλλ’ ἀποκρινομένων τῶν ἐναντίων διὰ τῆς αἰδίου κινήσεως.
Τα Βασικά Σημεία
Τα πράγματα, μας λέει ο Αναξίμανδρος, γεννιούνται και χάνονται μέσα στο πλαίσιο της αναγκαιότητας. Τιμωρούνται και αποδίδουν το ένα στο άλλο δικαιοσύνη με βάση τη χρονική τάξη. Ο Σιμπλίκιος σπεύδει να διευκρινίσει ότι ο Αναξαγόρας μιλά ποιητικά εδώ, αν και γράφει σε πεζό λόγο και όχι έμμετρα. Το συγκεκριμένο απόσπασμα έχει εγείρει και εξακολουθεί να εγείρει ιδιαίτερες δυσκολίες όσον αφορά την απόδοση και ερμηνεία του.
Θα μπορούσαμε, ωστόσο, να πούμε ότι αυτό που συνάγεται είναι ότι τα διαφορετικά στοιχεία που συγκροτούν την ύλη χωρισμένα από το Άπειρον δημιουργούν και καταστρέφουν το ένα το άλλο. Στο βάθος του χρόνου, όμως, αυτή η πορεία οδηγεί σε μια αρμονία και ισορροπία, την οποία ο Αναξίμανδρος ονομάζει “δικαιοσύνη”.
Εκλεκτικές Συνυποδηλώσεις
Διαβάζοντας κανείς την Πολιτεία του Πλάτωνα διαπιστώνει ότι και εκεί η ισορροπία ανάμεσα στα μέρη της ψυχής, η κατάσταση αρμονίας περιγράφεται και αποδίδεται ως κατάσταση δικαιοσύνης. Επίσης, η τοποθέτηση αυτής της διαδικασίας στο πλαίσιο του χρόνου, πιθανόν έχει σχέση με την κυκλική αντίληψη του χρόνου ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Αρχαϊκή σκέψη και στον Ησίοδο
Κοσμολογία και Κοσμογένεση
Ο Αναξίμανδρος παρουσιάζει την ακόλουθη εικόνα. Κάποια στιγμή μια μπάλα φωτιάς κύκλωσε τον αέρα γύρω από τη Γη. Αυτή η φωτιά περιέβαλε τον αέρα, όπως ο φλοιός περιβάλλει τον κορμό του δέντρου. Στον ουράνιο θόλο έχουν σχηματισθεί κάποια ανοίγματα, τα οποία μας επιτρέπουν να δούμε μέρος των κύκλων της φωτιάς που περιβάλλει τον κόσμο.
Αυτές οι ουράνιες αντανακλάσεις μέσα από τα ανοίγματα είναι τα ουράνια σώματα. Οι φάσεις της Σελήνης, για παράδειγμα, οφείλονται στη συστολή και τη διαστολή των ανοιγμάτων.
Η Σύνδεση με το ‘Απειρον
Για να δούμε τη σχέση αυτής της θεωρίας με τη γενικότερη φιλοσοφία του Αναξίμανδρου πρέπει να εντάξουμε και τις έννοιες του ψυχρού και του θερμού, όπως εμφανίζονται στη σκέψη του. Το ψυχρό μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι ο αέρας, ο οποίος περιβάλλεται από τη φωτιά. Αυτή, φυσικά, είναι το θερμό στοιχείο. Αρχικά, η φωτιά αγκαλιάζει τον αέρα, όπως ο φλοιός τον κορμό του δέντρου. Στη συνέχεια ο αέρας αντιδρά εξαπολύοντας δαχτυλίδια φωτιάς στον χώρο.
Είναι σαφές ότι ο Αναξίμανδρος είναι βαθύτατα γοητευμένος από τις διαμετρικά αντίθετες δυνάμεις που ενεργούν στη Φύση. Οι αντίθετες δυνάμεις συνεχίζουν τον αιώνιο χορό τους, χάρη στο Άπειρον που είναι χωρίς πέρας χωρικό και χρονικό. Το Άπειρον δεν έχει χαρακτηριστικά, δεν έχει κατηγορήματα. Κατά κάποιον τρόπο, όμως, είναι η πηγή και το στήριγμα των όσων έχουν ευδιάκριτα χαρακτηριστικά, όπως ο Αέρας και η Φωτιά.
Παλίντονος Αρμονίη
Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα μοτίβο. Αυτή η σύλληψη μιας σταθερής και αδιάκοπης σύζευξης των αντιθέτων, η οποία βασίζεται σε μια ενότητα που ενυπάρχει στο βάθος, είναι ένα από τα πιο σταθερά μοτίβα της Προσωκρατικής σκέψης. Περισσότερο μας είναι γνωστή αυτή η σκέψη από το έργο του Ηρακλείτου, υπάρχει, ωστόσο, και στον Εμπεδοκλή και βέβαια στη σκέψη του Αναξαγόρα. Ο Αριστοτέλης ο ίδιος θα προσπαθήσει να εξηγήσει τους μηχανισμούς της Φύσης με όρους αντίθεσης και σύνθεσης.
Ουσιαστικά, παρατηρούμε την προσπάθεια των Προσωκρατικών φιλοσόφων να ερμηνεύσουν έναν κόσμο χαοτικό και πολύπλοκο εστιάζοντας σε κάποιες σταθερές, οι οποίες μας βοηθούν να ζήσουμε και να κατανοήσουμε. Αυτή η προσπάθεια θα κορυφωθεί με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Αντίθετα, με ό,τι πιστεύουμε πολλές φορές ο κλασικός και επιστημονικός κόσμος δεν είναι αναγκαστικά περισσότερο πολύπλοκος από τον Αρχαϊκό.
Οι πολλαπλοί κόσμοι
Ο Θεόφραστος μας πληροφορεί ότι ο Αναξίμανδρος είχε διατυπώσει την άποψη ότι δεν είναι μόνον ο Αέρας και η Φωτιά που χωρίζονταν από το Άπειρον αλά και κόσμοι ολόκληροι. Φυσικά, η χρονική απόσταση που μας χωρίζει από τον Αναξίμανδρο και το γεγονός ότι πληροφορούμαστε για τη σκέψη του από άλλες πηγές πρέπει να μας κάνει επιφυλακτικούς σχετικά με το νόημα αυτής της ρήσης.
Σε κάθε περίπτωση, οι ερευνητές καταλήγουν σε δύο πιθανές ερμηνείες. Είτε ο Αναξίμανδρος θεωρούσε πως είναι άπειρος ο αριθμός των κόσμων, όπως αυτός που ζούμε, είτε ότι έχουμε μια άπειρη διαδοχή κύκλων του δικού μας κόσμου.
Αέναος Κύκλος
Η άποψη ότι βρισκόμαστε κοντά σε μια νοητική σύλληψη, η οποία περιγράφει τον κόσμο μας να κινείται σε μια αέναη κυκλική πορεία είναι κοντά στη σκέψη των αρχαίων. Μας παραδίδεται ότι ο ίδιος ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι ο κόσμος μας αποξηραίνεται καθώς η ζέστη του ήλιου κάνει το νερό ατμό και αυτό με τη σειρά του γίνεται αέρας.
Τα πρώτα έμβια όντα
Ο Αναξίμανδρος μας είναι γνωστός και για την θεωρία που διατύπωσε σχετικά με τη δημιουργία των πρώτων όντων. Τα πρώτα ζώα λοιπόν, αναπτύχθηκαν μέσα σε ένα κουκούλι υγρασίας και μέσα από αυτό βγήκαν έτοιμα να ζήσουν στο φως του ήλιου. Ο άνθρωπος ειδικά, αναπτύχθηκε μέσα στο εσωτερικό ψαριού και έτοιμος ως ολοκληρωμένος ενήλικας βγήκε έξω στον κόσμο.
Πολλά μπορούμε να πούμε εδώ. Κατ’αρχάς έχουμε ίσως μια παραλλαγή του μύθου του αυτοχθονισμού , σύμφωνα με τον οποίο ο άνθρωπος ξεπηδά έτοιμος να ζήσει μέσα από τη γη. Ίσως να έχουμε και μια προσπάθεια να ενσωματώσει την άποψη του Θαλή για το πρωταρχικό στοιχείο, το Νερό στη δική του θεωρία.
Το άλμα της σκέψης
Συνολικά, μπορούμε να πούμε ότι με τον Αναξίμανδρο είναι σαφής η πορεία της φιλοσοφικής σκέψης σε περισσότερο αφηρημένες δομές. Ο λίγο προγενέστερος Θαλής κινείται σε πιο πρακτικό περιβάλλον, χαρακτηρίζεται από την προσήλωση στο συγκεκριμένο. Το Άπειρον του Αναξίμανδρου είναι ένα άλμα προς την αφηρημένη σκέψη. Δεν προκύπτει από την παρατήρηση, αλλά είναι προϊόν μιας αφαιρετικής νοητικής διεργασίας.
Ακόμα και η εξήγηση της θέσεως της Γης στο σύμπαν είναι ενδιαφέρουσα προς την κατεύθυνση αυτή. Κατά τον Αναξίμανδρο η Γη είναι ένας κύλινδρος. Εμείς οι άνθρωποι και ο κόσμος μας βρισκόμαστε στην άνω επιφάνεια του κυλίνδρου. Ο Αναξιμανδρος, μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης, επεχείρησε να εξηγήσει τον λόγο για τον οποίο ο κύλινδρος μένει στη θέση του, χωρίς να μετακινείται.
Η απάντηση που έδωσε είναι ότι η Γη βρίσκεται στο μέσον του σύμπαντος, επομένως δεν έχει λόγο να μετακινηθεί.Το ενδιαφέρον εδώ, είναι φυσικά το γεγονός ότι ο Αναξίμανδρος ψάχνει να βρει λόγο, να θεμελιώσει λογικά μέσα από εσωτερικά αναγκαιότητα μια φυσική συμπεριφορά.
Αναξιμένης
Η πορεία μας ξεκίνησε με τον Θαλή. Στη συνέχεια, ήρθαμε σε επαφή με τη σκέψη του Αναξίμανδρου. Ο επόμενος στη σειρά των Προσωκρατικών είναι ο Αναξιμένης. Η παράδοση τον χαρακτηρίζει μαθητή του Αναξίμανδρου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία στην Ελληνική γλώσσα
- Windelband W. – Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄), ISBN 960-250-051-4.
- Καλογεράκος Ι. – Θανασάς Π. “Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι”, στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000), ISBN 960-538-290-3.
- von Fritz, Kurt, «Ο νους του Αναξαγόρα», Μετάφρ. Δημήτρης Ηλιόπουλος, Εποπτεία 95 (1984), 983-994.
- G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.361-389
- Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 342-351, ISBN 978-618-5139-32-2
- Kahn, Charles H., «Ἡ ἱστορικὴ τοποθέτηση τοῦ Ἀναξαγόρα», στό: Πρακτικὰ Α΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, Ἰωνικὴ Φιλοσοφία – Ionian Philosophy (Τόμος Β΄), Σάμος, 1990, σσ. 62-70